تاكاپپارلىق پەن مەنمەندىك، ءوزىن حالىقتان جوعارى ساناپ ادىلەت جولىنان تايۋ الەمگە تانىمال تالاي پاتشانىڭ تۇبىنە جەتكەنىنە تاريح كۋا. مۇنداي تاعدىر تالكەگىنە 1941 جىلى اكەسى رەزا پەحلەۆيدى سىرتقى كۇشتەر تاقتان تايدىرعان سوڭ ۇلىبريتانيا جانە كەڭەس وداعىنىڭ قولداۋىمەن ەل بيلىگىنە كەلگەن يران شاحى موحاممەد رەزا پەحلەۆي دە ۇشىراعان،

قازاقستان تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى وتىز جىلدىق كەزەڭىمەن سالىستىرا قاراساق ەكى ەلدىڭ بيلىك جۇيەسىنەن ۇقساستىقتى دا، زاڭدىلىقتى دا كورەمىز. رەزا پەحلەۆي تاعدىرىنان تۇيەر قورىتىندى قازاقتىڭ «ۇلىق بولساڭ كىشىك بول» دەگەن ناقىلىنا كەلىپ تىرەلەدى.

ادەتتە امىرلەر مەن حاندار ومىرگە ءوزىن قۇداي سانايتىن ديكتاتور بولىپ كەلمەيدى. موحامەد رەزا پەحلەۆي دە باسىندا پارلامەنتپەن كەڭەسىپ، حالىقتىڭ كوڭىل كۇيىن ەسكەرىپ، ۇستامدىلىق تانىتقان. بىراق ۋاقىت وتە ول ماڭىنا جينالعان جاعىمپاز مالايلاردىڭ كوپىرتە ماقتاۋىمەن مەنمەندىك دەرتىنە ۇشىراپ، اۆتوريتارلىق بيلىك جولىنا تۇسەدى.

بۇل تۋرالى ۆۆس تەلەكومپانياسى تۇسىرگەن Decadence and Downfall: The Shah of Iran's Ultimate Party («ءىرىپ-ءشىرۋ جانە كۇيرەۋ: يران شاحىنىڭ سوڭعى تويى») دەگەن دەرەكتى فيلمدە جاقسى باياندالعان. ۆۆس جۋرناليسىمەن اڭگىمەدە 1969-1971 ستۋدەنتتەر قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى بولعان يسمايل حاتايدىڭ ايتۋىنشا سول كەزدە يران حالقى جاپپاي پوليتسەيلىك باقىلاۋعا الىنىپ، بەلسەندىلەر تۇرمەگە قامالىپ، ءتىپتى ستۋدەنتتەرگە كىتاپ وقۋ مۇڭ بولادى. امەريكالىق جۋرنالستكە بەرگەن سۇحباتىندا رەزا پەحلەۆي يران تۇرمەلەرىندەگى ازاپتاۋ تۋرالى سۇراققا: «ءاربىر دامىعان ەل تەرگەۋ بارىسىندا بارىنشا جەتىلگەن ازاپتاۋ قۇرالدارىن قولدانادى. بۇل ءسىزدىڭ ەلدە دە سولاي»  دەپ جايباراقات جاۋاپ بەرەدى. سول جىلدارى يران تۇرمەلەرىندە بەس مىڭنان اسا ساياسي تۇتقىن بولسا، قاۋىپسىزدىك پوليتسياسىندا 10000 ادام بولعان ەكەن.

شەكتەن شىققان داڭققۇمارلىققا شالدىققان ديكتاتور 1967 جىلى ءوزىن رەسمي تۇردە «پاتشالاردىڭ» پاتشاسى دەپ جاريالاپ، احمەنيدتەر اۋلەتى بيلەگەن داۋىردەگى يراننىڭ داڭقىن قايتا تۇلەتۋ قيالىنا ۇرىنادى. وسى ماقساتتا 1971 جىلدىڭ قازانىندا پارسى يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى كير پاتشالىعىنىڭ 2500 جىلدىعىن تويلاۋ ءۇشىن كونە پەرسەپوليس («پارسى قالاسى») اۋماعىندا شاتىر قالاشىق ورناتتىرىپ، الپىستان اسا ەلدىڭ باسشىلارى، ونىڭ ىشىندە كاپيتاليستەر مەن كوممۋنيستەردى ءبىر داستارحان باسىنا جيناپ، قۇلازىعان ءشول دالادا ادامزات تاريحىندا بولماعان توي وتكىزەدى. ءسان-سالتاناتى كەلىسكەن شاتىر ۇيلەرگە ۇزىندىعى 47 شاقىرىمدىق جىبەك ماتا، قوناقتاردى كۇتۋگە ەۋروپا مەيرامحانالارىنان 180 داياشى، 12000 شولمەك ۋيسكي، تاعى باسقا مىڭداعان ىشىمدىكتەر، 250 وق وتكىزبەيتىن ليمۋزين، 18 توننا ازىق-تۇلىك الدىرىلىپ، شاتىر قالاشىققا كەرەكتىلەر فرانتسيادان 40 جۇك كولىگى، ءجۇز شاقتى ۇشاقپەن جەتكىزىلەدى. ءشول دالاعا فرانتسيادان اكەلىنگەن 1500 ءتۇپ اعاش وتىرعىزىلىپ، يسپانيادان قۇستار الدىرىلادى. ەكى كۇندە بۇل تويعا شۆەيتساريانىڭ جىلدىق بيۋدجەتىنە تەڭ 635 ميلليون دوللار جۇمسالادى.

حالقىنىڭ 50 پايىزىنان استامى بالالارىن نە مەكتەپكە جىبەرە الماي، نە تويدىرىپ تاماقتاندىرا الماي وتىرعان ەلدەگى بۇل استامشىلىق جۇرتتىڭ اشۋ ىزاسىن تۋدىرىپ، 1979 جىلى اياتوللا حومەيني باسشىلىعىمەن يسلام رەۆوليۋتسياسى ديكتاتور شاحتى تاقتان ءتۇسىرىپ، شەتەلگە قاشۋعا ماجبۇرلەيدى.

ارينە. رەزا پەحلەۆيدىڭ بيلىكتەن وسىلايشا ابىرويسىز كەتۋىنە سەبەپ بولعان داراقى توي عانا ەمەس. يراندا 1975 جىلدان باستاپ بىرپارتيالىق جۇيە ەنگىزىلىپ، ساياسي بوستاندىقتاردىڭ قاتاڭ شەكتەلۋى، وزگە قوعامدىق ۇيىمدار جابىلىپ، تەك بيلىك پارتياسىنىڭ عانا بيلەپ-توستەۋى دە تۇرتكى بولعانى انىق. ونىڭ ۇستىنە ءدىني بوستاندىققا دا شەكتەۋ قويىلىپ، رەزا پەحلەۆيدىڭ رۋحاني تىرەكتەن اجىراۋى ونىڭ بەدەلىن ءتۇسىردى.

كەيىن ۆۆس ارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا رەزا پەحلەۆيدىڭ زايىبى فاراح پەحلەۆي بىلاي دەيدى: «ءبىز بارلىق جاعىنان باتىسقا ەلىكتەۋگە تىرىسىپ، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىزدى ۇمىتىپ كەتتىك. ون بەس-ون التىلارعا كەلگەنشە مەن ناماز وقۋشى ەدىم. جوعارى وقۋ ورىنىنا تۇسكەننەن كەيىن نامازدى قويىپ كەتتىم. شاحقا تۇرمىسقا شىققاننان كەيىن بىردە ۇستىمە بيكيني عانا كيىپ اس ۇيگە كىرگەنىمدە اسپاز مەنەن تەرىس اينالىپ كەتتى. سوندا عانا ءبىز اشىق-شاشىق جۇرەتىن ەۋروپا ەمەس، ۇيات پەن ادەپ قونعان مۇسىلمان ەلى ەكەنىمىز ەسىمە ءتۇستى. ءبىز قۇدايدى ۇمىتقان ەكەنبىز. ال اسپاز ناماز وقيتىن».

تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنشە رەزا پەحلەۆي كير پاتشانى ۇلىقتاعانىمەن، كير پاتشا سياقتى ادام حۇقىن جوعارى قوياتىن دەموكرات بولا المادى. كەرىسىنشە، ۋاقىت وتكەن سايىن ساياسي، ءدىني بوستاندىقتاردى اياققا تاپتاپ، يراننىڭ مۇنايىنا كوز تىككەن امەريكا، باتىس ەلدەرىنىڭ شاحتىڭ اۆتوريتارلىق بيلىگىنە كوز جۇما قاراۋىمەن حالىقتان الشاقتاپ كەتكەن ديكتاتورعا اينالدى.

مارات ەرمۇقانوۆ،

قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى

Abai.kz