سوڭعى ۋاقىتتا جات ءدىني يدەولوگيانىڭ ۋاعىزشىلارى الەۋمەتتىك جەلىدە قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن، سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرپىن «دىنگە جات» دەپ اشىق دارىپتەپ جۇرگەنىن كوزىمىز كورۋدە. سونداي ءبىر سولاقاي ۋاعىزدىڭ ءبىرى – قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپابى – دومبىرانى «حارام» دەيتىن شەتەلدىك ءدىن ۋاعىزشىسىنىڭ ايتقاندارى. ونىڭ بۇل ۋاعىزى قازاق قوعامىندا ىزۋ-قىزۋ تالقى تۋدىردى. قۋانتارلىعى – شەتەلدىك ءدىن ۋاعىزشىسىنىڭ بۇل ايتقاندارىنا نارازى بولىپ، قارسى ءسوز ايتۋشى ەستى ازاماتتاردىڭ قاراسىنىڭ كوپتىگى. وكىنىشتىسى – قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن جوققا شىعاراتىن بۇل سوزدەرگە سەنۋشىلەر دە تابىلىپ جاتتى.

سول سەبەپتى دە ءبىز ءدىن ۇستاۋشى، يمام ءارىپجان جوجانۇلىن از-كەم اڭگىمەگە تارتتىق.

ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا ينتەرنەت «شەيحتار» شابۋىلداپ جاتىر

ءارىپجان قوجانۇلى، شىعىستاعى بورودۋليحا اۋداندىق قارباي مەشىتىنىڭ يمامى:

- امال نە، وكىنىشكە قاراي، شەتەلدىك نەمەسە وتاندىق ينتەرنەت «شەيحتاردان» ءپاتۋا الىپ جۇرگەن كەيبىر جاستارىمىزدىڭ وسىنداي ساۋاتسىزدىقتىڭ قۇرباندىعىنا اينالىپ، «يسلام دىنىندە شەكتى اسپاپتاردا ويناۋعا تىيىم سالىنعان. سوندىقتان، دومبىرا تارتۋ كۇنا» دەگەن سىپسىڭ ناعىز پىكىرتالاسقا اينالادى دەگەندى بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن ويىمىزعا الىپ كورمەيتىن دە ەدىك.

ءدىن يەسى بولعاندىقتان قاسيەتى يسلامعا جاسالعان ءاربىر كەرى ارەكەتتى باق بەتتەرى مەن جازبالارىنان قالت جىبەرمەي شولىپ وتىرامىز. وسىدان ءسال بۇرىن الەۋمەتتىك جەلىدە بەلگىسىز قىزدىڭ دومبىرا تارتۋدىڭ كۇنا ەكەنىن ايتقان بەينەجازباسى تارادى. اتالمىش ۆيدەوعا قاتىستى بەلىگىلى ايتىسكەر ايشولپان تىلەۋتاي پىكىر بىلدىرگەن.

بەينەبايانداعى قىز: «اقىركەتتە ۇلتىمىزبەن، ۇلتشىلدىعىمىزبەن وتپەيمىز، يمانىمىزبەن، نەكەمىزبەن وتەمىز. مەن دومبىراعا 5 جىل قاتىستىم. دومبىرا تارتقانىم YouTube جەلىسىندە بار. مەكتەپ كەزىندە ءدىن تۋرالى بىلگەن جوقپىن. كۇنى كەشەگە دەيىن دومبىرا تارتتىم. بىراق دومبىرا – حارام. جۇرەككە ءتيدى، كىر ەكەنىڭ بىلىنەدى»، – دەيدى.

ايشولپان تىلەۋتاي جەلىدە وتىرىپ ۇكىم شىعاراتىن ادامداردىڭ جاۋاپقا تارتىلۋىن سۇراپ:

«مىنا قىز سەكىلدى اركىم كەلىپ، نە ءبىلىمى، نە ومىردە كورگەنى جوق وزگە اعىمداعى ازعىنداۋشى ادامداردىڭ ءسوزىن جاتتاپ الىپ، حالىققا وتىرىكتى شىنداي ايتاتىن ادامدارعا مەملەكەتتىڭ قۇزىرلى ورگاندارى نەگە جازا قولدانباي وتىر؟.. كەيىنگى كەزدە جانىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى، دومبىرامىزعا جان-جاقتان شابۋىلدار كوبەيدى. دومبىرا – قازاقتىڭ جانى، رۋحى، تاريحى. قازاقتىڭ رۋحىن الۋ ءۇشىن ءبىرىنشى دومبىراسىن الۋ كەرەك. ال ءبىز رۋحىمىزدى، ۇلتىمىزدى، دومبىرامىزدى ەشكىمگە بەرمەيمىز، تاپتاتپايمىز»، - دەپ ءوزىنىڭ جۇرەكجاردى پىكىرىن ايتادى.

شەتەلدىك، وتاندىق ينتەرنەت «شەيحتار» ءىت جەتىستىگىن تەرىس پيعىلدا پايدالانىپ، سانامىزعا ويران سالا باستادى. ءبىزدىڭ وزگەلەردى كاپىر ءوزىن شىن مۇسىلمانبىز دەپ سانايتىندار سالتىمىز بەن ءداستۇرىمىزدى مانسۇقتاپ، استامشىلىققا بوي الدىرىپ، شەكتەن شىعا باستادى. بۇل تۋرالى Abai.kz سايتى ءبىراز جاريالانىمدار جاسادى.

شىندىعىندا بۇل ءدىن سالاسىندا ءبىر ورتاق ۇلتتىق يدەولوگيا بولماعاندىقتان دۇمشەلىك تانىم-تۇسىنىكتەر بەلەڭ الىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە قوعامىمىزدى جايلاعان شالا ساۋاتتى دىندارلىق تۇسىنىكتىڭ 70 جىلدىق اتەيستىك ءتالىم-تاربيە توپىراعىنا تامىر جايىپ ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرۋدىڭ ءبىر كورىنىسى يسلامدىق كەرتارتپا ورتادا قالىپتاسقان «مۋزىكانى حارام» دەگەن پاتۋاعا سۇيەنە وتىرىپ، ۇلتتىق قاسيەتى اسپابىمىزدى، ياعني، «قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن» دا حارام دەۋشىلەردىڭ قاتارى كۇن سايىن كوبەيىپ، وزدەرىنىڭ اۋىزىنا كەلگەن لاققان پىكىرلەرىن جۇرت الدىنا جايىپ، جۇرتىمىزدى الا تايداي ءبۇلدىرىپ وتىرعانى دا جاسىرىن ەمەس.

جات اعىم يدەولوگتارى ءدىني ساۋاتى تومەن ادامداردى ىزدەيدى

ارىعا بارماي-اق قويالىق. ءوز باسىم «دومبىرانى حارامداۋشىلار نەگە سۇيەنەدى؟»، «نەگە بۇنداي ويلاردى بەت-اۋىزدارى قيسايماي جۇرت اراسىندا نەلىكتەن جايادى؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ، عالامتوردى كەزگەن شاعىمدا، ءتىپتى، ينەرنەتتەن:

«اسسالامۋعالەيكۋم ءۋا راحماتۋللاھي ءۋا باراكاتۋھ! قاسيەتتى رامازان ايى مۇباراك بولسىن. مەنىڭ ساۋالىم مىناداي: ايەلىم ونەر كوللەدجىن ءتامامداپ، ۇلتتىق اسپاپتار ىشىنەن دومبىرانى تارتادى. قازىر جۇمىسسىز. بەس ۋاقىت نامازىن وقيدى. ەندى، سول ماماندىق بويىنشا جۇمىس ىستەي الا ما؟ جالپى، اپاپتارمەن ۇيدە ءوزى تارتۋىنىڭ شاريعاتىمىزدا ۇكىمى قانداي؟»، «اسسالامۋعالەيكۋم! سۇرايىن دەگەنىم، دومبىرا تارتۋدىڭ حارام ەمەستىگىن ناقتى كورسەتەتىن دالەل بولسا، ايتىڭىزدارشى! ءالسىز دە بولسا، ايتىلعان بار ما؟»، «اسسالامۋعالەيكۋم! دومبىرا تارتۋعا بولا ما؟»، «اسسالامۋعالەيكۋم قىزدارىم دومبىراعا قاتىساتىن ەدى. ال، ۇلىم گيتاراعا. شاريعاتقا قايشى ەمەس پە؟» ءتارىزدى ساۋالداردى كەزىكتىرىپ، تاڭ قالعانىم جاسىرىن ەمەس.

شىندىعىندا وسىنداي ساۋالدار قويىلعاننان كەيىن بىرەۋ وعان وڭ، ەندى بىرەۋ وعان تەرىس جاۋاپتار بەرەتىنى تۇسىنىكتى. سونىڭ ىشىندە تىركەلمەگەن، زاڭمەن تىيىم سالىنعان ءدىني اعىمدار ءۇشىن بۇنداي ساۋال قويۋشىلار تابىلمايتىن قازىنا دەسەك ارتىق ايتپايمىز. ولار ءوز يدەيالارىن قازاق اراسىنا جايۋ ءۇشىن ءدىني ساۋاتتى تومەن جانداردى ىزدەيدى. ىزدەپ تاپقان سوڭ، ولاردىڭ ساناسىن ايارلىقپەن ۋلاندىرادى. ولارعا جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتكەن ساۋالدار ءزامزام سۋى. ءارى عاسىرلار بويى ۇلتىمىز قاستەرلەگەن دومبىرانى حارام ەتۋ ولار ءۇشىن تۇككە تۇرمايدى. ولار ءۇشىن تۇككە تۇرمايتىن دۇنيەلەر ءبىز سياقتى ءداستۇرلى ءدىندى تۇتىنۋشىلار ءۇشىن اللانىڭ بىزگە بەرگەن قاسيەتتى سىيى سانالادى.

لەيلانىڭ «اسسالامۋعالەيكۋم قىزدارىم دومبىراعا قاتىساتىن ەدى. ال، ۇلىم گيتاراعا. شاريعاتقا قايشى ەمەس پە؟» دەگەن ساۋالىنا قالاي جاۋاپ بەرىلىپ جاتىر. بۇعان بيلىك پەن قمدب تاراپىنان توسقاۋىل قويىلۋى كەرەك. ءداستۇرلى اتا-بابا ءدىن ۋاعىزداۋشىلار وزدەرىنىڭ وڭ جاۋاپتارىن بەرسە، مەن باسىندا ايتقان وتاندىق ينتەرنەت «شەيحتاردان» ءپاتۋا الىپ جۇرگەندەر ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي «حارام» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ودان كەيىن وسى جاۋاپ الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى تاراپ مۇسىلمانداردى جىككە ءبولىپ شىعا كەلەدى.

ءدىن نە دەيدى؟ دومبىرانى حارام دەگەن تەرىس پىكىر قايدان شىقتى؟

وسىلايشا، «جەل تۇرماسا، ءشوپتىڭ باسى قوزعالمايدى» دەگەندەي، جۇرت اراسىندا «يسلام دىنىندە شەكتى اسپاپتاردا ويناۋعا تىيىم سالىنعان. سوندىقتان، دومبىرا تارتۋ كۇنا» دەگەن ەدى. راسىندا، دومبىرا تارتۋ حارام با؟» دەگەن ساۋالدار سوڭعى كەزدە كوپتەپ ايتىلىپ، ولار سوزدەرى ورىندى بولۋى ءۇشىن اتەيستىك ءداۋىردىڭ ىرقىمەن جازىلعان قازاق ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ تۋىندىلارىنداعى «دومبىرانى حارامداۋ» ەپيزودتتارىن دالەلدەرى رەتىندە العا تارتىلا باستادى. وسىندايدا ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ:

ءدىنى بار دا، ۇلتى جوق،

ساقالى بار دا، مۇرتى جوق.

تەكە ساقال، قىرما مۇرت،

ەلدىڭ تۇبىنە سول جەتەر...، – دەگەن حاكىمدىك ءسوزى ويىمىزعا ورالادى.

دومبىراعا قاتىستى ايتار بولساق، شافيعي عۇلاماسى يمام حارامەين «ءان-نيھاياتۋل ماتلاب» ەڭبەگىندە «سەنىمدى تاريحشىلاردان جەتكەن دەرەك بويىنشا، ساحابا ابدۋللا يبن ءزابايردىڭ «ۋد»، ياعني، «ليۋتنيا» اسپابىندا وينايتىن كۇڭدەرى بار ەددى. ابدۋللا يبن ومار ونىڭ ۇيىنە كىرگەندە قاسىندا «ۋد» تۇر ەدى».

ماسەلەن، ساحيح ءال-بۇحاريدە ريۋايات ەتىلگەن ءبىر حاديستە پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.س.) داڭعارا تارتىپ، ءبادىر سوعىسىندا قازا تاپقان اكەلەرىن جوقتاپ جىلاپ جاتقان قىزدارعا تىيىم سالماعاندىعى (ساحيحۋل-بۋحاري. ت. 4/1469-ب. «ءدارۋ يبني كاسير» باسپاسى، بەيرۋت، 1987 ج.)

الەمدىك ءدىن بولعاندىقتان يسلامنىڭ مۋزىكا قاتىستى وزگە دىندەردەن بولەك ءوز ۇستانىمى بار. سول سەبەپتى، ەڭ اۋەلى وسى مۋزىكاعا قاتىستى كوزقاراستارعا قىسقاشا عانا توقتالا وتەيىك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا كەيبىر مۇسىلمان عالىمدارىنىڭ مۋزىكانىڭ حارام ەكەندىگىنە قاتىستى العا تارتقان ايات-حاديستەر ونىڭ حارامدىعىن كەسىمدى تۇردە بىلدىرمەيدى ءارى مۋزىكانىڭ رۇقسات ەتىلەتىندىگىنە دە قاتىستى پايعامبارىمىزدىڭ (ساللالۋھۋ الەيحي ءۋا ءساللام) كەيبىر حاديستەرى بار ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.

ءوز زامانى مەن تاريحي داۋىرىنە قاراي عالىمداردىڭ «مۋزىكانىڭ حارام ءام حارام ەمەستىگىنە» قاتىستى كوزقاراستارى ءار ءتۇرلى سيپاتتا كورىنىس تاۋىپ وتىرادى. وسى ورايدا، بەلگىسىز قىزدىڭ دالەلگە العان دەرەك كوزدەرىندەگى مۋزىكانىڭ حارام ەكەندىگىنە قاتىستى العا تارتقان ايات-حاديستەرگە قىسقاشا عانا كوز جۇگىرتىپ وتەيىك: «ادامداردىڭ اراسىندا ەشبىر (دالەلگە سۇيەنىپ) بىلىمگە جۇگىنبەستەن ەلدى اللانىڭ جولىنان اداستىرۋ ءۇشىن بوس سوزدەردى ساتىپ الاتىن (نەمەسە اقيقاتپەن ايىرباستايتىن) ءارى حاق جولىن كەلەكەگە اينالدىراتىن ادامدار بار. ولارعا اللانىڭ قورلايتىن ازابى بولادى» (لۇقمان: 6). وسى اياتتا قولدانىللعان «ءلاھۋال-حاديس» («بوس ءسوز») دەگەن ءسوز تىركەسىن كەيبىر عالىمدار «ءان»/مۋزىكا دەپ تاپسىرلەگەنىمەن، ونىڭ باسقا دا ماعىنالارى بار. ياعني، عالىمداردىڭ كەيبىرى عانا سول ماعىنالاردىڭ ءبىرىن تاڭداعان. سول سەبەپتى، بۇل ايات كەسىمدى، ناقتى ۇكىم ەمەس، ول جورامال جاساۋعا اشىق. ال حارامدىقتى بىلدىرەتىن ايات-حاديستەر ناقتى/كەسىمدە تۇردە كەلۋى كەرەك. اياتتىڭ مازمۇنىنا ءۇڭىلىپ قارار بولساق، وعان نە ءۇشىن تىيىم سالانعانى ناقتى كورىنىپ تۇر. مىسالى، «اللانىڭ جولىنان اداستىرۋ، «حاق جولىن كەلەكەگە اينالدىراتىن ادامدار بار..» دەگەن سوزدەر مۇنى ايقىنداپ تۇر.

ءوزىم العا تارتپاقشى تاعى ءبىر ءۋاجا يمام ءبۇحاريدىڭ ساحيحىندا «ۇمبەتىمنىڭ اراسىنان ايەلدىڭ جىنىس مۇشەسىن (ياعني، زينانى), جىبەكتى، اراقتى جانە مۋزىكا اسپاپتارىن ادال سانايتىن قاۋىم (توپ) شىعادى. شىن مانىندە ولار تاۋدىڭ ەتەگىنە ورنالاسىپ، جايعاسىپ وتىرادى. كەشكە ولارعا باقتاشى ولاردىڭ مالدارىن الىپ كەلەدى. ولاردىڭ قاسىنا پاقىر-مىسكىن قاجەتىن سۇراي كەلگەندە ولار: «ەرتەڭ كەل» دەيدى. اللا تاعالا ولاردىڭ باسىنا (وزدەرى ەتەگىندە ورنالاسقان) تاۋدى قۇلاتادى. ال ولاردىڭ اراسىندا ءتىرى قالعاندارىن قيامەتكە دەيىن مايمىل مەن دوڭىزارعا اينالدىرادى» (بۇحاري، ساحيح. ت.4, 1794-ب.) دەگەن حاديس مۋزىكانىڭ حارامدىعىن بىلدىرەتىن ەڭ قۋاتتى دالەل رەتىندە العا تارتىلىپ كەلەدى.

تاعى ءبىر حاديس تە: «ۇمبەتىمنەن كەيبىر ادامدار اراق ىشەدى دە ونى باسقا اتپەن اتايدى. جاندارىندا مۋزىكا اسپابى وينالىپ، ايەل انشىلەر ءان ايتادى. اللا تاعالا جەردى ولاردىڭ ۇستىنە توڭكەرەدى جانە ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىن مايمىل مەن شوشقاعا اينالدىرادى» (يبن ماجا، سۋنان). مۋزىكاعا تىيىم سالعان وسى جانە وزگە دە حاديستەرگە ءجىتى نازار اۋدارار بولساق، ونىڭ قانداي ماقساتتا قولدىنىلعان مۋزىكاعا قاتىستى ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس.

اتا ءدىنىمىز يسلام شاريعاتىندا قاندايدا ءبىر كەلەلى دۇنيەگە قاتىستى ءپاتۋا بەرەر كەزدە بۇكىل دالەلدەردى ءبىر تۇتاستىق شەڭبەرىندە الىپ قاراستىرىپ بارىپ قانا ءپاتۋا بەرىلەدى. ءدال وسى تاعانتاسقا سۇيەنىپ ايتار بولساق، دومبىرانى حارام دەپ ايتۋ دىنگە دە، قيسىنعا دا ساي كەلمەيدى دەر ەدىك. بىزگە بۇل پىكىردى ايتقىزىپ وتىرعان جايت: دومبىرا – قازاقتىڭ بولمىسىن، مادەنيەتى مەن تاريحىن، ونىڭ قۋانىشىمەن قاتار قايعىسىن، حالىقتىڭ جان دۇنيەسىن بەينەلەيتىن ناعىز ۇلتتىق اسپابى بولىپ تابىلادى. قازاقتىڭ قارا دومبىراسىمەن داڭقتى اقىن-جىراۋلارىمىز يسلام قۇندىلىقتارى مەن بارشا ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتاردى حىلىقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىردى.

امال نە، كەيبىر ونەردەگى قانداستارىمىز دىنگە بەت بۇرعان سوڭ شەتەلدەردەن كەلگەن نەمەسە سول جاقتاردا ءتالىم الىپ كەلگەن ۋاعىزشىلاردىڭ ايتاعىنا ەرىپ، ەرىپ، «دومبىرا تارتۋ – حارام» دەپ، ونەردى تاستاپ كەتكەنى ورنى تولماس وكىنىش بولسا، ەندى بۇكىل ۇلتتى حارام دەپ دوبىرادان بەزدىرۋشىلەردى جاۋاپقا تارتۋ كەرەك، ءدىندى بەتپەردە قىلىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمزدى لاعنەتتەۋ اللانىڭ دا، ادامنىڭ الدىندا كەشىرىلمەيتىن كۇنا.

Abai.kz