تۇڭعىش
تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ 125 جىلدىعىنا
بيىل مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ۇلكەن تەررور قۇربانى تەمىربەك قاراۇلى جۇرگەنوۆتىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولادى. وسى 2023 جىل حالىقارالىق تۇركسوي ۇيىمىنىڭ شەشىمىمەن تەمىربەك جۇرگەنوۆ جىلى دەپ جاريالاندى.
تەمىربەك قاراۇلى جۇرگەنوۆ قازاق اسسر-ىنە 1933 جىلى اعارتۋ جونىندەگى حالىق كوميسسارى بوپ كەلگەن-ءتىن. قىسقا دا نۇسقا سويلەپ، كوپ شارۋا تىندىرۋعا داعدىلانعان، العا بيىك ماقسات قويا بىلەتىن جانە سوعان تاباندىلىقپەن جەتىپ وتىراتىن بۇل ادام كۇللى كۇش-جىگەرى مەن قاجىر-قايراتىن الاپات اشارشىلىقتان قالجىراعان رەسپۋبليكاداعى مادەني رەۆوليۋتسيا ىسىنە ارناعان ەدى.
الماتىعا اۋىسقانعا دەيىنگى ون جىلىن جۇرگەنوۆ تۇركىستان ولكەسىندە وتكەردى. ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (ساگۋ-ءدىڭ) قاتارداعى ستۋدەنتى شاعىنان ءتۇرلى مەملەكەتتىك ىستەردە شىڭدالىپ، ىسىلعان تاجىريبەلى قايراتكەر بولدى.1929 جىلى تاجىك سسر-ءى، 1930 جىلى وزبەك سسر-ءى سەكىلدى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ۇكىمەت مۇشەسى – حالىق كوميسسارى دارەجەسىندە قىزمەت ەتتى.
ول ساگۋ-گە ورىنبوردا جۇمىسشى فاكۋلتەتىن (رابفاكتى) بىتىرگەننەن سوڭ، 1923 جىلى تۇسكەن ەدى. سول جىلى قازاق اسسر-ءىنىڭ تۇركىستان اسسر-ىندەگى تولىق وكىلەتتى وكىلى بولىپ تاعايىندالدى. مۇنداي شەشىم، ارينە، ونىڭ سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋ ءارى نىعايتۋ ىسىندە پراكتيكالىق ءىس-تاجىريبەسى بارلىعىن ەسكەرىپ قابىلدانعان-دى. جۇرگەنوۆ 1918 جىلى ءالىبي جانگەلديننىڭ باسشىلىعىمەن سوۆەتتەردىڭ تورعاي وبلىستىق سەزىن وتكىزۋگە اتسالىسقان. ودان كەيىنگى ۋاقىتتاردا ىرعىز ءوڭىرىن اقتاردان ازات ەتۋگە قاتىستى. بولىستىق رەۆكومنىڭ توراعاسى، ۇيەزدىك رەۆكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ودان توراعاسى، ۇيەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولدى. بولشەۆيكتەر پارتياسىنا 1920 جىلى كىردى.
تەمكەڭ قازاق جانە تۇركىستان رەسپۋبليكالارى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتتەرىنىڭ مۇشەسى رەتىندە سول كەزدەگى ساياسي ءومىردىڭ ىشىندە ءجۇردى. ورتا ازيادا 1924 جىلى جۇرگىزىلگەن ۇلتتىق-مەملەكەتتىك تۇرعىدا جىكتەپ-مەجەلەۋ ناۋقانىنىڭ بەل ورتاسىنان تابىلدى. ول قازرەسپۋبليكا شاڭىراق كوتەرگەلى العا قويىلىپ كەلە جاتقان ماسەلەنى –تۇركرەسپۋبليكاداعى قازاق ايماقتارىن قازاقستانعا قوسۋ شارۋاسىنىڭ وسى ناۋقاندا تياناقتالۋىنا اتسالىستى.
جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن تۇركىستاننىڭ ەتنوگرافيالىق كارتاسىن جاساۋ ماقساتىندا زەرتتەگەن كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا جۇرگەنوۆتىڭ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى بەتتەرىندە جاريالاعان وچەركتەرى ەلەۋلى ۇلەس قوستى. ول قازاقتاردىڭ جالپى جاعدايىن، سانىن، كاسىبىن، شارۋاشىلىعى مەن الەۋمەتتىك ومىرىندەگى وزگەرىستەردى، اتقارىلۋعا ءتيىس مىندەتتەردى جەكە-جەكە قاراستىرىپ، ورىن العان جاڭساق پىكىرلەردى سىناعان. وتارشىلداردىڭ قايتكەندە بىرىكتىرمەۋ ساياساتىمەن – «بولشەكتەپ تاستا دا – بيلەي بەر!» ۇرانىمەن – قازاقتاردى تۋ-تالاقاي ەتىپ قوقانعا، بۇقار امىرلىگىنە، حيۋا حاندىعىنا قوسقانىن ماركسيست-زەرتتەۋشى رەتىندە ءجىتى ساراپتاپ بەرگەن-ءتىن. ونىڭ قوعامدىق ويدى دامىتۋعا اتسالىسا الارلىق قابىلەتىن ساگۋ-ءدى بىتىرەردە جازعان ديپلوم جۇمىسى دا تانىتتى. «سسرو مەن قازاقستاندى اكىمشىلىك-شارۋاشىلىق جاعىنان اۋداندارعا ءبولۋ پروبلەماسى» دەپ اتالاتىن بۇل ەڭبەك ۇزدىك باعالانىپ، جەكە كىتاپ بوپ شىقتى. ۇلتتىق كىتاپحانا كىتاپحانا قورىندا تۇرعان، بۇگىندەرى زەرتتەۋشىلەر قايتا باستىرعان وسى كىتاپقا جازعان العىسوزىندە ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورى بۇل ديپلوم جۇمىسىنىڭ جوعارى مەكتەپ بىتىرۋشىگە قويىلار تالاپتار دەڭگەيىنەن الدەقايدا اسىق دارەجەدە ورىندالعانىن اتاپ كورسەتىپتى.
جۇرگەنوۆ ارنايى ورتا ءبىلىمدى مۇعالىمدەر دايارلايتىن حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ – ايگىلى كيرينپروستىڭ ورنىنا تۇڭعىش رەت 1926 جىلى تاشكەنتتە اشىلعان قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ ءبىرىنشى رەكتورى بولعان ەدى. وسى العاشقى ۇلتتىق پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورنىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە بايلانىستى، ول سول جىلى «سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتىنە پەدۆۋز مىندەتتەرى مەن بۇكىلالەمدىك مادەنيەتتى جەرسىندىرۋ، جەرگىلىكتى حالىققا جەتكىزۋ ماسەلەلەرى تۋرالى ماقالا بەرسە، كەلەسى 1927 جىلى «قاسسر-ىندە جوعارى وقۋ ورىندارىن ۇيىمداستىرۋدىڭ ناتيجەسى مەن بولاشاعى» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاسادى.
بايانداماسى «قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ ءبىر جىلعى جۇمىسى» دەگەن اتپەن جەكە كىتاپشا بوپ باسىلىپ شىقتى. مۇندا مادەنيەت مايدانىنداعى ۇلتشىلدىق پەن شوۆينيستىك كوزقاراستارعا قارسى كۇرەس جاقسى كورىنىس تاپقان. ۇلت نيگيليستەرى ول كەزدە: «قازاق ءوز الدىنا جوعارى مەكتەپ اشارلىقتاي دارەجەگە ءالى جەتكەن جوق، مىنا ينستيتۋت قازاق حالقىنا بوتەن مادەنيەتتى تىقپالايتىن بولادى!» – دەپ ۇرىكسە، شوۆينيستەر جوعارى وقۋ ورىندارىن قازاقتارعا ارناپ اشۋدان مۇلدەم باستارتۋ ساياساتىن ۇستانعان-تىن. تەمىربەك قاراۇلىنىڭ بۇل ورايداعى ۇستامدى، دايەكتى پايىمدارى كەمەل ساراپشىلدىعىمەن تاڭعالدىرادى.
قازاق ستۋدەنتتەرى ءۇشىن تەمكەڭ ساياسي ەكونوميا وقۋلىعىن ورىسشادان اۋدارىپ، باستىرىپ شىعاردى. ونىڭ سول ەڭبەگى ون جىل بويى، سوناۋ قاندى قارا كۇيىن تۇرعان جىلدارعا شەيىن، جوعارى مەكتەپ ستۋدەنتتەرىنىڭ، پارتيا، سوۆەت، شارۋاشىلىق قىزمەتكەرلەرىنىڭ، عىلىمي-تۆورچەستۆولىق ينتەلليگەنتسيانىڭ كادەسىنە جاراتىلىپ ءجۇردى. جانە بۇل اۋدارما ادەبي ءتىل مەن عىلىمي تەرمينولوگيانى قالىپتاستىرۋعا، تارجىمە ءىسىنىڭ پراكتيكاسى مەن تەورياسىن بايىتۋعا قوسىلعان ناقتى ۇلەس بولاتىن.
پەداگوگيكا ينستيتۋتى ۇزاماي الماتىعا كوشىرىلىپ، تۇڭعىش ۋنيۆەرسيتەت رەتىندە بوي تۇزەگەن دە، جۇرگەنوۆ ساگۋ-ءدىڭ مەملەكەتتىك قۇقىق بويىنشا عىلىمي قىزمەتكەرى بولىپ ىستەي بەرگەن. الايدا بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ورتا ازيا بيۋروسى (سرەدازبيۋرو) ونى مەملەكەتتىك شارۋالارعا جۇمساۋدى قاجەت دەپ تاپتى. 1929 جىلى جۇرگەنوۆ تاجىك اسسر-ءىنىڭ ستاتيستيكالىق مەكەمەسىن باسقارۋعا جىبەرىلدى. كوپ ۇزاماي ول وزبەك سسر-ءىنىڭ قۇرامىنداعى اۆتونوميالىق تاجىك رەسپۋبليكاسىن وداقتىق مارتەبەگە كوتەرۋ جونىندەگى كوميسسيا مۇشەسى قاتارىنا ەنگىزىلىپ، جەمىستى ەڭبەك ەتتى. ءسويتىپ سول 1929 جىلدىڭ قازانىندا قۇرىلتايشى سەزىن وتكىزىپ، وداقتاس رەسپۋبليكاعا اينالعان تاجىكستاننىڭ قارجى جونىندەگى حالىق كوميسسارى لاۋازىمىنا سايلاندى.
بۇل كەزدە وزبەكستاننىڭ اعارتۋ سالاسىنداعى «حالىق جاۋلارىن اشكەرەلەۋ» ناۋقانى ءجۇرىپ جاتقان ەدى. وسى اسىرە قۋدالاۋدى جۇزەگە اسىرعان ساياسي مەكەمەنىڭ قۋعىن-سۇرگىنى سالدارىنان وزبەك سسر-ءىنىڭ اعارتۋ حالكوماتى باسشىسىز قالعان بولاتىن. بۇل احۋالدى نازاردا ۇستاعان بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇيعارىمىمەن تەمىربەك جۇرگەنوۆ 1930 جىلى وزبەك سسر اعارتۋ حالىق كوميسسارى لاۋازىمىنا بەكىتىلدى. ول وسى قىزمەتىندە 1933 جىلعى جازعىتۇرىم قازاق اسسر-ىنە جىبەرىلگەنگە دەيىن ىستەدى.
پارتيادان جاڭا تاپسىرما العاندا جۇرگەنوۆتىڭ وزىنە قانداي تاريحي ميسسيا جۇكتەلگەنىن ايقىن ءتۇيسىنىپ، مىندەتىنە اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن كىرىسكەنى انىق. سەبەبى بۇل شاقتا قازاق ولكەسى سولاقاي ساياسي باسشىلىق پەن شولاق بەلسەندىلەردىڭ بەزەربەتتىكتەرى سالدارىنان ۇلتتىق اپاتقا ۇشىراپ، ەكى ميلليوننان استام ادام ءومىرى مەن قىرىق ميلليونعا تارتا مال باسىن شىعىنداعان دا، قاتتى ەسەڭگىرەپ تۇرعان. اسىرا سىلتەۋ زارداپتارىن جويۋ كەزەك كۇتتىرمەس ماسەلە-ءتىن. ماقسات – توز-توز بولعان حالىقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ، كۇيزەلگەن شارۋاشىلىعىن تۇزەۋ، پارتياعا، سوتسياليزمگە دەگەن سەنىمىن جوعالتقىزباي، بەكىتە تۇسەرلىكتەي شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ ەدى. جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەردىڭ سوراقى سالدارلارى ەش جەردە اۋىزعا الىنباي، سەبەپتەرى – «مال شارۋاشىلىعىنىڭ قۇلدىراۋى»، «ازىق-تۇلىك قيىنشىلىعى» دەگەن سىپايى سىلتاۋلارمەن الماستىرىلدى. حالىق وزىنە جاسالعان قاستاندىقتى دا، قىلمىستى دا جىلدام كەشتى. تازا قازاقى ۇعىم – ولگەننىڭ ارتىنان ولمەك جوق، ءتىرى كىسى تىرشىلىگىن ويلاۋ كەرەك... جاقسىلىقتان ءۇمىتىن ۇزبەگەن جۇرت جاڭا جەتەكشىلەردىڭ سوڭىنان ەرىپ، جارقىن بولاشاققا قول سوزدى. ءسويتىپ، رەسەي فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىندا شاڭىراق كوتەرىپ، اۆتونوميالى قازاق رەسپۋبليكاسى بولعاندارىنا مۇشەل تولعاندا كەزىككەن كەساپاتتان شۇعىل ارىلىپ، ءتىر قالعانداردىڭ قايتا تۇلەۋى ناتيجەسىندە حالىق جاڭا ساپادا جاڭعىردى، ەل وداقتاس رەسپۋبليكا ءتاجىن كيدى. بىراق ول شاققا دەيىن ءالى تالاي ۋاقىت بار...
الماتىعا كەلگەن بەتتە قازاق اسسر اعارتۋ حالىق كوميسسارى بوپ بەكىتىلگەن تەمىربەك قاراۇلى جۇرگەنوۆ ۇزاماي بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەلىگىنە ەنگىزىلدى. ونىڭ باستامالارى قازولكەكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى لەۆون ميرزويان مەن قازحالكومكەڭەس توراعاسى وراز يساەۆ، قازاتكوم توراعاسى ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ تاراپىنان ءاردايىم قولداۋ تاۋىپ وتىردى. سودان بەرگى ءۇش جىل ىشىندە قازولكەكومنىڭ بيۋرو مۇشەسى، اعارتۋ حالكومى جۇرگەنوۆتىڭ باسشىلىعىمەن قازاقستاندا اڭىزعا لايىق ىستەر تىندىرىلدى. حالىقتى بىلىممەن، مادەنيەتپەن باۋىرلاستىرۋ ءىسى شىن مانىندەگى رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىسكە ۇشىراپ، رۋحاني ءومىر ەرەكشە قارقىنمەن ءدۇمپي دامىدى.
رەسپۋبليكادا مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ تاپ سول شاقتا قالاي ورىستەگەنىن كورسەتەتىن ماتەريال بارشىلىق. ادەبيەت پەن ونەر قايراتكەرلەرى، تاريحشىلار ونداعان قۇندى ەستەلىك، زەرتتەۋ جازدى. مادەني رەۆوليۋتسيا شتابىنىڭ باسىندا تۇرعان تەمكەڭنىڭ ءوزى دە ءتۇرلى كىتاپ پەن مەرزىمدى باسىلىم بەتتەرىندە باعالى ماعلۇماتتار قالدىرعان. گازەت تىگىندىلەرىندە حالىق كوميسسارى جۇرگەنوۆتىڭ سان-الۋان ماقالالارى، سوزدەرى مەن بەرگەن ينتەرۆيۋلەرى ساقتاۋلى. سولارمەن تانىسۋ – جوعارىداعى ويدى تۇيە وتىرىپ، مىنا قورىتىندىنى جاساۋعا جەتەلەيدى: تەمىربەك جۇرگەنوۆ – قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق قاجىر-قايراتى مەن مۇمكىندىكتەرىن كەمسىتۋدەن تۋعان، «وكتيابر داۋىلى تۇك اسەر ەتپەي، جانىنان زۋ ەتىپ وتە شىققان» دەلىنەتىن اۋىلداردا، ەندى، ۇلى وكتيابر جەڭىسىنەن بەرى ءبىر مۇشەل وتكەن سوڭ، «قازاق اۋىلدارىندا كىشى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىن جاساۋ قاجەت» دەيتۇعىن بارىپ تۇرعان داراقى، جالعان، بەيرەۆوليۋتسيالىق تەوريا ىعىندا جۇزەگە اسىرىلعان جان تۇرشىگەرلىك قىلمىس سالدارىنان قاڭىراپ بوساپ قالعان دالانى، ابدەن توقىراپ، تۇرالاعان مادەني-الەۋمەتتىك ءومىردى ءدۇر سىلكىندىرە وياتىپ، كۇمبىر-كۇمبىر كوڭىلدى دە ءۇمىتتى ۇنگە تولتىرعان، حالىقتى شىن مانىندەگى رۋحاني جاندانۋ جولىنا تۇسىرۋدە ولشەۋسىز كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن اسا ءىرى مەملەكەت قايراتكەرى.
سول زاماننان بەرى اۋىزدان اۋىزعا بەرىلىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسىپ كەلە جاتقان مىناداي ءسوز بار: قازاق پارتيا ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى لەۆون يساەۆيچ ميرزويان جۇرگەنوۆكە قالتقىسىز سەنىپ، ءار باستاماسىن قىزۋ قولداعان ەكەن دە، ونى قىزمەتتەستەرى اراسىندا ريزاشىلىق سەزىممەن «جەلەزنىي ناركوم» دەپ اتاعان كورىنەدى. وسى تەمىردەي بەكەم كوميسسار اتقارعان جۇمىستارعا شاعىن شولۋ جاسايىق.
اعارتۋ جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىپىڭ جاڭا ناركوم كەلىسىمەن جەدەل قولعا العان نەگىزگى شارۋالارىنىڭ ءبىرى مەكتەپ ءىسىن جاقسارتۋ ماسەلەسى ەدى. بۇل ماسەلەدە جۇرگەنوۆتىڭ كۇرت بەتبۇرىس جاساۋعا تاجىريبەسىنىڭ جەتكىلىكتىلىگى جايىندا «مەكتەپتىڭ ءتۇر كەمشىلىكتەرىن كەتىرۋ ءۇشىن كۇرەس» دەپ اتالاتىن تاشكەنتتە باسىلىپ شىققان كىتاپشاسى حاباردار ەتەدى. ول ناركومپروستا جيناقتالعان اقپارلارمەن قاناعاتتانعان جوق. اۋىل-اۋىلدى ءوزى ارالاپ، وقۋ-اعارتۋدىڭ جاي-كۇيىن ءوز كوزىمەن كوردى. تەرەڭ تالداۋعا تولى ماقالالار جازدى. ناركوماتتىڭ كوللەگياسىندا تالقىلاۋعا كۇردەلى ماسەلەلەر ەنگىزدى. جاپپاي ساۋاتسىزدىقتى جويۋعا ارنالعان وكۋلىقتار مەن كومەكشى كۇرالداردىڭ ازىرلەنۋىن ۇيىمداستىرىپ، كوپتەپ شىعارىلۋىنا قامقورلىق ەتتى. العا جاپپاي ورتالاۋ جانە ورتا ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسىن شىعاردى. مۇعالىمدەر دايارلايتىن ارنايى ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىن اشۋدى جۇزەگە اسىردى. مۇعالىمدەردىڭ ءبىرىنشى سەزىن شاقىرۋعا ۇيتقى بولدى. سەزدە جاعدايدى جان-جاقتى سارالاعان پروبلەمالى بايانداما جاسادى.
قازاقستانداعى مەكتەپتەردىڭ قۇرىلىمىن رەتكە كەلتىرۋ، قازاق ورتا مەكتەپتەرىن كوبەيتۋ تۋرالى بك(ب)پ قازولكەكومى مەن رەسپۋبليكا ۇكىمەتى بىرلەسكەن قاۋلى قابىلدادى. بۇل ماڭىزدى قۇجات بيۋرو جانە ۇكىمەت مۇشەسى جۇرگەنوۆتىڭ باستاماشىلىعىمەن ءارى تىكەلەي ارالاسۋىمەن دۇنيەگە كەلگەن-ءتىن. سول قاۋلىنى باسشىلىققا الۋ بارىسىندا وقۋ-اعارتۋ ءىسى جاڭا ساپالىق بەلەسكە كوتەرىلدى. ەگەر مەكتەپ قاجەتىنە بولىنگەن قارجى قاۋلى قابىلدانعان جىلى ءار جانعا شاققاندا 33 سوم بولسا، كەلەر جىلداردا 90 سومنان اينالدى. رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وبلىستارىندا مەكتەپ قۇرىلىسىنا باسا نازار اۋدارىلدى. رەسپۋبليكادا جۇزدەگەن جاڭا مەكەن-جاي وقۋشىلارعا ەسىگىن ايقارا اشتى. تەك الماتىنىڭ وزىندە 18 مەكتەپ عيماراتى سالىندى. وسى قۇرىلىستار بىتكەنشە تەمكەڭنىڭ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەپتى. نىسانداردى ەلەڭ-الاڭنان ارالاپ، كەڭسەدەگى جۇمىس ساعاتى باستالعانشا قۇرىلىسشىلاردى جىگەرلەندىرىپ قايتۋ – كوميسساردىڭ كۇندەلىكتى ەرەجەسىنە اينالعان كورىنەدى.
جوعارى مەكتەپ قاتارىن كوبەيتۋ قاجەتتىگى دە كوڭىلدەن كەتپەيتىن. 1926 جىلى تاشكەنتتەگى العاشقى پەدۆۋزدى باسقارىپ ءوزى ءىزاشار بولعان سول ءىستىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋدى ەندى جۇرگەنوۆ، حالىق كوميسسارى رەتىندە، قايتا قولعا الۋعا جانە ونىمەن مەملەكەتتىك دارەجەدە اينالىسۋعا ءتيىس بولاتىن. ءتۇرلى قيىنشىلىقتاردى جەڭە ءبىلۋ ناتيجەسىندە، 1934 جىلى قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، تاۋ-كەن-مەتاللۋرگيا ينستيتۋتى جانە كوممۋنيستىك جۋرناليستيكا ينستيتۋتى شاڭىراق كوتەرىپ، كازاق جاستارىنا ەسىكتەرىن ايقارا اشتى. دەگەنمەن، بۇلار ۇلت كادرلارىنا، ءتۇرلى سالا ماماندارىنا مۇقتاجدىقتى تولىق وتەي قويمايتىن. سوندىقتان جاستاردى سوۆەت وداعىنىڭ بايىرعى وقۋ ورىندارىنا ماقساتكەرلىكپەن جىبەرىپ تۇرۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىنىپ تۇردى. تەمىربەك قاراۇلى ىستەگەن جىلدارى رەسپۋبليكادان تىسقارى ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن ينستيتۋتتاردان 3 مىڭ ادام ماماندىق الىپ قايتتى.
حالىق اعارتۋ جانە جوعارى مەكتەپ شارۋالارىمەن قاتار ۇلت ءتىلىن دامىتۋ، ونىڭ قوعامدىق فۋنكتسياسىن ارتتىرۋ، قازاقشا سان-الۋان تەرميندەر جاساپ، قالىپتاستىرۋ ىستەرى قوسا جۇرگىزىلدى. ەرتەرەكتە وقىعان ينتەلليگەنتسيانىڭ كۇشىمەن جاراتىلىس عىلىمدارىنىڭ ءار سالاسىنان وقۋلىقتار جازعىزىلدى. ءتىل-ادەبيەت وكۋلىقتارىن جازۋعا ادەبيەتشىلەر ۇلەس قوستى. ناركومپروس بۇل ورايدا ارنايى مەرزىمدىك باسىلىم شىعاردى. 1935 جىلدىڭ قاڭتارىندا جارىق كورگەن «مەملەكەتتىك تەرميندەر كوميسسياسىنىڭ بيۋللەتەنى» مامىردا وتكەن مادەنيەتشىلەر سەزىنە دەيىن ءتورت نومەرىن شىعارىپ ۇلگەرىپتى. وسى ىستەردىڭ دە باسى-قاسىندا جۇرگەنوۆ تۇردى. ول قازاقستانداعى ءتىل قۇرىلىسى ماسەلەلەرىمەن لاۋازىمى جۇكتەيتىن مىندەتكە بايلانىستى عانا شۇعىلدانعان جوق، بۇعان ونىڭ – ۇلت ءتىلىنىڭ بىلگىرى، وزەكتى ماسەلەلەر حاقىندا قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە پۋبليتسيستيكالىق ماقالالار جازىپ جۇرگەن كوسەمسوز شەبەرى، رەۆوليۋتسيالىق ويدىڭ تۇسىنىكتى تىلدە جەتكىزىلگەندە عانا جەڭىمپاز كۇشكە اينالاتىنىنا كامىل سەنەتىن قايراتكەر جۇرگەنوۆتىڭ – جەكە ءوز باسى دا ءسوز جوق ىنتالى بولدى.
تەمكەڭدى حالىق جۇرەگىنە ايرىقشا بەكەم ۇيالاتقان تۇس – مادەنيەت مايدانىنداعى، ونەردى دامىتۋداعى كەسەك-كەسەك ىستەرى ەدى. سولاردى اتاماس بۇرىن، الدىمەن، ازداپ شەگىنىس جاسايىق. تەمىربەك قاراۇلىنىڭ مادەنيەت سالاسىنداعى سونشا ءىرى قايراتكەر دارەجەسىندە ەل سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنۋى قانداي العىشارتتارمەن دايەكتەلەدى؟ مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ تۇتقاسىن ۇستارلىق قاسيەت ونىڭ بويىندا داعدارىسقا ۇشىراعان قازاق ولكەسىندە ىستەۋدى پارتيا تاپسىرعان سوڭ عانا پايدا بولعان با؟ بىردە ول ءومىربايانىندا ءوزىن جوعارى وقۋ ورنىندا ەكونوميكا، قۇقىق پاندەرى بويىنشا العان بىلىمىنە ساي عىلىمي جۇمىستا پايدالانعاندى دۇرىس كورەتىنىن ايتىپتى عوي؟
جاۋاپ جۇرگەنوۆتىڭ عۇمىر جولىندا جاتىر: مادەنيەت قايراتكەرىنە قاجەت قاسيەت ونىڭ بويىنا جاستاي داري باستاعان. بالا كەزىندە تەمىربەك بۇحارا مەدرەسەلەرىنىڭ تۇلەگى، ايگىلى شايىر تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆتەن ءدارىس الدى. شىعىس پوەزياسىمەن، وزبەك، تاجىك تىلدەرىمەن جاقىنداسۋى سول ۇستازىنىڭ ىقپالىنان ەكەنىن ول كەيىن تالاي مارتە ىلتيپاتپەن ەسكە تۇسىرگەن كورىنەدى. تاجىكستان مەن وزبەكستاندا ىستەگەن جىلدارى تەمكەڭ جەرگىلىكتى حالىقتارمەن ءوز تىلدەرىندە قارىم-قاتىناس جاساعان، رەسمي جيىنداردا باياندامالار جاساپ، ءسوز سويلەي بەرگەن ەكەن. ال جۋرناليستيكامەن ەرتەدەن-اق باۋىرلاسقان-تىن. 1918 جىلى ورىنبوردا تورعاي وبلىستىق كەڭەستەرىنىڭ ورگانى بولعان «قازاق مۇڭى» گازەتى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى بولدى. (بۇل گازەت 1918 جىلعى 16 اپرەلدەن شىعا باستادى دا، ورىنبوردى اقتار الۋىنا بايلانىستى ۋاقىتشا توقتاپ، 1919 جىلدىڭ 17 جەلتوقسانىندا «ۇشقىن» دەگەن اتپەن قايتا كورىندى. وسى داتانى «ەگەمەن قازاقستان» ءوزىنىڭ تۋعان كۇنى دەپ سانايدى). تەمىربەكتىڭ باسپاسوزگە كەلۋىنە پەروۆسك (اقمەشىت، قىزىلوردا) جوعارى ورىس-تۋزەم مەكتەبى قابىرعاسىنداعى ادەبيەت ۇيىرمەسىنىڭ اسەرى بولۋى ىقتيمال، ال قالامىنىڭ تەز توسەلىپ كەتۋىندە، داۋ-دامايسىز، «قازاق مۇڭىنىڭ» رەداكتورى ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ – كەيىن پارتيا، مەملەكەت قايراتكەرى، سسرو باسپا ءىسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، ديپلومات (ساۋدي ارابستاندا ەلشى) بولعان، قازاق، وزبەك، ورىس، تاجىك تىلدەرىندە سويلەۋمەن قاتار اراب، پارسى، نەمىس تىلدەرىن بىلگەن، شىعىستانۋ عىلىمىندا ەلەۋلى ءىز قالدىرعان ازاماتتىڭ ۇلەسى بار.
ايتسە دە ناقتى مىسالدارعا جۇگىنەيىك. 1921–1923 جىلدارى تەمىربەك ورىنبور جۇمىسشى فاكۋلتەتىندە وقىدى. بۇل الەكساندر ۆيكتوروۆيچ زاتاەۆيچتىڭ سوندا قازاق مۋزىكاسىن جيناپ جۇرگەن كەزى. ونىڭ ايگىلى كىتابى – «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» – 1925 جىلى شىقتى. ەتنوگراف كىتاپتىڭ تۇسىندىرمەسىندە جۇرگەنوۆتى سىرداريا اندەرىنىڭ عالامات بىلگىرى، وزىنە حيۋا قازاقتارى اندەرىنەن باعالى مالىمەتتەر بەرگەن بايىپتى جاس كازاق-ينتەلليگەنت دەپ اتاپ، «ءوزىمنىڭ سونشا تىرىسقانىما قاراماستان، وسى ادامنىڭ ءوز وتانىنداعى ەجەلگى ءان تۆورچەستۆوسىنان كول-كوسىر حاباردارلىعىن، وكىنىشكە قاراي، مەيلىنشە تولىق پايدالانا المادىم» دەگەن سوزدەرمەن قۇندى پىكىر بىلدىرەدى. سول كەزدەرى 23-24 جاستاعى جۇرگەنوۆ تەك زاتاەۆيچتىڭ ينفورماتور-ءتىلشىسى بولىپ قانا قويماعان. رابفاك وقۋى از الدىنا، ول قازاق اقىندارىنىڭ ولەڭدەرى مەن تولعاۋلارىن جيناستىردى. وزىندەي وقۋ قۋعاندارمەن كەزدەسىپ تۇرۋعا دا ۋاقىت تاپتى. ونى ورىنبوردا وقيتىن قازاق جاستارى وزدەرىنىڭ اقىلشى اعاسىنداي كوردى.
بۇل ورايدا سەركە قوجامقۇلوۆتىڭ قىزىق ەستەلىگى بار. ول تەمىربەكتى ۇشقىر ويلى ازامات، بايىپتى اڭگىمەشى رەتىندە دارىپتەيدى. تاتاردىڭ حالىققا ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتى (تينو) جاتاقحاناسىنا رابفاكشى تەمىربەك ءجيى كەلىپ، ءبارىن جىلدام باۋراپ الاتىن، كوڭىل-كۇيلەرىن كوتەرىپ، جىگەرلەرىن تاسىتىپ كەتەتىن. ستۋدەنتتەر ونى ءاردايىم قۋانا قارسى الۋشى ەدى، وزدەرى دە ىزدەپ بارىپ، كوكەيلەرىندەگى مازالاعان ساۋالدارىنا جاۋاپ الاتىن دا، كوڭىلدەرىن دەمدەپ، ءماز بولاتىن. سەراعاڭنىڭ كوركەمونەرپازدار قاتارىنا قوسىلا باستاعان شاعى عوي. تەمكەڭ ءوزى شىعارعان «باستىق الدىنداعى ءتىلماش» دەگەن سىقاق ولەڭىن وقىپ بەرگەندە، قۋانا-قۋانا جاتتاپ الىپتى. ولەڭ 1920 جىلى «ۇشقىن» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىندە جاريالانعان-تىن. قوجامقۇلوۆ ونى 1926 جىلى قىزىلوردادا، ۇلت تەاترى تۇڭعىش شىمىلدىق كوتەرگەندە، ۇلكەن ساحنادان وقيدى. قاتتى ريزا بولعان كورەرمەندەر كوزدەرىنەن جاس اققانشا كۇلىپ، ءارتيستى ۇزاق ۋاقىت جىبەرمەي قويسا كەرەك. سودان «ءتىلماش-اۋدارماشى» سەركەنىڭ رەپەرتۋارىنان بەكەم ورىن تەپكەن، ءتىپتى 1936 جىلعى ماسكەۋ دەكاداسىنىڭ كونتسەرتتىك باعدارلاماسىنا دا ەنگىزىلىپتى...
ال جۇرگەنوۆ سىر بويى سۇلەيلەرىنىڭ تۋىندىلارىنان قۇراستىرعان جيناعىنا كىرىسپە ماقالا جازىپ، قولجازبانى باسپاعا تاپسىرعان-دى. كىتاپ «تەرمە» دەگەن اتپەن 1924 جىلى جارىق كوردى. كەيىن، 1936 جىلى، سوۆەت وداعىنىڭ استاناسىندا وتپەك ايگىلى ونكۇندىك قارساڭىندا، ول جيناقتى ەداۋىر تولىقتىرىپ، جاڭادان العىسوز جازدى دا، «قازاق حالىق اقىندارى» دەگەن اتپەن، ەكى تىلدە، ماسكەۋ مەن الماتىدا باستىردى...
جاڭا باسشىنىڭ ەرىك-جىگەرى مەن قاتاڭ تالابى ناركومپروستى تەز ارادا مادەنيەت مايدانىنىڭ باس شتابىنا اينالدىردى. تەمىربەك قاراۇلى قاراماعىنداعى قىزمەتكەرلەرگە دە، ونەر ادامدارىنا دا ءوز يلانىمىن دارىتىپ، ولاردى تىڭ ىستەرگە جۇمىلدىرا ءبىلدى. بارلىق شارۋانىڭ باسى-قاسىندا ءوزى ءجۇردى. ءار جاڭا لەپكە مەملەكەتتىك كوزقاراس تانىتىپ، ءمان بەرىپ وتىردى. مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ جاڭا كەزەڭى بارىسىندا جىلت ەتىپ كورىنگەن جاڭالىقتاردى ولكەلىك پارتيا كوميتەتى مەن رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارىنا شۇعىل جەتكىزىپ، سولارمەن بىرگە قۋاناتىن. ول قازاق ونەرىنىڭ كوركەمونەرپازدار دەڭگەيىندە تۇرىپ قالعان ميمىرت تىرشىلىگىنە جان ءبىتىردى، وت قويىپ، لاۋلاتتى. كۇللى مادەنيەت جۇمىسىن ورلەۋ جولىنا بەت العان ەلدىڭ رۋحىنا سايكەستەندىرىپ، قايتا قۇردى. جانە سول قىزمەتى بويىنشا ول ءۇش جىلدا ءۇش ەمتيحان تاپسىرىپ، ۇشەۋىنەن دە سۇرىنبەي ءوتتى...
اعارتۋ كوميسسارى مىندەتىنە كىرىسكەن 1933 جىلدىڭ العاشقى جارتىسىندا جۇرگەنوۆ حالىقتىڭ مۋزىكالىق مۇراسىن سوتسياليستىك مادەنيەتتى وركەندەتۋ قىزمەتىنە جاراتۋدى ماقسات ەتىپ العا تارتتى دا، سونى بىرتىندەپ شەشۋگە كىرىستى. اۋەلى مۋزىكا-دراما تەحنيكۋمىندا قازاق ءان-كۇيىن زەرتتەيتىن عىلىمي كابينەت اشتى. ۇزاماي سول كابينەتتىڭ جانىنان حالىق مۋزىكا اسپاپتارىن جاسايتىن شەبەرحانا ۇيىمداستىرىپ، وندا ىستەيتىن شەبەرلەردى تابۋعا دا ءوزى تىكەلەي ارالاستى. احمەت جۇبانوۆتىڭ دومبىراشىلاردان وركەستر قۇرۋىنا ۇدايى قامقورلىق كورسەتىپ وتىردى. ۇلتتىق ونەر كادرلارىن باۋليتىن ۇستازداردى ماسكەۋ، لەنينگراد، تاشكەنتتەن شاقىرتتى. مۋزىكا ستۋدياسىن اشىپ، از ۋاقىتتا ونى مۋزىكا تەاترىنا ۇلاستىردى. حورەوگرافيا مەكتەبىن، قۋىرشاق تەاترىن اشتى. تەاترلارعا ارناپ ستسەناري، پەسا، ليبرەتتولار جازدىرۋعا ۇيتقى بوپ، جازىلعان جۇمىستاردى تالقىلاۋعا مىندەتتى تۇردە ءوزى قاتىستى، ءتىپتى تالقىلاۋلاردى ءوزى باسقارىپ، قورىتىپ وتىردى. كوستيۋمەرلەرگە شەيىن نازارىنان تىس قالدىرمادى، سپەكتاكلدەرگە قاجەت كوستيۋم ۇلگىلەرىن قازاق تۇرمىسىنىڭ، ەتنوگرافياسىنىڭ بىلگىرى رەتىندە ءوزى ءتۇسىندىرىپ، تىگىلگەن كيىمدەردىڭ العاشقى سىنشىسى بولدى.
1934 جىلعى ماۋسىم ايىندا بۇكىلقازاقستاندىق حالىق ونەرپازدارىنىڭ ءبىرىنشى سلەتى بولدى. «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە جۇرگەنوۆ سلەتكە وراي بەرگەن ينتەرۆيۋ (24.V. 1934 ج.) مەن سلەتتىڭ جابىلۋ راسىمىندە سويلەگەن قورىتىندى ءسوز (27.ءVى.1934 ج.) بار. سۇحباتىندا ول پروفەسسيونال ونەر بايقاۋى رەتىندە سلەت وتكىزۋ يدەياسى 1933 جىلدىڭ كۇزىندە تۋعانىن، سلەتكە رەسپۋبليكا ونەر شەبەرلەرىنىڭ «شۇعا» مۋزىكالى سپەكتاكلى، العاشقى دومبىرا وركەسترىنىڭ، بيشىلەر توبىنىڭ كونتسەرتتەرى سەكىلدى ءبىرشاما توسىنسىي ازىرلەنگەنىن، سونداي-اق قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى ا.ۆ. زاتاەۆيچكە قۇرمەت كورسەتىپ، ونىڭ رەسپۋبليكاداعى ون جىلدىق قىزمەتىن تويلاۋ جوبالانىپ وتىرعانىن ايتسا، قورىتىندى سوزىندە قارت اقىن جامبىلدان باستاپ، جاس ءانشى عاريفوللاعا دەيىنگى حالىق تالانتتارىن قالىڭ جۇرتشىلىققا تانىمال ەتكەن العاشقى كاسىبي ونەر بايقاۋى ءتارىزدى سلەتتىڭ ماڭىزى مەن ءمان-ماعىناسىنا توقتالعان.
ەڭبەكشىلەردى ونەرمەن باۋىرلاستىرۋ ءىسى جاڭا قارقىنمەن ورىستەي ءتۇستى. وبلىستاردا، كاسىپورىن، ءوندىرىس وشاقتارى مەن اۋىلداردا كوركەمونەرپازدار كوللەكتيۆتەرى نىعايتىلىپ، جاڭادان قۇرىلىپ، حال-قادەرلەرىنشە ءوسىپ-وركەندەپ جاتتى. استانادا فيلارمونيا دۇنيەگە كەلدى، ونىڭ قۇرامىندا حالىق اسپاپتار وركەسترى، ۇلتتىق حور مەن بي ءانسامبلى، كازاك-ورىستاردىڭ ءان-بي ءانسامبلى جۇمىس ىستەدى. مۋزىكا تەاترىندا ورىس ترۋپپاسى ونەر كورسەتتى. كوركەمسۋرەت گالەرەياسى قۇرىلدى. ناركوم جۇرگەنوۆ 1935 جىلدىڭ مامىر ايىندا وتكەن مادەني قۇرىلىس قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە ۇلكەن بايانداما جاسادى. حالىق كوميسسارى مۇندا رەسپۋبليكاداعى مادەني رەۆوليۋتسيا باعىتتارىن دايەكتىلىكپەن تالداي كەلە، اعارتۋ ىستەرىمەن قاتار كاسىبي ونەر جانە كوركەمونەرپازدار جۇمىسىنا مول كوڭىل ءبولىپ، شەشىمىن كۇتكەن ماسەلەلەردى كوتەردى. بايانداما جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى.
قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ماسكەۋدەگى ءبىرىنشى ونكۇندىگىنە دايىندىق مادەنيەتشىلەر سەزىنەن كەيىن-اق باستالىپ كەتكەندىگىن جۇرگەنوۆتىڭ ۇلت ونەرى، اعارتۋ ءىسى، مادەنيەتى، ادەبيەتى مەن عىلىمىنىڭ جەتىستىكتەرى جانە پروبلەمالارى جونىندە 1936–1937 جىلدارى جازعان كوپتەگەن ماقالالارىنان، بەرگەن ينتەرۆيۋلەرىنەن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. ەلىمىزدىڭ استاناسىندا 1936 جىلعى مامىردا وتكەن دەكادا قازاق سوۆەت مادەنيەتىنىڭ ءارى ايتۋلى مەرەكەسى، ءارى وداقتىق كولەمدە تاپسىرعان اسا ماڭىزدى ەمتيحانى ەدى. تەمىربەك قاراۇلىنىڭ بۇل تۇستاعى ەڭبەگى كوپتەگەن ەستەلىكتەردە ەگجەي-تەگجەيلى، ۇلكەن سۇيىسپەنشىلىكپەن باياندالعان. ونكۇندىككە قاتىسۋشىلاردىڭ كرەملدەگى ۇلكەن سارايدا پارتيا جانە ۇكىمەت باسشىلارىمەن، استانانىڭ ونەر قايراتكەرلەرى جانە ەڭبەكشىلەرى وكىلدەرىمەن كەزدەسۋىندە جۇرگەنوۆ: «ماسكەۋدە ءبىز كوپ نارسەنى ۇيرەندىك، بىزگە ءوز جۇمىسىمىزدىڭ ساپاسىن ودان ءارى جاقسارتۋ، قازاقستانداعى مادەني رەۆوليۋتسيانى كۇشەيتە ءتۇسۋ مىندەتى جۇكتەلەتىنىن ۇعىپ، قابىل الدىق»، – دەدى («پراۆدا»، 26.V.1936 ج.). قازاقتىڭ سوتسياليستىك مادەنيەتىن دامىتۋدا سىڭىرگەن اسا ءىرى ەڭبەگى ءۇشىن مادەنيەت قايراتكەرى تەمىربەك جۇرگەنوۆ رەسپۋبليكانىڭ ءبىر توپ ارتيست، اقىن، جازۋشىسى قاتارىندا (جامبىل، كۇلاش، قۇرمانبەك، ساكەنمەن بىرگە) ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتالدى.
1937 جىلدىڭ باسىندا مۋزىكا تەاترىن ۇلتتىق وپەرا جانە بالەت تەاترى دەپ اتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. تەمكەڭ ەندى وعان اتىنا لايىق عيمارات سالعىزۋدى ارماندادى. قازاق وپەرا تەاترىنا جاڭا عيمارات سالۋ ماسەلەسىنىڭ كۇللى رەسمي جاعىن رەتتەپ، ەڭ ارعىسى، عيمارات بوي تۇزەر ورىنعا شەيىن ءوزى تاڭدادى. ونكۇندىكتەن كەيىن شىققان كەزەكتى ەڭبەك دەمالىسىندا ودەسساداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنا سوعىپ، تەاتر ءۇيىنىڭ سۋرەتتەرىن، سىزبالارىن، قۇرىلىسىنىڭ ءتۇرلى قۇجاتتامالارى كوشىرمەسىن الىپ قايتقان. الماتىدا سالىنۋعا ءتيىس مەملەكەتتىك تەاتردىڭ بۇرىنىراقتا وتكىزىلگەن بۇكىلوداقتىق كونكۋرستا بايگە العان العاشقى جوباسى سوعان ۇقساس ەدى. جوبانىڭ اۆتورى ماسكەۋلىك ارحيتەكتور نيكولاي الەكسەەۆيچ كرۋگلوۆ وتە ىزدەنىمپاز، تياناقتى كىسى ەكەن، قازاق حالكومكەڭەسىندە ايتىلعان پىكىرلەردى ەسكەرىپ، جوبانىڭ تۇزەتىلگەن نۇسقاسىن ۇسىنعان. پرەدسوۆناركوم وراز يساەۆ تا، ناركومپروس تەمىربەك جۇرگەنوۆ تە ونىڭ ارحيتەكتۋراداعى اۆانگارد پەن كلاسسيكا تاسىلدەرىن ءوزارا ۇتىمدى ۇيلەستىرىپ، بىرتۇتاستىققا قول جەتكىزگەنىن اڭعاردى، دەگەنمەن سىرتقى كورىنىسىنە اسا قاناعاتتانا المادى.
جۇرگەنوۆ كوپتەگەن ەۋروپالىق، اسىرەسە لەنينگرادتاعى وپەرا ۇيلەرىنىڭ البوم-كىتاپتارداعى سۋرەتتەرىن قاراي كەلە، ۇلى ارحيتەكتور ءروسسيدىڭ جوباسىمەن سالىنىپ، الەكساندرينسكي تەاتر (يمپەراتور ءبىرىنشى نيكولايدىڭ زايىبى الەكساندرا فيودوروۆنانىڭ قۇرمەتىنە الەكساندرا تەاترى، ياعني الەكساندرالىق تەاتر، الەكساندرينسكي تەاتر) اتانعان ونەر وشاعىنا توقتادى. يساەۆ ەكەۋى ونى سيپاتتاماسىمەن ميرزويانعا الىپ بارىپ، تانىستىردى دا، ۇناتقانىن كورىپ، بۇكىلرەسەيلىك ونەر اكادەمياسى جانىنداعى كونكۋرس جەڭىمپازى ارحيتەكتور كرۋگلوۆ ىستەيتىن توپقا تىكەلەي ءوتىنىش ءبىلدىرىپ، جوبانى الەكساندرالىق تەاتر عيماراتىنا سايكەستەندىرە، شۇعىل تۇزەپ شىعۋعا تاپسىرما بەرۋىن سۇرادى.
ۇسىنىستارى تولىعىمەن قۇپتالدى. از ۋاقىتتا قازاق پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىسى لەۆون ميرزوياننىڭ ديرەكتيۆا ىسپەتتى ءوتىنىشى قابىل الىنعانى ءمالىم بولدى. العاشقى جوبانىڭ اۆتورى نيكولاي كرۋگلوۆ قاسىنا نيكولاي پروستاكوۆ دەگەن ارحيتەكتوردى الدى دا، ەكەۋلەپ قازاق وپەرا تەاترىنىڭ جوباسىن الەكساندرا تەاترى ۇلگىسىن العا ۇستاي وتىرىپ قايتا قاراۋعا كىرىسىپ كەتتى. كوپ ۇزاماي جوبا قابىلدانىپ، حالكومكەڭەستىڭ قۇرىلىس مەكەمەسى ناقتى جۇمىسقا كىرىستى. تەاتردىڭ ىرگەتاسىنا العاشقى كىرپىش قالانۋىنا وراي وتكىزىلگەن ميتينگتى جۇرگەنوۆ اشىپ، العاشقى ءسوزدى ميرزويانعا بەردى. بىراق تاعدىر وعان بۇل ونەر عيماراتىنىڭ سالىنىپ ءبىتىپ، حالىققا، حالىقتىڭ جاڭادان دامىپ كەلە جاتقان وپەرا جانە بالەت ونەرىنە قىزمەت ەتۋىن كورۋدى جازبادى...
مەملەكەتتىك ىستەردە تەمكەڭ تانىتقان قاجىر-قايراتتىڭ بارلىق قىرى وسىلارمەن تامامدالمايدى. 1936 جىلى ناركومپروس الماتىدا ۇيعىر حالقى مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرىنشى كونفەرەنتسياسىن وتكىزدى. «ۇيعىر ەڭبەكشىلەرىنىڭ ۇلتتىق مادەني قۇرىلىسى» دەگەن تاقىرىپتاعى نەگىزگى باياندامانى جۇرگەنوۆ جاسادى. 1937 جىلى جۇرگەنوۆ بۇكىلقازاقستاندىق پۋشكين كوميسسياسىنىڭ توراعاسى رەتىندە، رەسپۋبليكادا ۇلى اقىننىڭ قازا تاپقانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي ءىرى ءىس شارالارىن جۇزەگە اسىرۋدى ۇيىمداستىردى. باسپاسوزدە كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جارىق كوردى. جەر-جەردە ۇلى پوەزياعا حالىق ەرەكشە ىقىلاس قويىپ، اقىن ەستەلىگىن اتاپ ءوتىپ جاتتى. قازاقشا اۋدارماعا باسا نازار اۋدارىلدى. قازاق دالاسىنداعى اقىن اياعى تيگەن جەردە – ورال قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتى، سونداي-اق قاسسر-ءىنىڭ 10 جىلدىعى اتىنداعى مەملەكەتتىك كوپشىلىك كىتاپحاناسى بۇدان بىلاي ا.س. پۋشكين ەسىمىمەن اتالسىن دەپ، رەسپۋبليكا ۇكىمەتى قاۋلى قابىلدادى. تەمىربەك قاراۇلىنىڭ ءوزى «بۇكىلحالىقتىق اقىن» دەگەن ۇلكەن ماقالا («كاز. پراۆدا»، 10.ءىى.1937 ج.) جازدى. مادەنيەت سارايىندا ميرزويان باستاعان رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن سالتاناتتى جينالىستى قىسقا دا تەرەڭ كىرىسپە سوزبەن اشىپ، جۇرگىزىپ وتىردى.
ونكۇندىككە وراي 1936 جىلى ماسكەۋدە شىققان «قازاقستان» دەگەن كىتاپتا ول: «كلاسسيكتەر مەن سوۆەت جازۋشىلارىن اۋدارۋ قازاق حالقىن وداقتىڭ جانە باتىستىڭ تانداۋلى ادەبي شىعارمالارىمەن باۋىرلاستىرىپ، قازاق جازۋشىلارىنىڭ ينتەرناتسيونالدىق بايلانىستارىن نىعايتتى»، – دەدى. مۇندا ونىڭ ءوزىنىڭ دە ۇلەسى بار ەدى. ۇلتتاردىڭ رۋحاني جاقىنداسۋىندا تارجىمە ءىسى الار ورىنعا لايىقتى ءمان بەرە بىلگەن ناركوم «بۇقارادا وقىعان مولدا» رەتىندە جەرگىلىكتى شولاق بەلسەندىلەر تەپەرىشىنە تۇسكەن تۇرماعامبەت اقىندى قۇتقارىپ، ناركومپروسقا عىلىمي قىزمەتكەر ەتىپ الدى. شىعىس ءبىلىمپازىنا جان-جاقتى جاردەم بەرۋ جونىندە ۇكىمەت كوميسسياسىن قۇرۋعا مۇرىندىق بولدى. دەربەس پەنسيا تاعايىنداتتى. ءفيردوۋسيدىڭ «شاھناماسىن» اۋدارۋىنا جاعداي تۋعىزدى. وزىنە جاسالعان قامقورلىق شابىتتاندىرعان اقىن ايگىلى داستاندى ون ايدا تارجىمەلەپ شىقتى...
ويداعىداي ورىستەتىلگەن مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ ارقاسىندا رەسەي رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنداعى قازاق ەلى «تاۋەلسىز سوتسياليستىك مەملەكەت» مارتەبەسىنە كوتەرىلدى: 1936 جىلعى 5 جەلتوقساندا سوۆەتتەردىڭ توتەنشە بۇكىلوداقتىق سەگىزىنشى سەزىندە قابىلدانعان سسرو-نىڭ ءبىراۋىزدان ستاليندىك دەپ اتالىپ كەتكەن ەكىنشى كونستيتۋتسياسى بويىنشا قازاقستان وداقتاس رەسپۋبليكاعا اينالدى. 1937 جىلدىڭ ناۋرىزىندا وتكەن سوۆەتتەردىڭ توتەنشە X بۇكىلقازاقتىق سەزىندە ناركوم جۇرگەنوۆ سەزد قۇرعان رەداكتسيالىق كوميسسيانىڭ قۇرامىندا قازاق سسر كونستيتۋتسياسى ءماتىنىن اقىرعى وڭدەۋدەن وتكىزۋگە قاتىستى. ال ماۋسىمدا بولعان قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە ورتالىق كوميتەتكە مۇشە بولىپ سايلاندى. العاشقى ۇيىمداستىرۋ پلەنۋمىندا ورتالىق كوميتەتتىڭ بيۋرو مۇشەسى بولدى. ۇزاماي، سەمەي سايلاۋ وكرۋگىنەن سسرو جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا كانديدات بوپ ۇسىنىلدى.
الايدا ورتالىقتان ىزعىرىقتى سۋىق جەل ەسە باستاعان بولاتىن. بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1937 جىلعى اقپان-ناۋرىز پلەنۋمىندا باس حاتشى ءستاليننىڭ اۋزىنان زاڭ بوپ شىققان قاتە دە قاتەرلى تەزيس قارا نيەتىن ساياساتپەن بىلدىرمەي بوياپ قويۋعا شەبەر شولاق بەلسەندىلەرگە تىڭنان قۋات بەرگەن-ءدى. «تروتسكيستەرگە قارسى كۇرەستە قازىر ەسكى ادىستەر – ديسكۋسسيا ادىستەرى كەرەك ەمەس، جاڭا ادىستەر، ءتۇپ-تامىرىمەن قۇرتۋ، تالقانداۋ ادىستەرى كەرەك» ەكەندىگى ولارعا مايداي جاققان. «حالىق جاۋلارىن» «تابۋ» مەن جويۋ قازاقستاندا ايرىقشا قارقىن الدى. شىلدەنىڭ ىستىق كۇندەرىندە كۇنى كەشە قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى سەزى سايلاعان ورتالىق كوميتەت پەن ونىڭ بيۋروسىنىڭ مۇشەلەرى ءۇشىن اقپاننىڭ مۇزدى ىزعارى سوقتى... 1937 جىلعى 2 تامىزدا تەمىربەك جۇرگەنوۆ ءوز كابينەتىندە قاماۋعا الىنىپ، رەسپۋبليكا ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ ىشكى تۇرمەسىنە جابىلدى. بۇل «بارسا-كەلمەسكە» «قارا قۇزعىن» قازاتكوم توراعاسى ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆتى، ەگىنشىلىك، قارجى، دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسسارلارى نىعمەت سىرعابەكوۆ، ءىلياس مولداجانوۆ، حاسەن نۇرمۇحامەدوۆتەردى، الماتى وبلىستىق جانە قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جانايدار سادۋاقاسوۆتى، وبلىستارداعى، ءىرى ونەركاسىپ ورىندارىنداعى باسشىلاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تاسىپ اكەلىپ جاتتى...
سسرو جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسى 1938 جىلعى اقپان–ناۋرىز ايلارىندا الماتىدا كوشپەلى سەسسياسىن وتكىزىپ، 25 اقپانداعى العاشقى ماجىلىسىندە تەمىربەك جۇرگەنوۆتى اتۋعا ۇكىم ەتتى (بۇل كۇنى بارلىعى 39 قايراتكەر سوتتالىپ، ءبارى بىردەن 1934 جىلعى 1 جەلتوقسان زاڭىنا سايكەس ىزىنشە اتىپ تاستالعان بولاتىن). اراعا ايعا جۋىق ۋاقىت سالىپ، 22 ناۋرىزدا، مەرزىمدى باسىلىمدار «ۇلتشىل-فاشيستەر، تروتسكيشىلدەر مەن بۋحارينشىلەر» – ىشىندە تەمىربەك جۇرگەنوۆ بار 19 پارتيا، سوۆەت قىزمەتكەرلەرى – «وتانعا وپاسىزدىق ىستەپ، قازاقستاندى سسسر-دەن ءبولىپ اكەتۋگە، ونى شەتەل يمپەرياليزمىنىڭ كولونياسىنا اينالدىرۋعا تىرىسقان ارەكەتتەرى، تەررورشىلدىق ىستەرى، زيانكەستىك جانە ديۆەرسيالىق جۇمىستارى، شەتەل مەملەكەتتەرىنىڭ پايداسىنا شپيوناج جاساعان... قىلمىستارى ءۇشىن» ايىپتالىپ، جازانىڭ جوعارعى شاراسىنا كەسىلگەنىن جانە ۇكىمنىڭ ورىندالعانىن حابارلادى...
جۇرگەنوۆ 1957 جىلدىڭ 18 ساۋىرىندە اقتالدى. «وتان وپاسىزىنىڭ وتباسى مۇشەسى» رەتىندە ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنە سەگىز جىلعا ايدالعان جارى دامەش امىرحانقىزى ەرمەكوۆا-جۇرگەنوۆا ازاتتىق الىسىمەن زايىبى تەمىربەك قاراۇلىنىڭ ادال ەسىمىن قوعامعا قايتارۋ، ەلىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىن ۇرپاق ءۇشىن جاڭعىرتۋ ماسەلەلەرىمەن تاباندىلىقپەن شۇعىلداندى. ونىڭ قاجىرلى ۇمتىلىسى ناتيجەسىندە مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ايتۋلى مادەنيەت قايراتكەرى جۇرگەنوۆتىڭ ساياسي رەپرەسسيا ۇمىتتىرعان ىستەرى جايىنداعى دەرەكتەر تىرنەكتەپ جينالا باستادى. سودان بەرى سان ءتۇرلى زەرتتەۋلەر، ەستەلىكتەر جارىق كوردى. دەرەكتى فيلمدەر شىعارىلدى. قايراتكەردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن 125 جىلدىعىنا وراي جۇرتشىلىققا تانىتا ءتۇسۋ ماقساتىمەن بۇل كۇندە تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى قوعامدىق قور ەلەۋلى جۇمىستار جۇرگىزىپ كەلەدى.
تۇركىلىك مادەنيەتتىڭ تۇركسوي (اببرەۆياتۋرا «تۇرك مادەنيەتى مەن ونەرىن بىرلەسىپ دامىتۋ» ۇعىمىن بەرەتىن تۇرىكشە تىركەستىڭ باس ارىپتەرىنەن الىنعان) اتتى تۇركى ەلدەرىن بىرىكتىرەتىن حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ (ونى تۇرك الەمىندەگى يۋنەسكو دەپ اتايدى) ۇيعارىمىمەن بيىلعى 2023 جىلدىڭ «تەمىربەك جۇرگەنوۆ جىلى» دەپ جاريالانۋى قايراتكەردى مەيلىنشە تەرەڭ تانىپ، ەڭبەگىن ءادىل باعالاۋعا بارشامىزدى مىندەتتەيدى. جۇرگەنوۆتىڭ ورتاازيالىق رەسپۋبليكالارعا ورتاق تۇلعا بولعانىن مويىنداۋ ءوز الدىنا، ءبىز ونىڭ بۇگىنگى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزگە داڭعىل جول اشقان كۇرەسكەر ەكەنىن قالتقىسىز تانۋعا ءتيىسپىز.
تەمىربەك قاراۇلى جۇرگەنوۆ الاپات اشارشىلىقتان مۇلدەم جويىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا قالعان قازاقتى وقۋمەن، بىلىممەن، مادەنيەتپەن باۋىرلاستىرىپ، رۋحىن كوتەردى، ءسويتىپ، دامۋ مۇمكىندىگى كۇدىك تۋعىزاتىن قاراڭعى جۇرت ساناتىنداعى حالقىنىڭ بيىك ونەردى مەڭگەرۋگە قابىلەتتى ەكەنىن، وزىق وركەنيەتپەن اياعىن تەڭ باسىپ جۇرە الاتىنىن كورسەتتى.
ونىڭ جانكەشتىلىكپەن قىسقا مەرزىمدە ۇيىمداستىرىپ جارقىراتا وتكىزگەن وتىز التىنشى جىلعى قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ماسكەۋدەگى دەكاداسى توتاليتارلىق مەملەكەت باسشىلىعىن اڭ-تاڭ قالدىرىپ، رەسپۋبليكانىڭ اۆتونوميالىق مارتەبەسىن وداققۇرۋشى تاۋەلسىز سوتسياليستىك مەملەكەت دارەجەسىنە كوتەرۋىنە ىقپال ەتتى.
تۇرعىلىقتى، جەرگىلىكتى حالقىنىڭ سانى كۇرت كەمىپ، ءداستۇرلى ەكونوميكاسى تۇرالاپ قالعان ەل وسى جىلى ومىرگە كەلگەن ستاليندىك نەگىزگى زاڭمەن جاڭا ساپاعا جوعارىلاتىلۋىنىڭ ارقاسىندا 1991 جىلى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن جاريالاي الدى. سوندىقتان دا ءبىز بۇگىن تەمىربەك قاراۇلى جۇرگەنوۆ ارۋاعى الدىندا باس ءيىپ، ەرەكشە ىلتيپاتپەن قول سوعۋعا ءتيىسپىز.
بەيبىت قويشىباەۆ
Abai.kz
