ءىزباسار
ۇلىن بالاباقشاعا جەتەلەي جونەلگەن جىبەك «ماما، مەن ساعان بىلدەڭە ايتايىن با؟» – دەگەن بالا سۇراققا باسىندا ءمان بەرمەگەنىمەن، ەكى-ءۇش مارتە قايتالاي بەرگەسىن كوڭىل اۋدارعانداي بولدى.
– ماما، مەن ساعان بىلدەڭە ايتايىن با؟ – دەي سالىپ، كىشكەنتاي عانا الاقانىمەن اۋزىن باسا قويعان اڭسارىنىڭ قىلىعى ەرىكسىز ەلىتكەن.
– ال، ءيا، ايتا عوي...
– ايتسام، سەن زىلايسىڭ عوي، بىلاق...
ۇلى تاعى دا كىپ-كىشكەنتاي الاقانىمەن اۋزىن باسقانداي بولدى.
– اڭساريك، نە ايتىپ كەلەسىڭ؟ نەگە جىلايدى ەكەنمىن، مەن، ا؟
– زىلامايسىڭ با؟
– نەگە جىلايمىن، جىلامايمىن!..
– سىن زىلامايسىڭ عوي؟..
جىبەك بالا قىلىعىنا كۇلكىسى كەلگەنمەن، كوڭىلىنە ەش سەكەم الماعان.
– پاپام مەن ساپاعات تاتەم ەكەۋى...
ءبىراز ۋاقىتتاي ءۇنسىز قالعان اڭسارى ۇلكەن ادامداي ويلى كوزدەرىنىڭ ۇستىمەن اناسىنا قيعاشتاي قاراپ:
– كۇندە تاڭەلتەڭ سەن جۇمىسقا كەتكەندە قۇساقتاسىپ، بۇلكەنىپ الادى دا... – دەپ، ءسوزىن ساباقتاي الماي كۇمىلجىدى.
– نە؟! نە دەيسىڭ؟!
جىبەك ءدىر ەتە ءتۇستى. مۇنداي سۇمدىقتى ۇلىنىڭ اۋزىنان ەستيمىن دەگەن ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە دە كىرمەگەن. سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي دال بولسىن. بىراق جىلامادى. «مۇمكىن ەمەس» دەپ قويادى. «مۇمكىن ەمەس! جەزدە مەن بالدىزدىڭ ويىنى ما؟.. بالا بىردەڭەنى قاتە تۇسىنگەن بولار؟» كوكەيىنە «تاعى نە ىستەدى؟» دەگەن سۇراق كولدەنەڭ تۇرا قالسا دا، تىقاقتاي بەرۋگە بالاسىنان ىڭعايسىزدانعان قالپى سۇرلانا كۇلىمسىرەپ:
– كوردىڭ عوي، جىلاعان جوقپىن، – دەدى داۋسى دىرىلدەي.
قانشا سىر بەرمەيمىن دەسە دە، اناسىنىڭ قاتتى قاپالانعانىن تۇرىنەن-اق انىق بايقاعان اڭسارىن باقشاسىنا قالدىرىپ، كۇندەگى ادەتىمەن جۇمىسىنا جۇگىرە جونەلگەلى تۇردى دا، جاڭاعى ۇلىنىڭ «شاپاعات تاتەم ەكەۋى...» دەگەنى شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرگەندەي ەسىن دەرەۋ جيناتىپ، ەندى ۇيىنە جەتكەنشە اسىقسىن. «مۇمكىن ەمەس، مۇمكىن ەمەسىن» ىشتەي كۇبىرلەسە دە، «قورىققانعا قوس كورىنەدى» دەگەندەي، كوڭىلىنە كۇدىك ۇيالاتقان كەيبىر مەزەتتەردى كوز الدىنا ەلەستەتىپ تە كورگەن.
اي جارىمداي بۇرىن عانا اۋىلداعى مەكتەبىن التىن مەدالعا تامامداعان كىشى ءسىڭلىسى شاپاعاتتى وقۋعا تۇسىرەمىن دەپ، جەزدەسى بولات ءوزى بارىپ الىپ كەلگەن-ءدى. سودان بەرى جالعىز بولمەلى جاتاقحانادا بىرگە تۇرىپ جاتسا دا، ارالارىنان سونشالىقتى ءبىر جاقىندىقتى، ءتىپتى جەزدە مەن بالدىز بولىپ قاتتىراق ويناعاندارىنىڭ ءوزىن اڭعارماپتى. راس، سوڭعى كەزدەرى جۇمىسىنا اسىقپاۋدى ادەتكە اينالدىرعان بولات كەشتەتىپ قايتاتىندى دا شىعارعان. ءسىڭلىسىنىڭ بارلىق ەمتيحان-سىناقتارىندا، قۇجات وتكىزگەندە دە بۇل ءبىر باس اۋىرتپاپتى. بارلىق ۋاقىتتا قاسىندا جەزدەسى ءجۇردى.
ايتپاقشى، شاپاعات ەكەۋى كەشە دە شارشاپ-شالدىعىپ كەشتەۋ كەلىپ ەدى-اۋ؟.. مۇنى نەگە ويلاماعان؟ قويشى، قۇرىسىن! مال قۇلاعى ساڭىراۋ! تۋعان ءسىڭلىسى مەن كۇيەۋى، مۇمكىن ەمەس! شاپاعات ءالى بالا ەمەس پە؟!
ءوز ويىمەن ىشتەي ارپالىسقان كۇيى بولمەسىنىڭ ەسىگىن سۇزە توقتاعان.
ەندى ءبىر ءسات ەڭسەسىن تۇزەپ، ەنتىگىن دە باسپاستان توقپاقتاي جونەلۋگە كوتەرە بەرگەن قولىن دەرەۋ كەرى تارتىپ الا قويدى دا، قۇلاعىن توسىپ، ەسىككە ەتپەتتەي جابىسا قالسىن. جيىلەي تۇسكەن جۇرەك سوعىسى دا ءجوندى ەشتەڭە ەستىرتەر ەمەس. دۇك-دۇك، دۇك-دۇك! جانە ونىڭ ءجۇرىسىن جەدەلدەتكەنىنەن عانا ەمەسىن دە ۇقتى...
نە ىستەپ تۇرعانىن ەندى بايقاعانداي ءوز قىلىعىنان ۇيالا سومكەسىنەن كىلتىن شىعارىپ، مەيلىنشە سىقىرلاتپاي اشا سالا جالما-جان ىشكە وتكەن.
– ؟!
اڭسارى الداماپتى... ءوز كوزىنە ءوزى سەنە الار ەمەس!..
ساسىپ قالعان ءسىڭلىسى اق جايمامەن بەتىن بۇركەمەلەيمىن دەگەندە، ايرانداي توگىلگەن ابىرويلارعا قاراپ تۇرۋعا جىبەكتىڭ ارى شىدامادى. بىراق داۋىس كوتەرىپ، شۋ دا شىعارعان جوق. ءتىپتى قىستىعىپ جىلاي دا الار ەمەس. كۇنى كەشە عانا جانىنداي جاقسى كورەتىن ەكى ادامىنا دەگەن كوڭىلى كوز جاسىمەن بىرگە شەمەن بوپ قالعان با؟..
الاسۇرعان كوڭىلىن نەمەن الداندىرارىن بىلمەگەن ول قۋىقتاي عانا اسۇيدە دامىلسىز دىزاقتاي بەرە، تەرەزە الدىندا جاتقان كۇيەۋىنىڭ تەمەكىسىنىڭ ءبىرىن دەرەۋ تۇتاتىپ، كوك ءتۇتىندى بۇرق-بۇرق ەتكىزىپ ەدى، قاقالىپ-جوتەلگەندە الگى ءتۇتىن كوزىنەن شىققانداي بولعان. وسى ەكى ارالىقتا شالبارلانىپ ۇلگەرگەن كۇيەۋى جۇگىرىپ كەلىپ سۋ اپەرمەككە تىرىسىپ ەدى، قولىن قاعىپ جىبەرگەن بۇل:
– دەرەۋ، قازىر، كوزدەرىڭدى قۇرتىڭدار! – دەگەن.
اجەتحانانى ىشىنەن جاۋىپ العان شاپاعات «كەشىرشى، كەشىرشىلەي» جىلامسىراپ، بىردەڭەلەردى شاتىپ-بۇتۋدا... جىبەك بولسا مۇنىڭ بىردە-ءبىرىن ەستىمەدى. ەستىگىسى دە كەلمەگەن. ەندى ءبىر ءسات تەسىككە كەپتەلەردەي بولىپ قاتار جىلىستاي بەرگەن ەكەۋدىڭ ارتىنان جيىركەنە قاراعان جىبەك ەسىك سىرت ەتىپ جابىلعان ساتتە عانا اعىل-تەگىل كوز جاسىنا ەرىك بەردى.
«جان – تۇسىنىكسىز نارسە. قايدا ورنالاسقانىن ەشكىم بىلمەيدى، بىراق قالاي اۋىراتىنىن ءبارى بىلەدى» دەمەكشى، ءدال قاي جەرى ەكەنىن بىلمەسە دە، تاپ وسى ساتتە جانىنىڭ اۋىرعانىن انىق سەزىنگەن ول توڭازىتقىشتا تۇرعان اراقتى الىپ، قالاي ءىشىپ جىبەرگەنىن دە بايقاماي قالعان. تەك ىشىنە تىز ەتىپ شوق تۇسكەندەي بولعان ساتتە جيىركەنە تىجىرىنعانى بولماسا، اشىرقانبادى دا.
انشەيىندە كۇيەۋىنە: «قيت ەتسە بولدى، بوتەلكەدەن باسۋ ىزدەيسىڭ. ءالسىزسىڭ!» – دەپ رەنجي كەتەتىنى ەسىنە ءتۇسىپ، الدىنداعى اراقتى ارى ىسىرىپ تاستاعان.
تەرەزە الدىنداعى تەمەكىنىڭ تاعى ءبىرىن تۇتاتىپ، اششى ءتۇتىندى ىشىنە سورا الماسا دا، قۇشىرلانا يىسكەپ، قۇمارتا جۇتقان ءوزىن اجۋالاعانداي جاڭاعى ىسىرىپ تاستاعان بوتەلكەدەن تاعى ءبىر كەسەسىن سىلق ەتكىزدى. سودان سوڭ عانا بۋىن-بۋىنى بوساپ بالبىراي تۇسكەنىمەن، سۇيەكتەرىنە دەيىن تۇگەل سىرقىراعانى قويار ەمەس. كەرىسىنشە، ءورشىپ بارا جاتقانداي. كوڭىلىنىڭ كوك ەتى دە سوگىلىپ كەتكەندەي كەۋدە تۇسى ۇزدىكسىز سىزدايدى. ەندى نە ىستەمەك؟ ەلگە نە بەتىن ايتادى؟! اكە-شەشەگە شە؟..
ويدان جۇيرىك نە بار دەسەڭشى مىنا جالعاندا... كەرەك، كەرەك ەمەسى بار – سان ءتۇرلى وي ساناسىن سارسىتىپ... انشەيىن كۇندە بۇلاردىڭ ماحابباتىن مايپازداپ ماقتاي جونەلەتىن جالعان دوستاردىڭ تاباسىنان قورىندى. الىستاعى جاۋدىڭ دۇبىرىنەن ەمەس، سول يتتىكتەرىن ەرتەڭ-اق جاسايتىن قاسىنداعى دوسسىماقتاردىڭ كۇبىرىنەن قورقا جىلادى. وتكەن جولى ءبىر ساداقادا: «جەسىر قالعان جالعىز سەن ەمەس، تالاي قاتىن بايسىز قالىپ جاتىر، سەن باقىتتى جەسىرسىڭ»، – دەگەن اعايىنا اڭتارىلا قاراعانى دا ەسىندە. سول ءسات سوراقىلاۋ ەستىلگەن جۇباتۋدىڭ ءجونىن بۇل ەندى ۇققانداي.
ءيا، جەسىرى بار، ءۇش-ءتورت بالاسىمەن دە تاستاپ كەتىپ جاتقاندار قانشاما، ءار-بەرىدەن سوڭ، ونى دا تۇسىنۋگە بولادى ەكەن عوي. قۇداي-اۋ، بۇل قايتپەك؟!
ەلگە ەندى قاي بەتىمەن قاراماق؟ «جەسىر قالسام دا، تىرىدەي تاستاپ كەتسەڭ دە، تاپ بۇلاي قورلانباس ەدىم عوي» دەپ ەڭىرەي جىلادى. قورلانا جىلاعان.
– ەسىڭدە بولسىن، ەركەك «ءوزىڭسىز ءومىر سۇرە المايمىن» دەگەن ايەلدەردى ەمەس، ونسىز ءوزى ءومىر سۇرە المايتىن ايەلدى تاڭدايدى، – دەگەن ءتاتتى سوزدەردى تامىلجىتىپ جاتقان بولاتتىڭ بىردە:
– مەنى وزگە ءبىر ايەلمەن ۇستاپ الساڭ كەشىرە الار ما ەدىڭ؟ – دەگەنىنە:
– سول بويدا ءوز-ءوزىمدى ولتىرە سالار ەدىم، – دەپ جاۋاپ بەرگەنىن ەسىنە الدى.
تاپ قازىر ول ويىنان تارتىنا قويماس ەدى، تەك ۇلى شە؟ كوزىن جاۋدىرەتىپ كىمگە تاستاماق؟! وسى كەزدە بارىپ اڭسارىن باقشادان الۋ كەرەكتىگى ەسىنە ءتۇسىپ، ورنىنان جەدەل كوتەرىلگەن بويى ءۇيىن جيناۋعا كىرىستى. الگى ەكەۋىنىڭ استارىنا توسەگەن اق جايمالاردى سول بويى قوقىس جاشىككە تاستاي سالماق نيەتتە كورپە-كوپشىگىمەن قوسا، شيىرشىقتاعان كۇيى بوساعاعا قاراي جيىركەنە ىسىرعان.
ءۇيىن جيىستىرىپ بولىپ، ءوزىن قالاي سيپالاسا دا، كۇنۇزاققا جىلاۋدان ءىسىنىپ كەتكەن كوزدەرىن قايتىپ جاسىرارىن بىلمەي دال. «اۋزىمنان اراق، تەمەكىنىڭ ءيىسى شىعىپ تۇرعان جوق پا؟» دەپ ءتىسىن تازالاپ، باسىن جۋىپ الەك.
سىرتقا شىققاندا قارا كوزىلدىرىك كيە سالار-اۋ، ال اڭسارىن قالاي الداماق؟
بەس جاسار بالا دەپ ايتا المايسىڭ. العىر ءارى وتە سەزىمتال. ءتىپتى وسى وقيعانىڭ ءوزىن بالاسى ايتپاعاندا، قانشا ۋاقىتقا دەيىن سوزىلارىن كىم بىلگەن؟ مۇمكىن، بىلمەي دە قالار ما ەدى؟..
كۇنى كەشە ءوزى ۇياسىن بۇزىپ، بولاتتى ەرتىپ كەتكەندە بۇرىنعى جارىنىڭ قانداي كۇيدە قالعانىن ەندى عانا ءجان-تانىمەن سەزىنگەندەي. كىمدى كىنالاسىن؟!
* * *
كۇن دەمالىس. بۇل بولسا بوزالا تاڭنان ويانىپ العان. تۇنىمەن تۇرتپەكتەگەن تۇمەن وي جانىن جەگىدەي جەگەن تۇسىمەن ۇشتاسىپ، ءبىر تىيىلماي قويعان كوز جاسىنان شىلقىعان جاستىعىن اۋداردى. ونى ءتىپتى ۇيىقتاپ جاتىپ تا ساعىناتىنداي... جۇرەگىنىڭ ورنىنا ءبىر سىزداۋىق پايدا بولعان با؟
ارادا از ۋاقىت وتپەسە دە، ءالى كۇنگە سىزداۋىن ءبىر قويار ەمەس. «ۋاقىت – ەمشى» دەيمىز-اۋ، تەك سول ۋاقىت ەمشىڭنىڭ ەمدەۋى ءۇشىن دە ۋاقىت كەرەگىن ۇمىتامىز، ءا؟!» دەگەن جاڭىلتپاشتاي ويىمەن ورنىنان تۇرىپ كەتۋگە وقتالعان كۇيى «سونشا اسىعىپ قايدا بارامىن» دەپ، بالاسى جاققا ءبىر قاراپ قويىپ ەرىنە كەرىلدى.
سون-وۋ ءبىر باقىتتى كۇندەرىندە ەرتەڭگىسىن وسىلاي ەركەلەي كەرىلسە بولاتى: «كەلىنشەكتىڭ كەرىلگەنى – كەل دەگەنى»، – دەپ شەشىنە ساپ، قۇشاعىنا قۇلاي كەتەتىن كەزدەرىن ەسىنە الىپ، دىبىسىن شىعارماستان كورپەسىن تىستەلەپ ەڭىرەسىن.
قاۋعاسى جوق قۇدىقتاي سارقىلماعان ءوز سۋىن ءوزى تاتا الماي شولىركەگەن شىڭىراۋدىڭ ءادىرام قالعان جيەگىندەي كوڭىلدى دە قۇم باسا باستاپتى. ەركەك اتاۋلىدان ەلجىرەي قارايتىنى – وسى اڭسارى عانا. ول بولسا قازىر وڭايلىقپەن ويانا قويمايدى. جالعىز ءوزى شوقيىپ وتىرىپ اس ءىشىپ تە جارىتپاس. ودان دا جاتا تۇرعانى دۇرىس. نە ىستەسە دە، وسى ءبىر اۋىر ويدىڭ ازابىنان قۇتىلا الماسىنا كوندىككەن دە سىڭايلى.
«ورازا، ناماز – توقتىقتا» دەمەكشى، مۇنداي كۇندەرى انشەيىندە توعىزعا دەيىن تىرپ ەتپەي ۇيىقتايتىن جىبەكتەن ۇيقى قاشقالى قاي زامان. كەش جاتادى، ەرتە تۇرادى. جىلاپ جاتىپ، جىلاپ ويانادى. ادام اقىلىنىڭ كەز كەلگەن نارسەگە تەز بەيىمدەلگەنىمەن، ساعىنىشقا توزگىسىز ەكەنىن دە ىشتەي مويىنداپ قويعان. بولاتپەن ەندى ەشقاشان بىرگە بولا المايتىنى ەسىنە تۇسكەن سايىن، كۇن ساناپ ارتىپ كەلە جاتقان ساعىنىشى جانىن پىسپەگەن سىزداۋىقشا دىزىلداتادى. بۇندايدا بار الدانىشى بالاسى عانا. اڭسارى بولماعاندا نە ىستەر ەدى، قازىر؟ ەندىگى ءومىرىن تەك سوعان ارنايمىن دەپ، ءوزىن بەكەمدەي تۇسكەندەي.
ايتپاقشى، وسى اڭسارىنىڭ اتىن دا ەشكىممەن اقىلداسپاي، بولات ەكەۋى قويا سالعان-دى. اكەسى سىر بەرمەگەنىمەن، اناسى: «جاپ-جاس بولىپ، ءبىر زارىعىپ بالا كۇتكەندەي، اڭسار دەپ ات قويعانى نەسى ەكەن-ءدى» ەستىرتىپ ەكى-ءۇش رەت ايتقانىمەن قويماي: «اڭسار، ارمان، ساعىنىش سەكىلدى ەسىمدەردى نەمەرەسىن كورۋدى اسىققان ۇلكەندەر قويسا دا ونشا وعاش كورىنبەس ەدى»، – دەگەنى ەندى ەسىنە تۇسكەندەي، «شىنىمەن مەنىڭ اڭساعانىم وسى بولعانى ما» دەپ اھ ۇراتىنداي.
* * *
جىبەك سوڭعى كەزدەرى ءوزىنىڭ ىشىمدىككە تىم اۋەستەنىپ بارا جاتقانىن بايقاپ، «بولدى، جەتەر، توقتاتۋ كەرەك» دەپ شەشكەنىمەن، تەمەكىنى ەندى قويا المايتىن سياقتى. جانى اۋىرىپ، ءىشى كۇيىپ بارا جاتقان سوڭ، اسۇيدە كوك تۇتىنگە كومىلىپ ءبىراز وتىردى دا، سوڭعى كەزدەرى سىرلاسىنا اينالعان ۇستىڭگى قاباتتا تۇراتىن ايمانعا بەتتەدى. «ايلاس قاتىن – مۇڭداس» دەگەندەي، قازىرگى مۇنىڭ جايىن ءتۇسىنىپ، باسۋ ايتا بىلەتىن – وسى ايمان عانا.
شەرلi جانداردىڭ تاعدىرلاسىمەن تابىسۋىنىڭ ءوزى جارتى باقىتتاي كورىنەتىنى دە سودان بولار؟.. «تىق دەگەن تاۋىققا تيەدى» دەمەكشى، باسقالاردىڭ ءبارى مۇنى وسەكتەپ وتىرعانداي، وزگە ورتادا وتىرۋدان بەزىنگەلى قاشان. وسىدان ءبىراز بۇرىن ەكى بالاسىمەن بىرگە كۇيەۋى تاستاپ كەتكەن كەلىنشەك وزىنەن كوپ ۇلكەن بولا قويماسا دا، اقىل ايتىپ، الداۋسىراتا بىلەدى. ايمانمەن ازعانتاي ۋاقىت سىرلاسىپ قايتسا ءبىراز ازابى جەڭىلدەگەندەي بولىپ قالاتىنى دا سوندىقتان.
ول دا جازعى دەمالىستا بالالارىن اۋىلعا جىبەرىپ، جالعىز ءوزى جابىرقاڭقىراپ جۇرگەن. مۇنىڭ كەلگەنىنە ول، ارينە، قۋانىپ قالدى.
– تاڭعى اسقا تابەتىم تارتپاسا دا، ءتاڭىردىڭ نەسىبەسىن تارك ەتكەندەي بولمايىن دەپ، ءشايىمدى ەندى دەمدەپ جاتىر ەدىم. قوش كەلدىڭ! وتىرا قال.
ەكەۋى ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالىپ وتىرعان سوڭ، ايمان ەندى باستالعان شيشانى توڭازىتقىشتان الا بەرگەندە بولماشى قارسىلىق كورسەتكەندەي بولعان جىبەك العاشقى رومكىدەن كەيىن-اق جىبەكتەي تارقاتىلىپ جۇرە بەرگەن. ەكەۋى ءبىر جىلاپ، ءبىر كۇلىپ وتىرىپ ەكىنشى شيشانىڭ دا تىعىنى اشىلدى. ءبىراز ۋاقىتتان بەرى ايماننىڭ ارتىنان قالماي جۇرگەن جىگىتتى بايقاپ جۇرەتىن جىبەك:
– جامان جىگىت ەمەس سياقتى عوي، كىرگىزىپ المايسىڭ با؟ – دەپ اڭگىمەسىن باستاعاندا-اق كىم تۋرالى ەكەنىن تۇسىنگەن ايمان توسەگىنىڭ باس جاعىندا تۇرعان شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «عاسىردان دا ۇزاق كۇن» اتتى كىتابىن مۇنىڭ قولىنا اكەلىپ ۇستاتقان. «مەن مۇنى قايتەمىن؟» دەگەن سۇراۋلى جۇزبەن تاڭىرقاي قاراعان بۇعان «ءىشىن اشساڭشى» دەگەندى ىممەن تۇسىندىرگەن ايمان الىسقا ۇرلەمەگەن تەمەكىسىنىڭ تۇتىنىنە جاسىرىنعانداي بۇرق-بۇرق ەتكىزدى.
كىتاپ اشىلعاندا اراسىنان سىرعىپ تۇسكەن بۇكتەۋلى قوس پاراقتى جەردەن الىپ، «وقى» دەگەندى دە قويۋ ءتۇتىن ارتىنان يشارامەن تانىتقان. حات ايماننىڭ بۇرىنعى كۇيەۋىنە ارناپ جازىلعان ەكەن. «سەرىك!» دەپ باستالعان حاتتى كوزى بۇلدىراپ وتىرىپ وقي باستاعانىمەن، اياعىنا جەتپەي وكىرىپ قويا بەرگەن جىبەك ايماندى قۇشاقتاپ، قوس مۇڭلىق قوسىلا جىلاپ، ازان-قازان بولدى.
سەرىك!
وتكەن كۇن – كوشكەن قۇم ءتارىزدى. بەلگىسى، بەدەرى جوق. تىپ-تيپىل، جىم-جىلاس... دەگەننىڭ ءبارى بەكەر ەكەن. سەنى ەش ۇمىتا الار ەمەسپىن. و باستا «ومىرلىك سەرىگىم – ءوزىڭسىڭ» دەپ نوقتامدى قولىڭا ۇستاتقالى مۇرىندىق كيگەن بوتاداي جەتەگىڭە ەرىپ جەلپىلدەي بەرىپپىن. ەندى نەدەن باستايمىن، ءارى قاراي سەنسىز قالاي عۇمىر كەشەمىن؟ باعىتىنان جاڭىلعان قايىقتاي قايدا بارارىمدى بىلمەي قايراڭداپ قالدىم-اۋ...
سونشالىقتى سەنگەندىگىم دە سول – سەنى تاستاپ كەتەدى دەگەن وي ويلاۋدىڭ ءوزى كۇناداي كورىنەتىن... مەنەن جەرىسەڭ دە، ەكى بىردەي ۇلىنان جەريدى دەپ كىم ويلاعان؟! «سەن شىنىمەن مەنىڭ سەرىگىمسىڭ بە؟!» دەپ تاڭعالامىن كەيدە.
«ماحابباتتىڭ ءبىر ساعاتىندا بۇكىل ءومىر جاتىر» دەگەنى وتىرىك ەمەس ەكەن، وزىڭمەن وتكىزگەن ساعات تۇرماق، ءاربىر مينۋتىم بۇكىل عۇمىرىم سياقتى...
مەن سەنى ءبارىبىر ۇمىتا الار ەمەسپىن. اسىرەسە ۇلكەن ۇلدىڭ بارلىق قىلىعىنان ءوزىڭدى كورگەن سايىن، سەزىمىم ءورشي تۇسەدى.
سەن العاش ەندى مەنىمەن تۇرا المايتىنىڭدى ايتىپ، باسقا ءبىر جاندى شىن ءسۇيىپ قالعانىڭدى قىلعىنا دالەلدەگەنىڭدە ەسەڭگىرەپ قالعانىممەن، ەكى-ءۇش كۇن وتكەن سوڭ، ەڭسەمدى تىكتەپ، «جىلعا تاتيتىن كۇن، كۇنگە ارزىمايتىن جىل بولادى»، جىلاۋمەن وتكەن جىلدارىمنان كۇلىپ جۇرگەن كۇنىم ارتىق. باياعىداي ءبىر كۇن مەنى ارمانسىز قىدىرتشى. ەشتەڭە ويلاماشى. تەلەفونىڭا دا جاۋتاڭداما... جانى شىعىپ كەتپەس ەشكىمنىڭ...
ءبىر-اق كۇن! ارمانسىز... شىن سۇيەتىن جاندار قۇساپ جۇرەيىكشى. بولدى... سوسىن، ەش رەنجىمەيمىن. جۇرە بەر. سەنى ءبارىبىر بايلاپ ۇستاي المايمىن عوي. جۇرەگىڭدى اۋىرتىپ قايتەمىن... دەگەنىم دە ەسىمدە. ونى ەشقانداي قۇم باسا المايدى. ول وي مەن ولگەنشە ءتىرى!
ارادا ەكى جىلداي ۋاقىت وتە شىعىپتى... سوڭعى كەزدەرى تۇسىمە دە ءجيى ەنەتىندى شىعاردىڭ. ۇنەمى قامىعىپ جۇرەسىڭ. ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ جۇرگەن جوق پا؟ جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق، قايتىپ ورالامىن دەسەڭ قارسى ەمەسپىن. ول جاقتا جولىڭا كەدەرگى بولار بالاڭ دا جوق. مەن سەنى جەك كورە تۇرا سۇيەمىن! تۇسىنەسىڭ بە؟ سۇيەمىن! سۇيگەنىم ءۇشىن ءبارىن كەشىرە الامىن. ورالشى، وتىنەمىن!
تەلەفوننان مۇنىڭ ءبارىن تاپ بۇلاي تاپتىشتەپ ايتىپ وتىرا الماسىمدى بىلگەن سوڭ، وسىلاي حات جازۋعا ءماجبۇر بولدىم. كەشىر...
ودان ارى قاراي جىبەك نە وقىپ وتىرعانىن ءوزى دە بىلمەيدى. تەك سولقىلداپ جىلاي بەردى... «بايىڭ بولىپ، ول ءولىپ قالىپ، ونى جوقتاۋدىڭ ءوزى باقىت ەكەن عوي» دەگەن كارى قىزدىڭ كەرتارتپاسىنداي:
– بۇنىڭ ءوزى دە باقىت ەكەن-اۋ، ەندى مەن ساعىنىشتان جارىلىپ ولسەم دە، تۋعان سىڭلىمنەن كەيىن ونى قالاي قابىلدايمىن؟! ول – مەن ءۇشىن ولگەن جان! – دەگەنىمەن، ۇنعا تىعىپ، ۇمىت قالدىرعان قازىداي قاپ تۇبىندە ابدەن سارعايعان ءسۇر ساعىنىش جانىن سىزداتىپ-اق جىبەردى...
* * *
– ۇرسايشى ءبىر، جانىن شىعارىپ!
– ۇرماعاننان قۋ جالعىز ءبارىبىر ەكەۋ بولمايدى!
– ۇرماعانىڭنان ۇرپاعى كوبەيە قويماس، وسىنىڭ!..
ابدەن اشىنعان اناسى وسى ءسوزدى اكەسىنە قاراتىپ تالاي ايتقان. بولات – ءبىر شاڭىراقتا التى قىزدىڭ ارتىنان ەرگەن جالعىز ۇل. التى قىزدان سوڭ، ارمان-ءۇمىت ۇزىلە باستاعان تۇستا اۋلەت شەجىرەسىندەگى قانشا جىل بوس تۇرعان ورىنعا اكەسىنەن تومەن ءبىر تال سىزىق تارتتىرعان بولات دەگەن باتىرىڭ – وسى. جانە كەنجە.
بولات دەگەندى جاراتقانى بولادى، توقتات دەپ ءتۇسىندى مە، كىم ءبىلسىن؟..
ءبىر ءۇيلى جان تۇگەل استى-ۇستىنە ءتۇسىپ بەتىنە قاراپ وتىرعان سوڭ، ءومىرى پەيىل مەن مەيىرگە شولدەپ كورمەگەن بالا بۇلعاقتاپ ءوستى. نە ىشەم، نە جەيمىن دەمەدى.
توعىزىنشى سىنىپتى بىتىرگەن جىلى اكەسى سۋ جاڭا «جيگۋلي» الىپ بەرگەن. اۋىل اراسىندا توي-تومالاقتارعا قانشا جاقىن بولسا دا، جاياۋ بارماي، ۇلىنىڭ قاسىنا الدىڭعى ورىنعا شالقايا جايعاساتىن اكەسى «مەنى كوردىڭدەر مە» دەگەندەي ءبىر كوتەرىلىپ قالاتىنى دا جاسىرىن ەمەس. بولاتى دۇنيەگە كەلگەنشە جيىن-تويلاردى ونشا جاقتىرمايتىن ول اڭگىمەسى تۇزەلىپ، قازىر ءتوردى بەرمەيتىن بولعان. التى قىزدىڭ بىرەۋىنە كەسىرلەنىپ كورمەسە دە، وزىنەن كەيىن وشەتىن پاميلەنى ويلاعاندا تەرەڭ كۇرسىنەتىن. ەندى ەشكىم سىرتىنان ساۋساعىن شوشايتىپ: «قۋباس!» دەمەسىنە كامىل سەنەتىندەي.
كەلە-كەلە ماشينانى باسىبايلى يەلەنگەن ەركەسى بەيمەزگىل ۋاقىتتاردا كەشىگىڭكىرەپ جاتسا، اھىلاپ-ۋھىلەپ دالاعا سان مارتە كىرىپ شىعىپ، جالعىز ۇل ۇيگە كىرمەيىنشە، باسى جاستىققا تيمەيتىن شالىنىڭ شاراسىز تۇرىنە قاراتا ايتقان اناسى بايعۇس، شالى: «ءوي، اكەڭنىڭ!» – دەپ قولىن كوتەرگەندەي بولسا، ءوزى-اق شىر ەتىپ ورتاعا تۇرا قالارىن دا بولات جاقسى بىلەدى. وندايدا ءتىپتى التى قىزدىڭ قايسىسى بولسا دا، اراشاعا ءازىر. سودان دا بولار، ول تىم ەركىن.
ونجىلدىقتى ويداعىداي تامامداعانىمەن، ون ويلانىپ، ءجۇز تولعانىپ، قاسىندا تۇرعان قالانىڭ وزىنە وقۋعا جىبەرۋگە كوزىنەن تاسا قىلعىسى كەلمەگەندىكتەن، جىل وتپەي جاتىپ ۇيلەندىردى دە، ۆوەنكومعا جۇگىرىپ ءجۇرىپ اسكەري بيلەت الىپ بەرگەن سوڭ عانا كوڭىلى جايلانعانداي. بىرىنەن سوڭ ءبىرىن، ەكى بىردەي ۇلدى سىيلاي سالعان كەلىننىڭ دە قۇشاعى قۇتتى بولدى. «قۋ جالعىزدىڭ ۇرپاعى كوبەيە باستادى».
ءاۋ باستا اۋلەتتە اكەسى دە، ءوزى دە جالعىز ءابۋ اقساقال قىرىق بەسىندە كورگەن ۇلىنىڭ ەندى جالعىز ەمەستىگىنە كوزى جەتكەندەي بولعاسىن بولاتىنىڭ بولاشاعىن ويلاعانداي، تاعى دا تامىر-تانىستى جاعالاپ ءجۇرىپ الماتىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بىرىنە سىرتتاي بولىمگە ءتۇسىرىپ، ءۇشىنشى كۋرسىندا سوۆحوز كەڭسەسىنە بىلدەي ءبىر قىزمەتكە دە ورنالاستىرىپ ۇلگەردى.
* * *
بۇل اۋداننىڭ نەگىزگى شارۋاشىلىقتارىنىڭ ءبىرى – تەمەكى.
سىرتتاي وقۋىنىڭ ءتورتىنشى كۋرسىن تامامداعان بولات بۇل شارۋاشىلىققا دا ابدەن توسەلىپ العان. كىشىگىرىم باستىق. اۋىلدىق كومسومول ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى بولعاندىقتان، ىشكى-سىرتقى جيىن-تويلار مەن وسىنداي ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى مۇنىڭ قۇزىرەتىندە.
بۇگىن الماتىدان «سەلحوزكاعا» ستۋدەنتتەر كەلۋى كەرەك. سوعان بولا ازاننان قاربالاس. ولاردىڭ جاتىن ورىندارى مەن اسحانالارىن ازىرلەپ، نەشە كۇننەن بەرى ءبىر تىنىم تاپپاي ءجۇر. ءوزى سىرتتاي وقىعانىمەن، سەسسياعا بارىپ جۇرگەندە ستۋدەنتتەر جاتاقحاناسىندا جولداس بالالارىمەن ارالاسا ءجۇرىپ ستۋدەنتتىك ءومىردى ىشكى جاعىنان كورە بىلسە دە، وسىمەن ەكىنشى جىل قاتارىنان اۋىلعا «سەلحوزكاعا» تەمەكى تەرۋگە كەلەتىندەرمەن ابدەن ارالاسىپ، وزدەرىنىڭ ءبىر مۇشەلەرىندەي بولىپ كەتكەن.
ولار دا مۇنىڭ ستۋدەنت ەكەنىن بىلگەن سوڭ، كىشىگىرىم باستىق ەكەنىنە قاراماستان، ەركىن ارالاسادى. بىلتىرعى ستۋدەنتتەردىڭ بىرازىمەن ءالى حابارىن ۇزگەن ەمەس.
اۋىل شەتىندەگى قىرمانعا جاقىن ورنالاسقان اسحانانىڭ سوڭعى دايىندىعىن تەكسەرىپ شىعا بەرگەن بۇعان:
– اعاي، ءسىزدى دەرەكتىر شاقىرىپ جاتىر، – دەگەن داۋىسقا جالت قاراسا، پارتكومنىڭ شوپىرى ەكەن.
– كەلدى. ستۋدەنتتەر، ەكى-ءۇش اۆتوبۋسپەن، – دەپ ءماز.
– كەڭسەنىڭ الدىندا، تەز جەتسىن دەپ جاتىر.
جىلدا وسى ۋاقىتتا اۋىلدىڭ بويداق جىگىتتەرى ءبىر جاساپ قالادى.
ماحابباتتارى ءساتتى بولىپ، سول ستۋدەنتتەردىڭ ءبىردى-ەكىلىسى بۇل اۋىلعا كەلىن بولسا، كەرىسىنشە، ىلەسىپ كەتكەن اۋىلدىڭ دا قىزدارى جوق ەمەس.
* * *
بۇل كەڭسەنىڭ الدىنا كەلگەندە ءار-ءار جەرگە شوعىرلانىپ العان شاعىن توپتار ءبىرى گيتارالارىن دىڭعىرلاتىپ، ءبىرى دومبىرالارىن باياۋ شەرتىپ، جايعاسىپ تا الىپتى. جاندارىندا تۇرعان اۆتوبۋستارىنان ءالى ءمىنىپ-ءتۇسىپ جاتقاندار دا جوق ەمەس. كەپكىلەرىن كوزدەرىنە ءتۇسىرىپ العان كەيبىر كەربەزدەرى كوسىلە سۇلاماسا دا، «كوز شىرىمىن الايىق» دەگەندەي كولەڭكەدە بۇيلىعىپ قالعۋعا كىرىسكەندەي.
اپپاق سپورت كوستيۋمىن كيگەن ادەمى قىز قاپتالداسا بەرە:
– تۋ-ۋ، اعاي، كوپ كۇتتىردىڭىز عوي، – دەپ ەركەلەي نازدانعاندا ەرىكسىز بۇرىلعان بولاتتىڭ ءتىلى بايلاندى.
قاعىتا جاۋاپ قايتارۋعا وقتالعانىمەن، مىنا سۇلۋلىقتىڭ الدىندا دىمى شىقپاي قالعان. «جامبىلدىڭ قىسىلعانى وسى ارادا» دەمەكشى، مۇنى بۇل مىلقاۋلىقتان مىڭ بولعىر سوۆحوز ديرەكتورىنىڭ ءوزى قۇتقاردى.
– ءا، بولاتجان، كەلدىڭ بە؟
– قالاي، دايارسىڭدار ما؟
– قازىر اپارىپ ورنالاستىرىپ، كەشكى استارىن بەرگەن سوڭ، ينسترۋكتاج وتكىزىپ، ەرتەڭگى كۇندەرىن بەلگىلەڭدەر...
– قالعانىن ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي، – دەگەن ديرەكتور جۇرە سويلەپ كولىگىنە بەتتەگەندە، بۇل كوزىنىڭ قيىعىمەن جاڭاعى قىزدى ىزدەستىرە باستاعان.
باعاناعىداي ەمەس، بويىن باتىرلىق بيلەپ، ەمەن-جارقىن داۋىستاپ:
– قانە، جولداستار، اۆتوبۋستارىڭا وتىرىڭدار، – دەگەن بۇل:
– كوپ كۇتىپ قالعان قارىنداس، سىزدەر ءبىر-ەكەۋىڭ مەنىڭ كولىگىمە وتىرساڭىزدار بولادى، – دەگەنى سول ەكەن، قاسىنداعى قوس قۇربىسىمەن بۇعان قاراي بۇلعاقتاي بەتتەگەن الگى سۇلۋ «الدىڭعى ورىن مەنىكى» دەگەندەي ماڭعازداۋ باسىپ جانىنا جايعاستى.
ارتقى ورىندىققا وتىرعان ەكى قىزعا اينا ارقىلى ەركىندەۋ جىميىپ:
– مەنىڭ ەسىمىم – بولات، – دەدى.
– مەن ەندى سەندەردىڭ جەتەكشىلەرىڭ بولامىن، – دەگەن ارتىنا بۇرىلماستان اينانى تۇزەتىپ جاتىپ.
قىمسىناتىن قىزدار دا كورىنبەيدى. ەركىن.
ءتىپتى بۇرىننان تانىس ادامدارداي ەركەلەي سويلەپ نازدانىپ قويادى.
– جىبەك!
قاسىنداعى سۇلۋ قاسىن كەرە قيىلا قارادى.
– قانداي ادەمى ەسىم! – دەپ ءبىر كوتەرىپ تاستاماق بولعان تاپتاۋرىن تەڭەۋىنە:
– العاش تانىسقان قىزدارىڭىزدىڭ بارىنە سولاي ايتاتىن شىعارسىز؟ – دەگەن قىزدىڭ قىڭىر جاۋابى قىزاراقتاتىپ تاستادى.
– گۇلىم!
– ميرا!
جامىراي تانىسقان قوس قۇربى بولماعاندا ۇياتتان وتتاي قىزارعان بولات ماشينەسىن ءبىر جەرگە سوعىپ الار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟ جاڭاعى ۇيالعانىن جۋىپ-شايماق نيەتتە بىردەڭەلەر ايتقانداي بولىپ ەدى، ونىسى مۇلدەم ەرسى شىققانداي. ابىروي بولعاندا، ستۋدەنتتەر قوسىنا كەلىپ جەتكەنىنە قۋانعان بولات ماشينەسىنەن قالاي تۇسكەنىن دە اڭعارمادى. سوندا دا بولسا ەكى كوزى جىبەكتە. ول دا مۇنىڭ ۇزدىگە قاراعانىنا ءۇزىلىپ كەتەردەي قىمسىنا ۇلبىرەپ-اق تۇر. ءبارى وسىلاي باستالعان...
وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر قىزدان بەتى قايتىپ كورمەگەن بولاتتىڭ جىبەكتى كورسە دەمى جيىلەيتىندى شىعاردى. ءتىپتى ءتىلى بايلانىپ قالاتىنداي.
***
تاپ سول ساتتە-اق تانىستىقتىڭ سوڭى ۇلكەن ماحابباتقا ۇلاسارىن ەكەۋى دە ءۇنسىز ۇعىسقان. بولاتتىڭ باسى بوس ەمەسىن جىبەك ەستىگەن. كەرىسىنشە، وتقا ماي قۇيا تۇسكەن دە سول پىش-پىش. وسى ۋاقىتقا دەيىن ىقىلاس تانىتقان تالايلاردىڭ ءبىرىن مەنسىنبەگەن جىبەك تە اربالىپ قالعانداي اينالشىقتاپ كەتە الار ەمەس. وسەك ءورشي تۇسكەن سايىن، سەزىمى قۇرعىر دا قۇلشىنا تۇسكەندەي.
اڭگىمەنىڭ اۋەنى وزگەرە باستاعان تۇستا نازدانا قالىپ ەدى، بولات اعىنان جارىلدى. ەشتەڭەسىن جاسىرمادى دا. ءوزىنىڭ ونى جاقسى كورمەيتىنىن، اكەسىنىڭ الىپ بەرگەنىن دە تۇگەل جايىپ سالعان. ءتىپتى ەكى بىردەي بالاسى بارىن بارىپ تۇرىپ، ءوز كوزىمەن كورگەن جىبەك قىمسىناتىن قىلىق كورسەتپەدى. كەرىسىنشە، باقتالاسىن باسا تۇسكەندەي كەۋدەسىن كوتەرىپ جۇرەتىن ادەت تاپقان.
بۇل اڭگىمەنىڭ ءبىر ۇشى ۇيدەگىلەردىڭ دە قۇلاعىنا شالىنعانىمەن، «ەرتەڭ قىز وقۋىنا كەتكەن سوڭ ءبارى باسىلادى، ۋاقىتشا جەلىكپە عوي» دەگەندەي ەكىۇداي كۇيدى اڭعارۋ قيىن ەمەس-ءتى.
جازدىق اقشىل كوستيۋم-شالبارىن تاستامايتىن كەلبەتتى جىگىت كەشكىسىن كەلىپ «اق بوز اتىنا» اپپاق جىبەكتى وتىرعىزىپ الىپ كەتەتىن دە، كەي كەزدەرى اق تاڭدا عانا ورالاتىن.
كۇزدە قيماي قوشتاسقان ەكەۋدىڭ اراسىن جالعاپ جاتقان ءجۇز شاقىرىمداي جولدىڭ ءبىر باسىنداعى الماتى اق «جيگۋليدىڭ» اپشىسىن قۋىرىپ، اپتاسىنا ءبىر-ەكى مارتە ءجۇرىپ وتەتىن مەجەلى مەكەنىنە اينالعانداي.
كەشتەتىپ كەلىپ، تۇنىمەن ايمالاساتىن بولاتىن تاڭ الدىندا قيماي شىعارىپ سالۋ جىبەكتىڭ باستى جۇمىسى. تولەگەننىڭ اق بوز اتىن سيپالاعانداي اق «جيگۋليدىڭ» ارتىنان قيماي قاراپ تۇراتىن قىز سودان سوڭ عانا توسەگىنە ورالىپ، بىرەر ساعات تىنىعار-تىنىقپاستان جۇمىسىنا جۇرە بەرەتىن.
اراعا ەكى-ءۇش كۇننەن ارتىق ۋاقىت سالمايتىن بولات «ءتوزىمىم تاۋسىلدى» دەگەندەي ءتورت-بەس ايدان سوڭ جۇگىن كوتەرىپ ءبىر-اق كەلگەندە، جىبەكتىڭ دە كادىمگىدەي ءىشى ءبىلىنىپ قالعان.
***
ۋاقىت شىركىن، شىنىندا دا، جۇيرىك قوي... اڭسارىن قۇشاقتاپ، اڭىراپ قالعانىنا دا اتتاي تۋلاپ ارادا ون ەكى جىل وتە شىعىپتى. ءبىر مۇشەل. تۇسىنە بىلگەن ادامعا از ۋاقىت ەمەس-اۋ...
بۇگىن ءبىر كوڭىلى الىپ-ۇشىپ، ورەكپي بەرگەسىن ەركەلەي باسىپ ەرتەرەك كەلگەن ءۇيىنىڭ ەسىگى ىشتەن ىلىنگەنىن كورىپ جىمىڭ ەتتى دە، جايلاپ قاعا باستاعان. ونداعى ويى ەرجەتىپ قالعان ۇلىنىڭ اندا-ساندا كورشىنىڭ قىزدارىمەن مۋزىكا تىڭدايتىندارى بار ەدى... بيىل ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تەگىن بولىمىنە ءوز كۇشىمەن وقۋعا تۇسكەن ۇلىنا دەگەن سىيى دا ارتا تۇسكەن.
ەسىك ىشتەن اشىلا باستاعاندا ۇيىقتاپ جاتسا دا، ۇنەمى ىرجيىپ قارسى الاتىن ۇلىن قۇشاقتاي الىپ شوپىلدەتە سۇيەتىن ادەتىمەن ۇمسىنا بەرە باقىرايعان كۇيى قاتتى دا قالدى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنە الار ەمەس.
– بولات!
ىشقىنا شىققان ءوز داۋسىنان ءوزى سەلت ەتكەندەي.
– سەن، سەن، نەعىپ ءجۇرسىڭ مۇندا؟! قالاي كىردىڭ؟ كىم كىرگىزدى سەنى؟
– اڭسار، اڭسار!
جۇگىرە باسىپ ۇيگە كىرگەن بەتتە ۇلىن ىزدەي باستاعان...
جالت بۇرىلىپ: «اڭسار قايدا؟ قالاي كىردىڭ دەيمىن ساعان!» – دەپ تاپ بەرگەنى سول ەكەن، دۇكەننەن ورالعان ۇلى تۋ سىرتىنان قۇشاقتاي كوتەرە اسۇيگە الا جونەلدى.
– ماما، ماماتاي، قويشى، تىڭداشى ەندى، – دەپ ەنتىگە سويلەگەن ۇلىن كورىپ بارىپ ساباسىنا تۇسكەندەي.
بىراق ەبىل-دەبىلى شىعىپ جىلاعانىن قويار ەمەس. اۋىق-اۋىق قولامتاسى قوزداتىپ قوياتىن ەسكى جارانىڭ اۋزىن جۇلىپ العانداي كۇيگە تۇسىرگەن بۇل وقيعا دەنى ساۋ ادامنىڭ دا ون ويلانسا ويىنا كەلمەيتىن شىعار.
اناسىنا سۋىق سۋ اپەرگەن ۇلى ورىندىعىن جاقىنداتىپ:
– ماماتاي، ءوزىڭ ايتپاقشى، ءومىر عوي، بۇل... ومىردە نە بولمايدى؟ ول بومج بوپ كەتكەن. باسى دا دۇرىس ىستەمەيتىن سياقتى... قۇرىلىستا كۇزەتشىلەردىڭ قاسىندا قونىپ ءجۇر ەكەن. اكەم عوي، مەنىڭ!
ۇلىنىڭ جىلارمان بولعان ءتۇرىن كورىپ، باۋىرىنا تارتقان اناسى ەندى قاتايا تۇسكەندەي. ورنىنان تۇرا سالا كيىمىن دە اۋىستىرماستان، كەشكى اسىن دايارلاۋعا كىرىسىپتى. ەكى كوزىنەن اققان جاسىن تىيا الار ەمەس. اياق-تاباعىن قانشا قاتتى سىلدىرلاتىپ جاتسا دا، بالاسىنا قۇدايدىڭ زور جۇرەك بەرگەنىنە شۇكىرلىك ەتىپ قويادى.
بىراق «الگىنىڭ» بەتىنە قاراعىسى دا كەلمەيتىندەي. جاڭا دۇرىستاپ قاراپ تا الماپتى-اۋ... ۇلىنىڭ جاساپ قويعان كەشكى اسىن ورتاعا قويا بەرگەن ساتتە اكەسىن يتەرگەندەي قىلىپ اسۇيگە الىپ كەلگەن اڭسار ونى تورگە وزدىرىپ، ءوزى تومەن جىلجىعانىن كورىپ جىبەك تاعى كوز جاسىنا ەرىك بەرگەن. ونىڭ الدىندا جىلاعانىن قانشا كورسەتپەۋگە تىرىسسا دا، ۇلىنىڭ اكەگە دەگەن ءىلتيپاتىن كورگەن سايىن شىداي الار ەمەس.
بولات جاققا قانشا قارامايىن دەسە دە، كوزى ءتۇسىپ كەتە بەرەتىندەي.
ۇلىنىڭ قاباعىنىڭ استىمەن ەكەۋىنىڭ كوزقاراستارىن قالت جىبەرمەي وتىرعانىن سەزىپ وتىرسا دا، ءبىر كەزدەرى ولەردەي عاشىق بوپ، وتباسىنان اجىراتىپ العان ادامىنىڭ قانداي كۇيگە ۇشىراعانىنا تاڭ.
تاماق ءۇنسىز ءىشىلدى دەۋگە بولا قويماس. اراداعى ءولى تىنىشتىقتى بۇزىپ، نە ايتسا دا ەركەلەي، قالجىڭداپ سويلەپ وتىرعان اڭسارى بۇل قاسىقتى قاتتىراق قويسا دا، قاباعىمەن ەسكەرتۋ جاساعانداي بولعاسىن بالاسىنىڭ ىعىنا جىعىلىپ، ەرىكسىز جۇمسارا تۇسكەندەي.
جالعىز ءوزى سويلەپ وتىرسا دا، اڭسارى جايدارى. اكەسىنىڭ كەسەسىن ءارلى-بەرلى جونەلتىپ، اڭگىمەسىن ءبىر ۇزەر ەمەس. ەندى ارىگە بارىسپايدى-اۋ دەگەن ساتتە بارىپ: «مام، مەن قازىر»، – دەگەن كۇيى سىتىلا سىرتقا بەتتەگەن ۇلىنىڭ سوڭىنان «مىناۋىڭدى ەرتە كەت» دەۋگە وقتالا ءتۇستى دە، قانشا مەيىرلى دەگەنمەن، تۇيە قوياتىن قاتۋلى قاباعىنان «تىنىش وتىرىڭداردى» ۇققان اناسى ءۇنسىز قالدى.
بولات تا ءۇنسىز. جالتاقتاپ قاراي بەرەدى. جانارىنىڭ وتى ءوشىپ قالعانداي ءمۇلايىم. شىنى-اياعىن قانشا سالدىرلاتىپ جۋسا دا، ءمان بەرىپ جاتقان ول جوق. ماڭقيىپ قاراپ وتىر. جىبەك مۇنىڭ دەنىنىڭ ساۋلىعىنا شىن كۇماندانا باستاعانداي.
– كەرەڭدى ءىشىپ بولساڭ، بارسايشى انا جاققا! جوق، ماعان ىدىس جۋىسايىن دەپ وتىرسىڭ با! – دەپ قاتتىراق سويلەپ السا دا، «اڭسار تىڭداپ تۇر ما؟» دەگەندەي الاڭداپ، داۋسىنىڭ سوڭىن ءسال باسەڭسىتكەن.
سوزالاقتاي ورنىنان كوتەرىلگەن ول ءتور بولمەگە بارىپ سوپيىپ تۇرىپ الدى. نە وتىرمايدى. نە جۇرمەيدى.
ءوشىن اسۇيدەگى اياق-تاباقتان الىپ بولعانداي جۋىناتىن بولمەگە وتە بەرە كوز سالسا، بولات باعاناعى ورنىندا ءالى تۇر. بۇنى ەندى كورىپ، قىمسىنعانداي ءسال سيپاقتاپ الىپ، ءارى قاراي تۇرا بەرگەنىنەن ونىڭ ناۋقاس ەكەنىن ۇققانداي بولعان جىبەك:
– بار انا جاققا، مەن كيىم اۋىستىرامىن، – دەگەن.
سوندا عانا بوساعادا جاتقان ءسىرىسى تاپتالعان قوڭىر باتەڭكەسىن اياعىنا ىلە سالعان كۇيى اسىعىس سىرتقا بەتتەگەن بۇنىڭ سوڭىنان سىعالاعان جىبەك ۇيرەنشىكتى بۇرىشقا بارىپ، ءارلى-بەرلى سيپاقتاعان بولاتتىڭ كۇلسالعىشتان ءبىر تەمەكىنىڭ تۇقىلىن تاۋىپ الىپ، اسىعىس تۇتاتقانىن كورىپ جۇرەگى شانشىدى. تۇقىل تۇرماق، ونى-مۇنى تەمەكىڭدى مەنسىنبەيتىن... كەزىندە، اسقا شاقىرارداعى قايتالاناتىن ءدال وسى ءبىر كورىنىس كوز الدىنا ەلەستەگەندەي ەسىكتەن سىعالاعان كۇيى ەكى جانارىنا ەرىك بەرگەن جىبەكتىڭ كوزى بۇلدىرادى.
سول ءسات انادايدان بالاسى دا كورىندى.
– نە شەگىپ تۇرسىڭ؟ قايدان الدىڭ؟ – دەپ داۋىستاي سويلەگەن ۇلى اكەسىنىڭ قولىنداعى تۇقىلدى تاستاتقىزىپ، ەكى قوراپ ءتاۋىر شىلىم ۇسىنعانىن كورىپ ونان ءارى سولقىلداسىن.
ءبىرازدان كەيىن ۇيگە كىرگەن اكەلى-بالالى ەكەۋ تەلەديدار قاراعان بولىپ وتىرعان جىبەكتىڭ جانىنا جايعاستى. اۋەلى اكەسىن اناسىنىڭ قاسىنا وتىرعىزعان اڭسار ءوزى ءسال تومەنىرەك ورنالاسىپ، قولىنداعى «وتباسىلىق» بالمۇزداعىن ورتاعا قويدى.
جىبەكتىڭ كوزى ەكراندا بولعانمەن، كوڭىلدىڭ كوك دونەنى الەمدى كەزىپ كەتكەن. بالاسىنىڭ كوڭىلى ءۇشىن عانا اندا-ساندا اۋزىنا سالاتىن مۇزداي بالمۇزداعى ەسىن جيناتقانداي وي قاۋزايدى. «ادام بالاسىنىڭ بابىن تابۋ قانداي قيىن» دەپ ءتۇيدى ىشىنەن. بال جاعىپ بەرسە، مۇز جالاۋعا دا دايىن.
ويىن ءۇشىن وت تا باسا الادى. تەك ارالىقتاعى شەكاراسى قايسى؟ ونى كىم بىلەدى؟ الگى «سالقىندىق دەگەن ۇعىم جوق، ول جىلۋلىق كەتكەن كەزدە عانا پايدا بولاتىن قۇبىلىس» دەگەندى قايدان ەستىپ ەدى... جاڭاعى تەرلەپ ىشكەن ىستىق ءشايى مەن مۇزداي وتى قارىعان مىنا بالمۇزداعىنىڭ اراسىنداعى ايىرما قايسى، سوندا؟ ەكەۋى دە كەرەك سياقتى عوي ادام جانىنا؟.. سوندا مۇنىڭ قايسىسى دۇرىس ەمەس؟ بۇنىڭ ءومىرى شە؟ بالمۇزداعى باسىمداۋ بولىپ تۇر ما؟ الدە بالسىز مۇزداق؟ مۇنىڭ كوڭىلىن سۋىتقان نە نارسە؟ جوق، «جىلۋ» دەگەن مىنا بولات پا؟ جىلۋى كەتكەسىن ورنىن سۋىق جايلادى ما، سوندا؟
ساندالباي سياقتى... تۋ-ۋ، نە ويلاپ كەتتى، ءوزى... جىبەك مۇنداي تاۋسىلمايتىن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ، تالاي تاڭدى تالماۋسىراپ قارسى الىپ ۇيرەنگەن.
انشەيىندە اندا-مۇندا بولسا دا، «قازىر قايدا ەكەن، نە ىستەپ ءجۇر ەكەن» دەگەن سۇراقتار مازالايتىن. ەندى قازىر تۇك بولماعانداي ءدال جانىندا وتىرعان بولات جاققا بۇرىلىپ قاراۋعا جيىركەنەتىندەي. جوق، الدە ءداتى بارماي ما؟
ەندى مۇنى «مىناۋ بۇگىن وسىندا قونعالى وتىر ما؟» دەگەن سۇراق مازالاي باستادى. سوندا توسەكتى قالاي سالماق؟ اياداي عانا ءبىر بولمە انالى-بالالىعا تار بولا باستاعان تۇستا...
ءيا، وسىدان ون ءۇش جىل بۇرىنعىداي بۇگىن تۇندە دە جىبەك تاڭعا دەيىن كوز ىلمەدى. كوز جاسى دا ءبىر تىيىلمادى دەسە بولعانداي. بولاتتىڭ نە ۇيقىلى، نە وياۋ ەكەنىنەن دە بەيحابار. تىرپ ەتپەيدى. ۇلىمەن قاتار جوعارى جاققا توسەك سالىپ بەرگەن. ەكەۋى دە ءبىر قوزعالار ەمەس. ءوزى بولسا تۇندە تۇرىپ، نەشە مارتە شىلىم شەكتى. كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزعان جىبەك ۇلىنىڭ ەزۋىندەگى جىلى جىميىستان «جاقسى ءبىر ءتۇس كورىپ جاتىر-اۋ» دەپ توپشىلاعان. ۇلىنىڭ ار جاعىندا جاتقان بۇرىنعى بايىنا دا ۇرلانىپ قاراپ قويادى.
مۇرنىنا وتكەن كوكتەمنىڭ ءيىسى كەلگەندەي. «ماحابباتىمىزعا مىنا ءتورت بۇرىشتىڭ ءبارى كۋا عوي» دەگەندەي، ءبىرتۇرلى كوڭىلى ورەكپي ءۇي ىشىنە كوز جۇگىرتە باستاعان... جانىن جەلپي وتكەن ادەمى ساعىنىشپەن سىرعي بەرگەن جانارى تورگى بۇرىشقا كەلىپ تىرەلگەندە باياعى سۇگىرەت سول كۇيىندە كوز الدىنا كەپ تۇرا قالسىن. ىرشىپ ءتۇستى. بۇل كورىنىستى ءومىرى ۇمىتا المايتىن دا شىعار ەندى... ياعني ەشقاشان كەشىرە دە المايدى! ءسىڭلىسى مەن كۇيەۋىن ۇيدەن قۋىپ شىققان ءساتى ءالى كوز الدىندا. تاعى دا قۋىپ شىعۋعا وقتالعانداي جاڭاعى جاققا ەندى جيىركەنە كوز تاستاپ قويادى.
تاپ بۇنىڭ جانارىنان قايمىققانداي ۇشىپ تۇرىپ، ءۇنسىز كيىنىپ، تەمەكى شەگۋگە شىعىپ كەتكەندە ورنىنان تۇرىپ، ءشاي قويۋعا كىرىسكەنىمەن، بولات قايتىپ ورالمادى. بۇل دا جۇگىرىپ شىعىپ ىزدەمەدى.
اڭسارى ويانعاندا سۋىپ قالعان ءشايىن قايتا ىسىتىپ جاتقان اناسىنان: «اكەم قايدا؟» – دەپ سۇراعاندا: «قايدان بىلەيىن؟» – دەپ قىسقا قايىرعان.
ۇلى دا تىقاقتاي قويمادى. تۇنىمەن جىلاۋدان ەكى كوزى بۇلاۋداي بوپ ءىسىپ كەتكەن اناسىن ايادى ما، الدە؟
بۇل ءتۇن كىمدەرگە قانداي وي سالعانىن كىم ءبىلسىن؟ اركىم ىشتەي ارپالىسپەن قالعانى انىق. ءبىر ساتتىك ءلاززاتى ءۇشىن عانا الدىڭعى جارىن بۇعان، بۇنى تۋعان سىڭلىسىنە ايىرباستاپ العان سەرى ءۇش وتباسىنان دا وپا تاپپاعانداي وي قالدىرىپ كەتە باردى.
كىم پەرىشتە، كىم سايتان؟.. كىم نە ويلادى؟ كىم نە ءتۇسىندى، ازىرگە ول جاعى جۇمباق. اكەسىز ءتورت ۇل. ءبىرى نەكەسىز... جالعىزدى كوبەيتە تۇرىپ، جالعىز قالدىرۋ دا جاراتقاننىڭ قۇزىرەتىندەگى دۇنيە ەكەن-اۋ...
شاپاعاتىنىڭ قۇشاعىنىڭ قىزۋى باسىلعان سوڭ، شەرميىپ وتىرعان كۇيى تاستاي قاشقانداي، شاركەيىن سۇيرەتىپ ءىشىپ كەتكەن اكەسىن ۇيگە اكەلىپ، الپەشتەپ جۋىندىرىپ، تازا كيىم كيگىزىپ، ادام قىلامىن دەگەن ۇلى اڭسارعا عانا قاتتىراق باتقان سەكىلدى.
***
ىستىقتاي تىلىنگەننەن ءىشى دۇمبىلەزدەنە قاتقان نان سەكىلدى ادامنىڭ دا كوكايازدانعان كوڭىلى قايتادان تولىق قالىپقا كەلە قويماسى انىق. جىبەك بەتىنە شىركەۋ بولعان وسى وقيعادان كەيىن جەتى جىلداي اعايىن-تۋىس اتاۋلىمەن ارالاسۋدى مۇلدەم ۇمىتقان. ارتىنىپ-تارتىنىپ اڭىراي كەلەتىن اناسى بايعۇس اندا-ساندا ات ءىزىن سالعانى بولماسا، باسقا ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەۋگە بار. اسىرەسە اكە كوزىنە تۇسكەنشە، ولگەنى ارتىق. بارلىق اعايىن-تۋما دا شاپاعاتتان ىرگەلەرىن اۋلاق سالعانداي. بۇعان كەلۋگە كوبى تاعى باتپايدى.
ءسويتىپ، كۇنى كەشە ءبىر كۇن كورىسپەسە تۇرا المايتىنداي ءبىر اۋلەت ەكى-ۇشكە ءبولىنىپ شىعا كەلگەن.
قۇسالىقتان سۇلق تۇسكەن كۇيەۋىنىڭ جانىنا بارىپ، جالىنعانداي بولعان انا بايعۇستىڭ:
– تۇرشى، ءما، ۇرشى مەنى!
– ساباشى مەنى!
– مەنەن ال ءوشىڭدى.
– مەن وسىنىڭ بارىنە كىنالى!
– شىعارىپ تاستاشى ىشىڭدەگىنى، – دەپ جالىنا جىلامسىراپ، قامشىسىن قولىنا ۇستاتىپ الەك بولعانىن ەستىگەندە ەكى كۇن جىلاعان. كوپ ۇزاماي سويتكەن اكە دە ءوتتى دۇنيەدەن. ارينە، اكە ءولىمىن جاقىنداتقان دا وسى ءبىر وقيعانىڭ سالدارى ەكەنىن ءبارى ىشتەي تۇيسىنگەن.
امال نە؟! نە كورمەدى بۇل جىبەك؟! كۇنمەن تالاس كورىنگەن اي سەكىلدى ونسىز دا ءبىر بۇرىشتا بۇلدىراي كومەسكىلەنگەن بەينەسىن اركىمنەن جاسىرىپ الەك بوپ ءجۇرىپ، اكەسىمەن دە باقۇلداسىپ قالا الماعان. ەڭ جانىنا باتقانى دا سول. تەك اكە ءولىمى ءبارىن قايتادان بىرىكتىرىپ كەتكەندەي. ارينە، شاپاعاتتان باسقاسىن.
جايلاپ كەلىم-كەتىم قالىپتاسىپ كەلەدى. ۋاقىت شىركىن ەمشى عوي. كەشە عانا «ەلدىڭ بەتىنە ەندى قالاي قارايمىن» دەپ ەڭىرەي جىلاعانىن ۇمىتىپ، ەركە كەلىنشەككە اينالىپ شىعا كەلگەن جىبەكتى وسىنداي جايتتى باسىنان كەشىرگەن ادام دەسە، وزگە تۇرماق، ءوزى دە سەنبەستەي وزگەرگەن. ەركەك اتاۋلى قاسىنان كوز سۇرىندىرمەي، ءسىرا، وتپەيدى. قانشا سىرتىڭ سىر بەرمەسە دە، ءبىر قالعان كوڭىلدىڭ قايتىپ ءجىبۋى قيىن-اق دەگەنمەن، ۋاقىتى كەلىپ، تابيعاتى قىسقاندا تاستى جارىپ شىعاتىن قىناداي تىكەنەگى ءتىلىپ تۇسەر جىڭعىل دا گۇلدەمەك. قاراشانىڭ قالتىراتار قارا سۋىعىنا قاراماستان، قار تۇسكەنشە بولماشى بورانسىماعىڭا دا بوي بەرمەي، جازدىڭ وتكەنىن مويىندامايتىن جىڭعىلداي تۇتە المايتىنداردىڭ قولىنا تۇسسە دە، تۇتە-تۇتەسى شىقپاعان جىبەك اينالاسىن ارلەندىرىپ، جاسىل كۇيىنە قايتا ورالعان.
بۇعان مۇنداي كۇش بەرگەن قانداي قۇدىرەت؟! ءبىر مۇشەلىن ەندى عانا تولتىرعالى وتىرعان اڭسارى ما؟! باسقاشا نە بولۋى مۇمكىن؟ جوق، تاعى دا عاشىقتىق پا؟ اينالاسىندا الىپقاشپا ءسوز ءورشي تۇسكەن. كۇنى كەشە عانا مۇنى مۇسىركەگەن بوپ كوزىن الا بەرە سىرتىنان سىپسىڭداپ ءسوز تاراتقان قۇربىسىماقتارىنىڭ وندايلارىن ەلەمەۋگە تىرىسقان جىبەك تە سىر الدىرماي، سىلاڭداي تۇسەدى.
كوڭىلىندە كومەسكىلەنە باستاعان كومبەنىڭ بەتىن اشقان تاعى دا سول ۇلى كەشكى اس ۇستىندە:
– ماما، مەن باۋىرىمدى كوردىم عوي بۇگىن، – دەگەن قۋانىشتى داۋسىنان اۋزىنداعى تاماعىنا قاقالىپ، ءولىپ قالا جازدادى.
الەك-شالەگى شىعىپ، ەندى ەسىن جيعىزدىم با دەگەندەگى اناسىنىڭ ايتقان العىسى:
– قاشان؟ قايدان؟ كىمدى ايتىپ وتىرسىڭ؟
– كىمدى ايتقانى نەسى، – ۇلاردى! ول مەنىڭ ءىنىم، باۋىرىم ەمەس پە؟
– و، ءتاڭىرىم! ەندى جەتپەگەنى وسى ەدى!..
بىراق ۇلار، شىنىندا دا، مۇنىڭ باۋىرى. ءتىپتى انالارى بولەك دەۋگە دە كەلمەس. بولە دەيىن دەسە، اكەلەرى ءبىر. سوندا، كىم؟ ارينە، باۋىر. اناسى مەن بالاسى تۇسىنىسە الماعان كۇندەردىڭ ءبىرى بولدى بۇل كۇن. بالاسى دا بەت باقتىرار ەمەس. ءبىراز دىزىلداپ باسىلعان سوڭ، بالاسىمەن سالعىلاسۋعا ۇيالدى ما، اناسى سابىرعا كوشكەندەي. وتىرىك ۇيىقتاپ كەتكەن بوپ كوزىن جۇمىپ جاتسا دا، اڭسارىنىڭ اۋزى جابىلار ەمەس. اناسىن اقىرى مويىنداتقانداي. بالاسىنىڭ سوزىنە دە بويى بىرتە-بىرتە ۇيرەنە باستاعان سىڭايلى.
جۇما كۇندەرى كەشكىسىن مىندەتتى تۇردە سول جاققا سوعىپ ءجۇرۋدى ادەتكە اينالدىرعان ۇلىنان ۇيالعاننان ۇلارعا دا بىردەڭەلەر بەرىپ جىبەرەتىن-ءدى.
اناسىنىڭ الاقانى اشىلعانىن كورگەن اڭسارى وندايدا ءتىپتى ەركەلەپ، ەركىنسىپ كەتەدى. «بۇل اڭسار بۇنى ءبىر كۇنى ينفاركتتان ءولتىرىپ تىناتىن شىعار!» بۇل اناسىنىڭ ءسوزى.
ينفاركت دەمەكشى، جىبەك، شىنىندا دا، ينفاركت الا جازداعان. سەنبى كۇنى ەرتە تۇرىپ كەتكەن ۇلىنىڭ تۇسكى اسقا ءىنىسىن ەرتىپ كەلگەندە ورىندىققا سىلق ەتە تۇسكەن جىبەكتىڭ ءبىراز ۋاقىت ءتىلى بايلاندى. تەك دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءوزى دە سوندا ەرىكسىز مويىنداعان. ۇقساماساڭ تۋماعىر! مىنانى كوپتىڭ اراسىنان كوشەدە كورسە ءوزى دە اينىتپاي تانىر ەدى-اۋ... اۋماعان اڭسارى! ەكەۋى دە سويىپ قاپتاپ قويعان – بولات! ال نە ىستەيسىڭ؟! جاتىرقاي جاقىنداعان بەيكۇنا بالاقايدىڭ:
– ءسىز مەنىڭ تاتەمسىز بە؟ – دەگەن سۇراعىنا نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن بىلمەي، كومەيىنە كەپتەلگەن وكسىك ارالاس وكىنىشىن دە جۇتا سالدى.
ەندى جيىركەنبەسە دە، جاقتىرماعانىن جاسىرىپ الەك. «ءسابيدىڭ نە جازىعى بار-دى» ىشتەي قايتالاي بەردى، قايتالاي بەردى. ءالسىن-ءالسىن ۇرلانىپ قاراپ تا قويادى. اڭسارى باۋىرىن ۆانناعا ءتۇسىرىپ، تاماقتاندىرىپ بولعاسىن ەرتىپ كەتكەن.
بۇل اسۇيدە تاعى جالعىز قالدى. ءبىر جىلادى، ءبىر كۇلدى. و باستا ول تەك ۇلىنىڭ ۇلكەن جۇرەگىنە ريزا بولعاسىن كەشتىم دەپ ويلاعانىمەن، كەلە-كەلە ونى جالعىز باۋىرىنان اجىراتقىسى كەلمەدى. ۇلاردىڭ ءۇستىنىڭ جۇپىنىلىعىنا قاراپ، شاپاعاتتىڭ دا شارۋاسىن شامالاعانداي. بىردە جەيدە، بىردە فۋتبولكا، شالبار اپەرىپ، ۇلاردى قۋانتىپ تا قوياتىن. ول دا ەركىن. ءوز ۇيىندە جۇرگەندەي.
«بالالاردىڭ نە كىناسى بار» دەگەن جىبەك بار قورلىعىن جەڭدىرىپ، بىردە ۇلاردى جەتەكتەپ، ولار تۇراتىن جاتاقحانانى بەتكە الدى. ەسكىلەۋ جاتاقحانا ءدالىزىنىڭ ەڭ تۇبىندەگى بولمەنىڭ ەسىگىن اشقاندا، كەرەۋەتىنەن ەرىنە كوتەرىلگەن شاپاعات تۇك تۇسىنە الماي دال. ءبىر-بىرىنە ءبىراز تۇسىنىسە الماي قاراپ تۇرعاندارىمەن، ەكەۋى دە اعىل-تەگىل جىلاپ تۇرعان. جۇگىرىپ كەلىپ، «كەشىرشىلەي» باس سالىپ بوزداي جىلاعاندا بويىن ەرەكشە ءبىر سەزىم بيلەدى. باۋىرلار اراسىنداعى بار رەنىش، وكپەنى وسى ءبىر كوز جاسى عانا جۋىپ جاتقانداي.
ۇزاق ايقاسقان قۇشاقتار اجىراسقان سوڭ، ءبىراز ابدىراۋدان كەيىن شاينەگىن الا جۇگىرگەن شاپاعاتقا سىناي قاراعان جىبەكتىڭ بىردەن كورگەنى – ءسىڭلىسىنىڭ بوكسەسى. باياعى مەكتەپتى التىن مەدالعا بىتىرگەن التىن قىزدىڭ جۇرناعى دا بايقالمايدى. ۇزدىكسىز ىشىلگەن اراق پەن شىلىمنىڭ شىرماۋىنا شاتىلىپ، كوگەرىپ، دومبىعىپ كەتكەن ادامنىڭ كوشەدەگى كوكدولى قاتىنداردان كوپ ايىرماسى جوقتاي، دورەكى بولىپ كورىندى. جوق الدە سولاي ۇياتىن جاسىرعان ءتۇرى مە؟ ول جاعى جۇمباق.
* * *
اعايىن اراسىن بىرىكتىرۋدەگى العاشقى قادامدى جىبەك وسىلاي ءوزى باستاعان. ول ازداي، ۇلار مەكتەپكە باراردا بار جابدىعى تۇرماق، باستان-اياق كيىندىرىپ، اڭسارى وقىعان مەكتەپكە ءوزى جەتەكتەپ الىپ بارعاندا جىبەك تەك ءوزىن ەمەس، اينالاسىنداعىلاردى تولىق جەڭگەن-ءدى... وسىدان كەيىن نەشە جىلعا سوزىلعان اعايىن اراسىنداعى الاۋىزدىق جويىلىپ، اۋلەتتىڭ قاراشاڭىراعىندا ءتورت كوزدەرى تۇگەل باس قوسقان قانشاما شارا ءوتتى. ءبارىنىڭ اۋزىندا «جىبەك، جىبەكجان!» كوپتىڭ الدىنا ءتۇسىپ كوسىلە كولگىرسىمەسە دە، اناسى مەن اۋلەتتەگى «ءاۋ» دەيتىن ەر-ازاماتتارىنىڭ ايتاتىن ءسوزىن تۇزەپ وتىراتىنى دا وتىرىك ەمەس.
«اۋزى سۇتكە كۇيگەن سورلى سۋدىڭ ءوزىن ۇرلەپ ىشەدى» دەمەكشى، قاي جىلى اۋىلداعى نەمەرە اعاسىنىڭ قىزىنا قۇدا ءتۇسىپ كەلگەندە تاتەسى: «ءجون بىلەتىن قىزسىڭ عوي، جورالعىلارىن ءوزىڭ جاساي عوي»، – دەگەن. جىبەك:
– مەن قاشپايمىن عوي وندايدان. جول بەرگەنىڭىزگە راقمەت. تەك كەلىننىڭ نەمەسە قىزدىڭ قۋانىشىندا وسكەن-ونگەن اناعا بەرەدى مۇنداي جولدى. مەن كىمگە قانداي جول تىلەمەكپىن؟.. ريزامىن... باسقا باقىتتى اپا-جەڭگەلەرىنە بەرە بەرىڭىزدەر، – دەپ بۇرىلىپ جۇرە بەرگەن.
يىعىنىڭ دىرىلىنەن يەگىنىڭ كەمسەڭدەپ بارا جاتقانىن ءتۇسىنۋ تۇك تە قيىن ەمەس. ءوزىنىڭ كوڭىلجىقپاستىقپەن ىستەگەن كورگەنسىزدىگىن ەندى تۇسىنگەن تاتەسى دە ءلام-ميم دەۋگە مۇرشاسى كەلمەي، ابدىراپ قالا بەردى.
مىنە، سولاي! تاعدىردىڭ تاۋداي تاۋقىمەتىن جەڭە ءبىلۋ دە ءبىر باقىت. بىراق سونى ارقالاتاتىن دا، جەڭىمپاز ەتەتىن دە سول تاعدىردىڭ ءوزى ەكەنىن ەستەن ەش ۋاقىتتا شىعارماۋ. ول ءۇشىن تەك قانا نيەت ءتۇزۋ بولۋى كەرەك. جاستىقپەن جىبەرگەن بارلىق قاتەلىكتەرىڭ ءۇشىن دە تاڭىردەن كەشىرىم سۇراۋدان كەشىكپەۋ... قالاي دەسەڭ دە، ءومىردىڭ اتى – ءومىر. ءوز دەگەنىن ءبارىبىر ىستەتپەي قويمايدى. ءار پەندە پەشەنەسىنە شاقتالعان ازعانتاي عۇمىرىنىڭ اۋى مەن باۋىن «ءوزىم وزگەرتەم» دەپ وزەۋرەپ ءجۇرىپ وپىق جەپ جاتاتىنى دا سودان بولار، بالكىم؟ ەسەپسىز ەش نارسە جوعىن ەسكەرمەگەنمەن، اينالدىرىپ كەلىپ الدىڭنان شىعارعاندا وزەكتى ورتەگەن وكىنىشتى ەرىكسىز مويىندايدى ەكەنسىڭ. باس بىلمەيتىن تاي سەكىلدى بۇعالىققا بوي بەرمەي بۇلقىنعانىڭمەن، قۇرىق ءتۇسىپ بالشىققا ءبىراز سالعان سوڭ، تاقىمعا دا كوندىگەسىڭ. قارا سانعا قىلبۇراۋ سالىپ قۇلىنداعان داۋسىڭدى شىرقىراتپاسا دا، ساي-سۇيەگىڭ سىرقىراي ءجۇرىپ ءومىردىڭ دەگەنىنە باس يەسىڭ. باسقا امال جوق. ول – جازمىش.
تاۋلىكتىڭ جارتىسى كۇن، جارتىسى ءتۇن دەپ قانا ۇيرەنگەن جان ءتۇنىنىڭ دە تاتتىرەك بولاتىنىن كەيدە ەستەن شىعارىپ جاتادى ەكەن. تۇنگە تاتىمايتىن كۇنىڭ، كۇنگە ارزىمايتىن تۇندەرىڭ قانشاما؟ عاسىردان دا ۇزاق كۇن سەكىلدى عاسىردان ۇزاق ءتۇن دە بولادى. سول تاۋلىكتىڭ تالاي تاڭىن اتىرا الماي ارپالىساتىنىمەن قاتار، تالاي-تالاي تاڭداردىڭ توياتتاپ ۇلگەرمەي-اق سىرعىپ اتارىن اڭعارمايدى دا. كەيدە كەشتىڭ باتپاعانىن قالاسا، كەيدە سونى باتىرا الماي اۋرەگە تۇسكەن كۇندەر شە؟ كۇندى تۇنگە جالعايتىن ارالىقتىڭ نەگە كەش دەپ اتالاتىنىن ۇعىنىپ كوردىك پە؟
ءيا، كەش. ەندى ءبارى كەش، الدىڭ تۇنەك، ءتۇن دەپ تۇسىنە الامىز با؟
ارينە، تۇيسىك جەتەدى وعان دا... تەك ءومىردىڭ كەشىنەن كۇننىڭ كەشىن بولەك كورەمىز. ال ءتۇن ەتەگىن ءتۇرىپ، كۇنگە جالعايتىن ۋاقىت تاڭ دەپ اتالادى.
ولاي بولسا ءومىردىڭ تەك كۇنى مەن ءتۇنى عانا ەمەس، كەشى مەن تاڭى دا بار.
سول ءاربىر ارايلاپ اتقان التىن تاڭدى ەشبىر قايعى-مۇڭسىز قۋانا قارسى الۋ باقىت دەپ باعالانادى ەكەن. بۇل – جىبەكتىڭ وسى ومىردەن تۇزگەنى.
***
قوڭىلتاياق سۇعا سالعان ەسكى گالوشىن ەرىكسىز سۇيرەتكەندەي سىرپ-سىرپ ەتكىزىپ كەلە جاتقان قاريانىڭ يىعى قۋشيىپ، ەڭكىش تارتقان. ونسىز دا تابيعاتى تاپالتاق ەتىپ جاراتقان ادامنىڭ قارتايعاندا ءيىنى تۇسكەنى قانداي ايانىشتى... كۇنى كەشە قۇدايداي سىيلاسقان قۇداعيىنىڭ سىرتىنان: «كاندەن ءيتتىڭ كارتايعانى قۇرىسىن!» – دەپ ەستىرتە ايتقان سىپسىڭىنا سىر بەرمەگەندەي بولعانىمەن، كەردەڭدەگەن كەلىننىڭ تۇك كورمەگەندەي جونىن بەرىپ، جولىن كەسىپ وتكەنىن كورگەنشە كوردە جاتقانى دۇرىس-اق ەدى. «ءولىمشىنىڭ كۇنى جەتپەي، ءولتىرۋشىنىڭ قولى جەتپەيدى» دەپ، ءوز-وزىنە قول سالۋعا قۇدايدان قورىققان قاريانىڭ ءولىم تىلەگەنىنە دە ءبىراز ۋاقىت. ءوز ەسىمىن پاميلە قىلىپ جازدىرعان بولاتىنان ەرگەن ەكى ءتۇيىر نەمەرەسىن كەلىن ەرتىپ كەتكەلى شالدىڭ قۇر سۇلدەرى.
ەندى، مىنە، پەنسياسى تۇسسە بولدى، الا سالا وسىلاي قاراي اسىعىس جونەلەتىن ادەت تاپقان. ەكى نەمەرە دە وسى كۇندى اسىعا كۇتەتىندەي. ۇلكەنى سالماقتى. «اسسالاۋماعالەيكۇم!» دەپ، ءوزى ۇيرەتكەندەي قوس قولداپ امانداسا سالىپ، اۋىل-ايماقتىڭ جاي-كۇيىن سۇراپ قويادى. كوكەيىن بۇلكىلدەتىپ بارا جاتقان «كوكەم كەلمەدى مە؟» دەگەن سۇراقتى شال نەگە سەزبەسىن، سەزەدى...
سەزەدى دە، نەمەرەسىنىڭ سۇراۋلى جانارىنان تايساقتايدى.
ەرتەرەك ەسەيىپ كەلە جاتقان ەكىنشى نەمەرەسى ءىزباسار دا بۇرىنعىداي موينىنا اسىلا كەتپەيدى. اتاسىنىڭ بۇنى كوتەرىپ الا الماسىن بىلگەن سوڭ، قۇشاقتاعان كۇيى ءۇنسىز عانا يىسكەپ ماۋقىن باساتىن. ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن اتاسىنىڭ تەر سىڭگەن جاعاسىن يىسكەپ بارىپ تىزەسىنە وتىرعان سوڭ، كوزىنىڭ ۇستىمەن ءۇنسىز بارلاۋعا كوشەدى.
مۇنىڭ كوزىندە دە مۇڭ بار. ەشبىر سىردى بۇكپەيتىن، جىلتىراعان بالا جانارلارعا كىنالى ادامداي كىبىرتىكتەپ، تىكە قاراۋعا شالدا دا شاما قالماعان.
وسى ەكىنشى ۇل تۋعاندا كوكپار بەرىپ، دۇرىلدەگەن توي جاساپ ەدى. اۋلەتىندە اكەگە ەرگەن ەكىنشى ەركەككىندىك. «اكەڭنىڭ عانا ەمەس، اۋلەتتىڭ ءىزباسارىسىڭ» دەگەندەي، اندەتە ازان شاقىرتىپ، اتىن دا ءوزى ءىزباسار دەپ قويعان.
ەكى «جاماندى» اينالىپ-تولعانىپ، ءدارى-سارىسىنە دە ءبىر تيىن قالدىرماستان قولىنداعى بار اقشاسىن تەڭدەي ءبولىپ بەرگەسىن عانا كوڭىلى جايلانىپ، ءسال دە بولسا ەڭسەسىن تۇزەگەندەي كەلگەن ىزىمەن كەرى قايتاتىن.
التى قىزدىڭ قاي-قايسىسى دا بۇلاردىڭ بىرەۋىن شەت قاقپايدى. ارينە، نەشە كۇن تولاسسىز جاۋعان جاۋىننىڭ سۋى بولسا دا، جۇيەلەي اققان سۋداي قايدان بولسىن.
ابەڭ ول اقشانىڭ اكە مەيىرىمىن، تۋعان مەيىرىمىن سىيلاي الماسىن ۇعىنسا دا، قوس ءبۇلدىرشىننىڭ باز بىرەۋدىڭ قولىنا جاۋتەڭدەگەنىن قالامايتىن. «بارلىق بالا اكەنىڭ ايتقانىمەن جۇرسە، بۇل ءومىر ەش وزگەرىسسىز قالار ەدى-اۋ» دەگەن وزەكتى ورتەر وكىنىشتەي تاعدىرىڭنىڭ تار ماڭدايىڭا جازعان تاۋقىمەتى سول بولسا، قايتەسىڭ...
ارەگىدىك جەر جۇرگەسىن بارىپ ارتىنا بۇرىلىپ قاراعان ءابۋ اقساقال ءىزباسارىن ىزدەستىرىپ ەدى، بۇل جولى كورىنبەدى. انشەيىندە بۇل جۇرسە ءجۇرىپ، تۇرسا تۇرىپ، ءبىراز جەرگە دەيىن سوڭىنان ەرەتىن. ارتىنا قانشا قارامايىن دەسە دە، ءىلبىپ قانا ىلەسىپ كەلە جاتقان ءىزباسارى ىزىنەن قالماي قويعاسىن امالسىز سىعالاپ، ساقالىن جۋعان كوز جاسىن ەشكىمگە كورسەتپەۋ ءۇشىن جولدان قياس تارتاتىن-دى.
ەكى ءۇيدىڭ اراسىن جالعاپ جاتقان ەكى بۇرىلىستان تۇراتىن وسى ءبىر شاڭداق جولعا ەندى عانا نازار اۋدارعانداي ويلانىپ تۇر. وسى جولدى ۇلىنىڭ قاسىندا شالقايا وتىرىپ، اق «جيگۋليمەن» تالاي شاڭداتىپ ەدى-اۋ بۇل شالىڭ... ەكى ارالىق ونشا قاشىق بولا قويماسا دا، قۇداعيدىڭ ۇيىنە جاياۋ كەلە بەرمەيتىن ابەڭە جولشىباي جولىققانداردىڭ ءبارى باس يزەپ امانداسىپ قالىپ جاتقانىن كورگەن سايىن جەلپىنە تۇسەتىن. بولاتى تۋعالى توي تورىندەگى ورىنداردىڭ ءبىرى دە وسى اقساقالدىكىنە اينالعان. ول كەشە ەكەن عوي، بىراق...
كەي-كەيدە كەشە مەن بۇگىننىڭ اراسى ءبىر-اق كۇن ەكەنىن نەگە ەستەن شىعارىپ جاتادى ەكەن ادامدار؟! بولاتى تۋعانعا دەيىنگى ءومىرى. بولاتى تۋعاننان كەيىنگى ءومىرى. بولاتى بولا تۇرىپ، بۇلاردىڭ بارىنەن بەزىنىپ، وزگە ءبىر ايەلدىڭ سوڭىنان ەرىپ كەتكەننەن كەيىنگى ءومىرى... قاراپ تۇرسا ءبارى – ءبىر ءومىر. كەشە، بۇگىن، ەرتەڭ... بىراق تاراۋ-تاراۋ... ءبىر داۋىس «بۇل بۇرالاڭ جولداردى بىردە جاياۋ، بىردە اتتىلى كەشەتىنىن ادامدار ۇمىتپاسا ەكەن» دەيتىندەي... بىراق «شىبىن جانىڭ كەۋدەڭدە تۇرعاندا باقىتسىزبىن دەۋدىڭ ءوزى ناعىز بەيشارالىق قوي» دەگەن ۇعىممەن ءداپ وسى ءسات ابەڭنىڭ كەلىسە قويۋى دا ەكىتالاي.
كەلەسى ايدىڭ پەنسيەسىن الىپ وتە الا ما وسى جولدارمەن؟.. كۇندە كەشكىسىن ۇيقىعا جاتاردا ساعاتىنىڭ ۇيقىاشارىن تاڭعى 7-گە قويىپ جاتقان جيەنگە: «تاڭەرتەڭ قاي ۋاقىتتا ويات دەسەڭ دە، وياتامىن عوي، قۇلىنىم-اۋ!» دەي سالا، وسى ءسوزىمنىڭ ءوزى اسىلىق ەمەس پە دەگەن ويعا قالاتىن-دى. ءوزى اتىپ، ءوزى باتىپ جاتقان قۇدايدىڭ كۇنىنە قاراۋىلداي بوپ قالعان قاريا، شىنىندا دا، اتار تاڭدى كورە مە، كورمەي مە، ءبىر اللاعا عانا ايان ەكەنىن نەگە ەستەن شىعارعان؟ قۋ جالعىزىن كورە الا ما سوڭعى رەت؟
ودان اڭسار دەگەن تاعى ءبىر تۇياق بارىن ەستىگەنمەن، تاعى ءبىر ايەلىنەن ۇلار اتتى ۇلدى بولعانىن ەستىمەگەن-ءدى. قازىر كوبەيگەن قۋ جالعىز. بىراق ءومىر ەشكىمدى دە ءوز ەركىنە جىبەرمەيدى. بارىنە دە جاۋاپ بەرەر كۇن تۋار. «ەشكىم بۇل دۇنيەنىڭ سۇراعىن و دۇنيەگە الىپ كەتپەيدى» دەۋشى ەدى... «ءىزىمدى باسار ءبىر ۇل بەرمەدىڭ» دەپ، تاڭىرىمە ءتىل تيگىزبەسەم دە، قاپالانعاندا قاتتىراق كەتكەن كەزدەرىم بولسا كەشىرە كور، اللا!» – دەدى جالىنىشتى ۇنمەن. كەشىرە گور!
ەسىنە ەكى نەمەرەسى – ءىزباسارلارى ءتۇستى. «ءىزباسارلارىمدى قاق-سۇقتان ساقتاي كورشى!»
ارتىنا بۇرىلىپ قاراعان ابەڭ شاڭداق جولداعى جىرتىق گالوشىنىڭ سۇيرەتىلە تۇسكەن ىزىنەن باسقا ەشتەڭە كورە المادى...
جارلى بايعانين
Abai.kz
