«ادامنىڭ بۇزىلۋى ونىڭ ءتىلىنىڭ شۇبارلانۋىنان باستالادى» (ر. ەمەرسون) دەمەكشى انا ءتىلىمىزدىڭ شۇبارلانعاننىڭ ۇستىنە شۇبارلانىپ بارا جاتقاندىعى ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ جانىنا قاتتى باتىپ جۇرگەندىگى بارىمىزگە بەلگىلى. الايدا، باسقا ۇلت تىلىندە ءتالىم-تاربيە الىپ، ۇلتتىق سالت-سانادان اۋىتقىپ بارا جاتقان، «ڭ» مەن «ع» عا ءتىلى كەلمەيتىن شالا قازاقتاردىڭ ويى باسقاشا. ولار انا ءتىلىنىڭ ايانىشتى حال-جايىنان مۇلدە حابارسىز دەۋگە بولادى. سوندىقتان ءتىل ماسەلەسىندەگى كۇردەلى تۇيىندەردى دەرەۋ شەشۋگە بەت بۇرۋ قاجەت بولىپ وتىر. مۇندا ەڭ الدىمەن ءتىل دىبىستارىن ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرۋ قازاق ءتىلىنىڭ شۇبارلانىۋىنىڭ الدىن الۋدىڭ  كىلتى ەكەندىگى انىق. سوندىقتان مەن قازىرگى قازاق تىلىندە قولدانىلىپ جۇرگەن ءتىل دىبىستارىن توپتارعا ءبولىپ قاراستىرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن.

مەنىڭ تۇسىنىگىمشە قازىرگى قولدانىپ وتىرعان الىپبيدەگى جالپى قازاق ءتىل دىبىستارىن ءتولتۋما دىبىستار، قولدانبالى دىبىستار جانە كىرمە دىبىستار دەپ ءۇش توپقا بولۋگە بولادى. ءبىرىنشى توپتاعى قازاق ءتىلىنىڭ ءتولتۋما دىبىستارىن بەينەلەيتىن تاڭبالارعا مىنا ارىپتەر جاتادى. ولار: ءا، ءۇ، ءو، ۇ، ع، ق، ڭ .

«ادامنىڭ بۇزىلۋى ونىڭ ءتىلىنىڭ شۇبارلانۋىنان باستالادى» (ر. ەمەرسون) دەمەكشى انا ءتىلىمىزدىڭ شۇبارلانعاننىڭ ۇستىنە شۇبارلانىپ بارا جاتقاندىعى ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ جانىنا قاتتى باتىپ جۇرگەندىگى بارىمىزگە بەلگىلى. الايدا، باسقا ۇلت تىلىندە ءتالىم-تاربيە الىپ، ۇلتتىق سالت-سانادان اۋىتقىپ بارا جاتقان، «ڭ» مەن «ع» عا ءتىلى كەلمەيتىن شالا قازاقتاردىڭ ويى باسقاشا. ولار انا ءتىلىنىڭ ايانىشتى حال-جايىنان مۇلدە حابارسىز دەۋگە بولادى. سوندىقتان ءتىل ماسەلەسىندەگى كۇردەلى تۇيىندەردى دەرەۋ شەشۋگە بەت بۇرۋ قاجەت بولىپ وتىر. مۇندا ەڭ الدىمەن ءتىل دىبىستارىن ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرۋ قازاق ءتىلىنىڭ شۇبارلانىۋىنىڭ الدىن الۋدىڭ  كىلتى ەكەندىگى انىق. سوندىقتان مەن قازىرگى قازاق تىلىندە قولدانىلىپ جۇرگەن ءتىل دىبىستارىن توپتارعا ءبولىپ قاراستىرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن.

مەنىڭ تۇسىنىگىمشە قازىرگى قولدانىپ وتىرعان الىپبيدەگى جالپى قازاق ءتىل دىبىستارىن ءتولتۋما دىبىستار، قولدانبالى دىبىستار جانە كىرمە دىبىستار دەپ ءۇش توپقا بولۋگە بولادى. ءبىرىنشى توپتاعى قازاق ءتىلىنىڭ ءتولتۋما دىبىستارىن بەينەلەيتىن تاڭبالارعا مىنا ارىپتەر جاتادى. ولار: ءا، ءۇ، ءو، ۇ، ع، ق، ڭ .

قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق سىن-سىيپاتىن ايقىندايتىن ءتىل دىبىستارى ءتولتۋما دىبىستار دەپ اتالادى. بۇل ءتىل دىبىستارىن تاڭبالاعان  ارىپتەردى اعىلشىن ءتىلى مەن ورىس ءتىلى دىبىستارىمەن سالىستىرعاندا قازاق تىلىندەگى قولدانۋ اياسى وتە ماڭىزدى. ويتكەنى بۇل ءتىل دىبىستارىنا قازىر الەمگە ۇستەمدىك قۇرىپ وتىرعان اعىلشىن ءتىلى مەن قۇلدىق سانامىزدى قۇرساۋلاپ تۇرعان ورىس تىلىندە ءدال كەلەتىن تۋرا دىبىسى جوق بولعاندىعى سەبەپتى، كومپيۋتەر ءتىلىنىڭ پەرنەتاقتاسىنان ورىن الا الماعان. سوندىقتان وسى ءبىر ءتولتۋما ءتىل دىبىستارىمىزدىڭ ماڭىزى قازاق تىلىندە مۇلدە كورنەكتىلەنبەي كەلەدى. ونىڭ مىسالى رەتىندە «ءا»-ءنىڭ ورنىنا «ە» نەمەسە «ە»-ءنىڭ، «ءو»-ءنىڭ ورنىنا «و»-نىڭ، «ع»-نىڭ ورنىنا «گ»-ءنىڭ، «ق»-نىڭ ورنىنا «ك»-ءنىڭ، «ڭ»-نىڭ ورنىنا «ن»-نىڭ، «ءى»-ءنىڭ ورنىنا «ي»-ءدىڭ، «ۇ»-نىڭ ورنىنا «ۋ»-دىڭ قولدانىلۋىن كولدەنەڭ تارتۋعا بولادى. سول سەبەپتى ءبىز قازاق تىلىندە ءوز ۇلىتىمىزعا عانا ءتان وزىندىك ەرەكشەلىگى بار وسى ءتولتۋما دىبىستارىمىزدىڭ ماڭىزدىلىعىن جەتە تۇسىنىبەي تۇرىپ، ءتىل ماسەلەسىندەگى تۇيىنشەك تۇيتكىلدەردى شەشە المايتىندىعىمىز انىق. اسىرەسە، لاتىن جازۋىنا كوشكەندە وسى ءبىر ۇلتتىق ءتولتۋما دىبىستارىمىزدىڭ ءبىر-بىرىنە جاقىن كەلەتىن جۋان، جىڭىشكە دىبىستاردىڭ دەربەس تاڭبالانۋىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك. ويتكەنى بۇل ءتىل دىبىستارى انا ءتىلىمىزدىڭ ءمان-مايەگىن ايقىندايتىن باعدارشام ەكەندىگى ايدان انىق.

ەكىنشى توپتاعى قولدانبالى ءتىل دىبىستارىنا مىنا ارىپتەر جاتادى. ولار: ا، ب، ۇ، ءى، س، د، ە، پ، گ، و، ش، ر، ل، ت، م، ن، ك، ز، ى، ج، گ، ۋ، ي

بۇل توپتاعى دىبىستار قازاق تىلىندە ەجەلدەن بار ءتىل دىبىستارى ەكەندىگى بەلگىلى. ولار دۇنيەدەگى باسقا دا ۇلتتاردىڭ تىلىندە كەزدەسەتىن، ورتاق دىبىستار بولعاندىقتان، ولاردىڭ قازاق تىلىندە قولدانىلۋى دۇرىس قولدانۋ نەگىزىندە ايقىندالىپ كەلە جاتقاندىقتان، قازاق ءتىلىنىڭ شۇبارلانىۋىنا ەرەكشە ىقپال ەتە المايدى. سوندىقتان بۇل دىبىستار دۇنيە جۇزىندەگى جالپى ۇلتتارعا ورتاق قولدانبالى دىبىستار دەپ اتالادى. قازاق تىلىندە قولدانىلاتىن بۇل دىبىستار توڭىرەگىندە داۋلى ماسەلە جوق دەپ ايتۋعا بولادى. ويتكەنى قولدانۋ اياسى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى تىلدەردىڭ اۋماعىندا ولار ءوز مىندەتتەرىن وزگەرىسسىز ءارى ىقپالسىز ورىنداپ كەلەدى.

الايدا بۇاردىڭ ىشىندە «ۋ» مەن «ي» دىڭ باسبۇزار بەلسەندىلىگى قازاق ءتىلىنىڭ ەملە ەرەجەسىنە ەرەكشە كەرى ىقپالىن كورسەتىپ كەلە جاتقاندىعى جاسىرىن ەمەس. قازاق تىلىندە «ۋ» مەن «ي» داۋىستى دىبىس بولماعاندىعى سەبەپتى، ولار قازاق تىلىندەگى داۋىستى دىبىستارمەن قوسىلىپ بارىپ بۋىن قۇراۋى كەرەك ەدى. بىراق ولار «جارتىلاي داۋىستى دىبىس» دەگەن جەلەۋمەن ءوز الدىنا داۋىستى دىبىستاردىڭ ءرولىن اتقارىپ كەلەدى. مىسالى: «ۋ» دەپ جازىلىپ جۇرگەن ءسوز اقمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەملە ەرەجەسى بويىنشا «ۇۋ» بولىپ جازىلۋى كەرەك. سول سياقتى «ينە» دەپ جازىلىپ جۇرگەن ءسوز «ىينە» بولىپ جازىلۋى ءتيىس. ويتكەنى قازاق تىلىندەگى بۋىندار داۋىستى دىبىسسىز قۇرالمايدى دەيتىن ءداستۇرلى ەرەجە بار. ونىڭ ۇستىنە بۇل ەكى دىبىس ورىس تىلىندە داۋىستى دىبىس بولعاندىقتان، ءوزىنىڭ سول بەلسەندىلىگىن قازاق تىلىندە كورسەتكىسى كەلەتىندىگى بەلگىلى بولىپ وتىر. تاعى ءبىر جاعىنان ورىس تىلىندە «ءۇ»، «ۇ» جانە «ءى» قاتارلى ءتىل دىبىستارى جوق بولعاندىقتان، ولاردىڭ ءرولىن اتقارعىسى كەلەتىن بۇل ورىس تىلىندىك سيپاتتاعى ءتىل دىبىستارى ءوزىنىڭ قولدانۋ اياسىنان اۋىتقىپ كەتكەندىگى بەلگىلى. سول سەبەپتى ءبىز قولدانبالى ءتىل دىبىسى قاتارىنداعى «ۋ» مەن «ي» دىڭ كەرى ىقپالىنان ساقتاناتىن بولساق، وندا قازاق ءتىلىنىڭ شۇبارلانۋىنان امان قالۋىمىزعا بولادى. وكىنىشكە وراي، ءبىز اتالمىش شابۋىلشى ءتىل دىبىستارىنىڭ ىقپالىنان ساقتانۋدىڭ ورنىنا تىلىمىزدەگى «ۇ»، «ءى» سىندى بەلسەندى داۋىستى دىبىستارىمىزدى ىعىستىرىپ شىعارىپ، ولاردى سول داۋىستى دىبىستاردىڭ ورنىنا قولدانىپ ءجۇرمىز. بۇل ءبىزدىڭ ورىستىڭ بەتىنە قاراپ، جالتاقتاۋدان تۋىنداعان قۇلدىق سانا ساياساتىمىزدىڭ ناتيجەسى دەۋگە بولادى. سوندىقتان لاتىن الىپبيىنە كوشكەن كەزدە ءدال وسىنداي  ورنى تولماس، وكىنىشتى قاتەلىكتەرىمىزدەن تەرەڭ ساباق الۋعا تۋرا كەلىپ وتىر.

ال ءۇشىنشى توپتاعى كىرمە دىبىستارعا مىنا بوگدە، كەلىمسەك ارىپتەر جاتادى. ولار: يا، يۋ، ح، ھ، ۆ، ف، Ë، ە، شش، تس، چ، ي، ،

باسقا ۇلتتاردىڭ ءسوزىن ءوز قالپىندا وزگەرتپەي جازۋ ءۇشىن ساياسي ۇستەمدىك ماقساتىمەن تىلىمىزگە سۇعىنىپ كىرگەن ءتىل دىبىستارى كىرمە دىبىستار دەپ اتالادى. كىرمە دىبىستاردىڭ ىشىندەگى «يا»،  «Ë» جانە «يۋ» قاتارلى دىبىستاردىڭ ماعىناسىن «يا»، «يو»، «يۋ» دەپ جازىپ بەينەلەۋگە بولاتىندىقتان، بۇلار قازاق تىلىندە باسى ارتىق دىبىستار ەكەندىگى بەشەنەدەن بەلگىلى. «ۆ»، «ە»، قاتارلى دىبىستار بولسا قازاق تىلىندە مۇلدە جوق دىبىستار. ال ف، چ، شش جانە تس ارىپتەرىنىڭ قولدانىپ جازىلاتىن سوزدەر شەت ەل تىلىنەن كىرگەن وتە از سانداعى سوزدەر، اسىرەسە، ورىس تىلىنەن كىرگەن سوزدەر بولعاندىقتان، ولاردىڭ ورنىنا پ، ش، س قاتارلى قولدانبالى دىبىستاردى قولداناتىن بولساق، سول شەت تىلىنەن كىرگەن سوزدەردىڭ ماعىناسى مۇلدە وزگەرمەيدى ءارى ولار قازاق ءتىلىنىڭ ەملە ەرەجەسىنە باعىنىپ جازىلادى دا ۇلتتىق ءتىل بولمىسىمىزعا تەز ارادا ۇيلەسىپ، ءسىڭىسىپ كەتەدى. بۇدان تىس «ي» مەن «ي» ءارىبىنىڭ ورىس تىلىندە ۇزىن، قىسقا دەگەن ايىرماشىلىعى بولسا بولار-اۋ، بىراق قازاق تىلىندە ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوق ەكەندىگىنە كۇمانىمىز بولماسا كەرەك. ەندى مىنا ءبىر جۋان بەلگى، جىڭىشكە بەلگى دەپ اتالاتىن «»، «» قاتارلى وسى ءبىر دىبىستىق تاڭبالاردىڭ قازاق تىلىنە نەندەي كەرەگى بار ەكەندىگىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ۇلتتىق ارىمىزعا سىن. بۇنىڭ ىشىندە ف، ح ارىپتەرى 1938 جىلدان باستاپ قولدانىسقا ەنسە، قالعان 10 ءارىپ 1940 جىلى ورىس گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن الىپبيگە كوشكەندە قابىلدانعان بولاتىن. بۇل ارىپتەر ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى بۇزباي، ياعني تۇپنۇسقاسىنا جاقىنداتىپ قولدانۋ ءۇشىن الىنعان. وسىعان بايلانىستى ن.ءۋاليۇلى بىلاي دەيدى: «الىپبيدەگى ارىپتەردىڭ سانى شامادان تىس كوپ بولۋى مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان وقۋشىلارىمىزعا دا وڭاي تيمەيدى. انا ءتىلىنىڭ دىبىستارىن بەينەلەيتىن ارىپتەردى مەكتەپكە كەلگەن بالدىرعاندارىمىز دىبىسقا (ۋاجگە) سۇيەنىپ، تەز ۇيرەنىپ الادى. ءسويتىپ دىبىس پەن ءارىپتىڭ بايلانىسى وقۋشى ساناسىندا بىلىمگە اينالادى. ال ، ، تس، شش، ءتارىزدى تاڭبالاردى دىبىستىق ءۋاجى بولماعاندىقتان، جاتتاپ الۋىنا تۋرا كەلەدى. قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسىنە قاتىسسىز ارىپتەردى جاتتاۋ ميعا سالماق تۇسىرەدى. ونىڭ ۇستىنە كيريلشە جازۋىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبي قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىن كەمەلدى جاعدايدا كورسەتە الماعاندىقتان ونىڭ ورفوگرافياسىن كۇردەلەندىرە تۇسەتىندىگى بەلگىلى.

كىرمە دىبىستاردىڭ ىشىندە قازاق تىلىنە يسلام ءدىنىنىڭ كىرۋىمەن بىرگە كىرگەن «ح» ءارىپى ءبىراز داۋ تۋدىرۋى مۇمكىن. ول تىلىمىزگە ءسىڭىپ كىرىپ، تۇراقتى تۇردە قالىپتاسىپ قالعاندىعى راس. الايدا، ونىڭ قازاق تىلىندەگى سوزدەردى جازۋدا قولدانۋ اياسى وتە كەڭ ەمەس. حات، حالىق، حان دەگەن سياقتى ساۋساقپەن سانارلىق سوزدەردى جازۋ ءۇشىن عانا قولدانىلادى. ءبارىبىر ءبىز بۇل دىبىستاردى كومەكەيمەن دىبىستاپ، اراب بولىپ كەتپەگەن سوڭ، ونىڭ ورنىنا ءوزىمىزدىڭ ءتولتۋما دىبىسىمىز «ق» - نى پايدالانساق ءسوز ماعىناسىندا مۇلدە وزگەرىس بولمايدى. سول سياقتى «ھ» دىبىسىنىڭ ماسەلەسىن دە وسى جولمەن شەشۋگە بولادى. ويتكەنى بۇل دىبىس قولدانىلىپ جازىلاتىن سوزدەر دە كوپ ەمەس. سوندىقتان ءوز باسىم وسى «ح»، «ھ» ارىپتەرىنىڭ قازاق تىلىندە باسى ارتىق ارىپتەر ەكەندىگىن باسا ايتقىم كەلەدى. ونىڭ ەسەسىنە ءبىز جاڭا لاتىن جازۋىن جاساعاندا ءتولتۋما دىبىسىمىز «ق» ءارىپىنىڭ ورنىنا قولدانىلاتىن دىبىستىق تاڭبانى مىقتاپ ويلانۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، «ق» دىبىسى حالىقارالىق ءتىل بولىپ تۇرعان اعىلشىن تىلىندە «ك» بولىپ دىبىستالىپ ءجۇر. «قازاق» دەگەن قاسيەتتى اتى-ءجونىمىز «كازاك» بولىپ جازىلىپ تا ايتىلىپ كەلەدى. ەگەر لاتىن الىپبيىنە كوشكەن جازۋىمىزدا «قازاق» دەگەن ۇلى اتاۋدى ءدۇرىس جەتكىزە الاتىن دىبىستىق تاڭبا دۇنيەگە كەلسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ال، قالعان كىرمە ارىپتەردىڭ قازاق ءتىلى ءۇشىن ەشقانداي دا قاجەتى جوق. ولاردىڭ ورنىنا قولدانىلاتىن ارىپتەرىمىزدىڭ ۇپايى تۇگەل.

كىرمە ارىپتەر ارقىلى ۇلتتىق تىلگە شابىۋىل جاساۋ قىتاي قازاقتارىنىڭ جاڭا جازۋعا كوشۋ ناۋقانى كەزىندە دە zh, ch, sh قاتارلى ءتىل دىبىستارىن قازاق الىپبيىنە كۇشتەپ ەنگىزۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ۇستەمدىگىن ءبىر كەزدە ەداۋىر جۇرگىزگەن بولاتىن. الايدا ول ناۋقاننىڭ رەفورما قارساڭىندا باتىل قادامعا تاپ بولىپ، توتە جازۋدى قولدانۋ ۇردىسىمەن اياقتالعانى بەلگىلى. ال ورىس تىلىندەگى يا، يۋ، Ë، ە قاتارلى دىبىستار ورىس تىلىندە وتە ماڭىزدى ورىنعا يە داۋىستى دىبىستار بولعاندىقتان، وتارشىلدىق ساياسات كەزىندە قازاق تىلىنە ولار ماقساتتى تۇردە تىقپالانىپ كىرگىزىلگەندىگى ايدان انىق. بۇدان تىس ورىس تىلىندە داۋىستى دىبىس بولىپ كەلەتىن، ال قازاق تىلىندە جاي داۋىسسىز دىبىس بولىپ تابىلاتىن «ۋ» مەن «ي» دىڭ قازاق تىلىندەگى ىقپالى مەن ءرولىن ارتتىرۋ ارقىلى دا وتارلىق ساياسات انا ءتىلىمىزدىڭ ەرەكشەلىگىنە قول سۇعىپ وتىرعاندىعى بەلگىلى. بۇعان «و» دىبىسىنىڭ بىردە «و»، بىردە «ا» بولىپ وقىلۋىن قوسىڭىز. سوندىقتان ءبىز بالاباقشادان باستاپ انا ءتىلىمىزدىڭ ءتولتۋما دىبىستارىن جاس ۇرپاقتارىمىزدىڭ ساناسىنا قۇيۋمەن بىرگە كىرمە دىبىستاردىڭ دا زيانى مەن ىقپالىن ولارعا ناقتىلى دالەلدەر ارقىلى ءتۇسىندىرۋىمىز قاجەت ءارى لاتىن جازۋ ۇلگىسىنە كوشكەندە بۇل پالە-قازالاردان ادا-كۇدە ارىلۋىمىز كەرەك. ويتكەنى «قازاق جەرىن وتارلاۋ 18-عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن ەرەكشە قارقىنمەن، ءتۇرلى «ديپلوماتيالىق» بايلانىستاردىڭ قات-قابات قالتارىس­تارىندا قالىپ قويعان سۇرقيا ساياسات ارقىلى جۇزەگە استى. ورىستار ايلا-شارعىنىڭ بارلىق ءتۇرىن قولداندى. سونىڭ ءبىر ۇلكەن باعىتى - الدىمەن مۇسىلماندىق ءداستۇردى وقىتاتىن مەكتەپتەردى جويىپ، ورىس ءالىپبيىن ەنگىزۋدى باستى تالاپ ەتىپ قويدى» (مۇحتار قۇل-مۇحام­مەد). ەكىنشى ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ورىستار قازاق قوعامىندا جانە تۇركى تىلدەس حالىقتارىندا بولىپ جاتقان ءارتۇرلى كوزقاراستى بايقاعان ورىس ميسسيونەرلەرى بۇكىل تۇركى جۇرتىنىڭ مادەني، رۋحاني قۇندىلىقتارىن جويۋ ءۇشىن، سونىمەن بىرگە تىلدىك بولمىسىن قۇرتۋ ءۇشىن ساياسي استارمەن «اراب جازۋى قولايسىز»، «قازاق جانە باسقا تۇركى تىلدەرىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىن بەرۋگە يكەمسىز» دەگەن جەلەۋمەن ورىس گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق  الىپبيلەرىن جانە وقۋلىقتارىن شىعارا باستايدى. ولار ورىس جازۋىنا كوشۋدى ناسيحاتتاۋدى ورىسشا وقىعان قازاق  جاستارى ارقىلى جۇرگىزۋدى كوزدەدى. وتكەن عاسىرلارداعى ءدال وسىنداي وتارلاۋ ساياساتى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك العان جاڭا عاسىرىمىزدا دا داۋرەندەپ تۇر دەۋگە بولادى. سوندىقتان لاتىن الىپبيىنە كوشۋ بارىسىندا قازاق تىلىنە «ۆ» دىبىسىن كىرگىزەيىك نەمەسە «ف» دىبىسىن كىرگىزبەسەك ءتىلىمىز قاران قالادى، «ح» دىبىسىنان ايرىلساق قازاق ءتىلى - ءتىل بولمايدى، - دەيتىن كەيبىر كەراناۋ ورىستىق ساناداعى جىمسىمالىقتان ساقەرەكشە  بولۋىمىز قاجەت.

ءالىپبي ماسەلەسىندە شەشىلۋى قيىن بولىپ وتىرعان كەدەرگىلەر شەكسىز. قازىرگى ورفوگرافيانىڭ كۇردەلى ەكەندىگىندە داۋ جوق. ال كۇردەلى ورفوگرافيا ورفوەپياعا، ايتىلىمعا كەرى اسەرىن تيگىزەتىندىگى ءسوزسىز. سول سەبەپتى دە جاستارىمىزدىڭ سويلەۋ مانەرى وزگەرىپ بارادى.  قازاقتىڭ جالپاق ءتىلى جويىلۋ الدىندا تۇر. مۇنىڭ سەبەبىن ءا.جۇنىسبەكءتىڭ قازىرگى ءالىپبيىمىزدى «قازاق ءالىپبيى» دەپ اتاۋدىڭ ەش رەتى جوق دەگەن سوزىنەن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. ويتكەنى ول قازىرگى ءالىپبيىمىزدى بۇل «قازاق ءالىپبيى» ەمەس، «قازاق-ورىس ءالىپبيى»، تىپتەن اقيقاتىن ايتىپ «ورىس-قازاق ءالىپبيى» دەسە دە بولادى، - دەگەن ەدى.

ناقتىلاپ ايتقاندا، ورىس تىلىمەن قازاق ءتىلى ورتاسىنداعى عاسىرلىق «سوعىس» ەڭ الدىمەن وسى ەكى تىلدەگى ءا، ءۇ، ءو، ۇ، ءى سىندى داۋىستى دىبىستار مەن  ع، ق، ڭ قاتارلى ءتولتۋما دىبىستار ورتاسىنداعى عاسىرلىق سوعىس ەكەندىگى ايدان انىق. بۇل «سوعىستى» اياقتاۋ ءۇشىن ءبىز لاتىن الىپبيىنە كوشۋىمىز كەرەك. كوشپەگەن كۇننىڭ وزىندە، كىرمە دىبىستاردان قۇلانتازا ايىعۋىمىز كەرەك ەدى. امال جوق! 20 جىل كەشىكتىك. سوندا دا ەشتەن كەش جاقسى. الدى-الدىمىزعا تارتپاي، انا ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق جۇيەسىنەن اۋىتقىمايتىن، ەرەجەلەرى كەمەلدى، ءالىپبيى ۇلتتىق دىبىستار نەگىزىندە كورنەكتىلەنگەن جازۋ ءتۇرىن قالىپتاستىرا الساق،  زور تابىس بولار ەدى. ول ءۇشىن ءبىز تومەندەگى مىنا تۇيىندەرگە باسا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك سياقتى:

1.     كىرمە ارىپتەردەن ادا-كۇدە ارىلۋىمىز كەرەك.

2.     «ءبىر دىبىس - ءبىر ارىپتىك» ەرەجەنى قاتاڭ ساقتاۋىمىز ءتيىس.

3.     دىبىستاردى تاڭبالاعاندا تاڭبانىڭ قوسارلانۋى جانە استى، ءۇستى بەلگىلەرى بولماۋى شارت.

4.     اسىرەسە، ۇلتتىق ءتولتۋما دىبىستاردىڭ تاڭباسىن جان-جاقتىلى ويلانىپ، تۇراقتاندىرۋىمىز قاجەت.

5.     ۇلتتىق دىبىستارىمىزعا تاڭبا ويلاستىرعان كەزدە ءدال قازىرگى تۇستا پەرنەتاقتادا بار لاتىن ارىپتەرىن قولدانۋدى نەگىزگە الۋىمىز ءتيىس.

سونىمەن بىرگە لاتىن الىپبيىنە كوشۋ بارىسىندا ونىڭ ەملە ەرەجەسىن ايتىلىم نەگىزىندە قازاقتىڭ جالپاق ءتىلى تۇرعىسىنان تۇراقتاندىرۋىمىز كەرەك. ويتپەگەندە جاڭا الىپبيگە كوشكەندىگىمىز بوس ءسوز بولىپ قالادى. ول ءۇشىن تومەندەگى مىنا تۇيىندەرگە باسا نازار اۋدارۋعا تۋرا كەلەدى:

1.     «داۋىستى دىبىسسىز بۋىن قۇرالمايدى» دەيتىن ەرەجەگە قاتاڭ باعىنۋ كەرەك.

2.     كىرمە سوزدەردى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگى بويىنشا انا ءتىلىمىزدىڭ مانەرىنە بەيىمدەپ جازۋ ءتيىس

3.     سوزدەردى ايتىلىمى بويىنشا جازۋ كەرەك.

4.     «ۋ»، «ي» قاتارلى دىبىستاردىڭ جازىلۋىنداعى ەملە ەرەجەسىنە وزگەرىس ەنگىزۋ ءتيىس.

5.     وڭىرلىك سيپات الاتىن گورلىق تەرميندەردى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرۋ قاجەت.

6.     «ۇلكەن»، «كۇشتى» دەگەن سياقتى سوزدەردىڭ ادەبي جانە عىلىمي تىلدە بەتالباتتى قولدانىلۋىنا تىيىم سالۋ شارت.

7.     ورىس ءتىلىنىڭ اسەرىنەن بۇزىلا باستاعان كەيبىر گراماتيكالىق جۇيەلەرىمىزدى ساۋىقتىرۋىمىز لازىم.

ەگەر ءبىز شەت تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى ءوز تىلىمىزگە بەيىمدەمەي، جاساندى جازىلىمعا بوي الدىراتىن بولساق، وندا قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزگى فونەتيكالىق زاڭى بۇزىلادى دا ول سينگارمونيزيم مەن ورفوگرافياعا جانە ايتىلىمعا كەرى اسەرىن تيگىزەدى.

ۇلت ۇستازدارىمىزدىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنۇلى 1914 جىلى «قازاق» گازەتىنە: «...قازاقتى ورىسقا اۋدارامىز دەگەن پىكىر ءبارىن ءبۇلدىرىپ وتىر. شكولدار قازاق ءتىلىن جوعالتىپ، ورىس تىلىنە تۇسىرەمىز دەيدى. سول ءۇشىن بالالار ورىس ارپىمەن وقىسىن دەيدى... حۇكمەتكە كەرەگى مەملەكەتتەگى جۇرتتىڭ ءبارى دە ءبىر تىلدە، ءبىر دىندە، ءبىر جازۋدا بولۋ، ال حالىققا كەرەگى - ءوز ءدىنى، ءتىلى، جازۋىنىڭ ساقتالۋى»، - دەپ انا ءتىل ماسەلەسىنە جانى قاتتى اشىعان ەكەن. الاش ارىستارى ءبىر عاسىردىڭ الدىندا انا ءتىلى ءۇشىن وسىلاي  شىر-پىر بولعاندا، ءبىز ەگەنمەندى ەل قۇشاعىندا نە ءۇشىن ءتىل ماسەلەسىنە وتە سالعىرت قاراپ وتىرمىز؟!  ارينە، بۇل ەرەكشە ويلانىپ-تولعانۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە.

بەكقوجا جىلقىبەكۇلى

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى

ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتءiنىڭ

دوتسەنتى، ف. ع. ك

Abai.kz