باسى: كودەك اقىن قىتايدا

جالعاسى: كودەكتىڭ توعىزتاراۋعا ساپارى

جالعاسى:

وسىندا ءبىر جۇماداي ايالداپ، باسى كەشەگى كۇنى كەڭەس وداعىنداعى الجاننىڭ بولىسى بولعان رازاققا امان-سالەم جاساپ، ەندىگى بەت بەتالىستى كۇنەسكە بۇردىق. كوكەڭنىڭ اۋەلگى ويى دا وسى بولاتىن. ماعان:

– قىزايدىڭ كىندىكتى، نۋ جەرى كۇنەس دەسەدى. وندا ساسان دەگەن ارۋاقتى بي ءوتىپتى. بايلىعىنا سالتاناتى ساي دەگەندى دە ەستيمىز. ايتتىڭ تۇرلىقوجاسىنان، قىزىلبورىكتىڭ ەرسارىسىنان قالاي ەكەن كورسەك. تاعى ءبىر جاعىنان، تاڭجارىق دەيتىن اقىن جىگىت انا جىلدارى قۇسىق ناعاشىلارىنا بارىپ كوپ جۇرگەن، البانعا بالداي باتىپ، سۋداي سىڭگەن ەدى. سول ازامات قويدىممەن ايتىسىپتى، وعان دا جولىعايىق، – دەدى.

بۇل ساپارعا كوكەڭنىڭ وسى ءسوزى باستاۋشى بولدى. وندا بارعان سوڭ اۋەلى تۇسەتىن ادامداردى، ولاردىڭ قونىستارىنا دەيىن بۇرىن بارعانداردان ابدەن ءبىلىپ العان ەكەن. بىرەۋى – الپىسباي زاڭگى. العانى ايتتىڭ قىزى. ەندى بىرەۋى تالدىداعى ح زاڭگى. بۇل دا ايتتان قىز الىپتى.

توعىزتاراۋدىڭ شاشىسىنان شىققان كۇنى ح-ءتىڭ ۇيىنە قونىپ، قايتا اينالعاندا كەلەتىن بولدىق تا ىلگەرى كەتتىك. بۇل ح زاڭگىنىڭ اتىن سول اڭگىمە ۇستىندە ءادىلباي ايتقان ەدى. ەستەن كوتەرىلىپ كەتىپتى. الپىسبايعا بارا جاتىپ شاپقىنىڭ اقوزەنىندە وتىرعان ساسان اۋىلىنا بۇرىلدىق.

بىرەۋلەردەن ماقسۇتتى سۇراپ ەدىك، ول كىسىنى: «داعىتى اسۋىندا ءجۇر، جاقىنان بەرى ۇيىندە جوق» دەدى. سودان سوڭ ول ادامنان سۇراپ-بىلگەن سوڭ جايىربەك ماڭپاڭنىڭ ۇيىنە تۇستىك. اتىمىزدى الاسالاۋ كەلگەن قارا جىگىت ۇستادى. ۇيگە سالەم بەرىپ كىردىك. ەسىكتەن كىرگەندە وڭجاقتا اعاش توسەك بار ەكەن. جايىربەك ماڭپاڭ سوعان ارقاسىن بەرە وتىرىپتى. توردەگى بىرنەشە اداممەن اڭگىمەلەسىپ وتىر ەكەن. ەسىكتەن سالەم بەرگەن بىزگە ءبىر قارادى دا سالەمىمىزدى سەلقوستاۋ الدى. بارىپ ءبىز توردەگى ادامداردىڭ اياق جاعىنان ورىن الدىق. ول بىزگە: «نە قىلعان ادامسىڭدار» دەگەندەي تاعى ءبىر قارادى. كوكەڭ كەلگەن جايدى باسالقى، جاي وتىرىپ ايتىپ كەلدى دە: «قىسقاسى سىزدەرمەن تانىسايىق، بىلەيىك، كورەيىك دەپ كەلدىك»، – دەپ ەدى. مامپاڭ ىستىق ىقىلاس كورسەتپەدى. «بۇل قالاي؟» دەگەندەي كوكەڭ ماعان قاراپ ەدى، مەن ەسىك جاقتى كورسەتىپ ىمدادىم. مۇنىم: «كەتەيىك» دەگەنىم بولاتىن. سونان سوڭ ورنىمىزدان تۇرىپ سىرتقا بەتتەدىك، اتقا كەلدىك. الگى الاسا بويلى قارا جىگىت بىزدەن وزىپ بارىپ اتتى شەشتى دە كوكەڭە قاراپ:

– ءسىز وسى كودەك اقىن ەمەسسىز بە؟ – دەدى كۇلىمسىرەپ.

– ءيا، – دەدى كوكەڭ وعان. «مەنى قالاي تانيدى» دەگەندەي تاڭىرقاپ قاراپ.

– بۇل كىسىنىڭ مىنەزى وسىنداي، رەنجىمەڭىز، – دەدى.

اۋىلدان ۇزاپ شىققاندا ارتىمىزدان «توقتاشى، توقتا!» دەپ بىرەۋ قۇيىن-پەرىن بولىپ شاۋىپ جەتتى. ءدال ءبىر جاياۋ جۇرگىرىپ كەلگەن كىسىشە القىنىپ:

– وي، ارتقا قايتاتىن بولدىڭىزدار، – دەيدى.

– نەگە؟

– ماڭپاڭ سىزدەردى شاقىرادى.

– نە دەپ.

– جاڭا ءسىزدىڭ كودەك اقىن ەكەنىڭىزدى بىلمەي قالىپتى. مەن ول كىسىگە ءسىزدىڭ جايىڭىزدى ايتقان سوڭ شاقىرىپ كەل دەدى.

– سول ما؟

– سول.

– سول بولسا ءبىز قايتىپ بارمايمىز. اتاسىنىڭ ارۋاعىن ەستىپ تانىسىپ، بىلىسەيىك دەپ كەلسەك، مۇنىكى نە قىلىق؟ – دەدى كوكەڭ كۇرەڭىتىپ، – بىراق ساعان راقمەت، يمان ءجۇزدى بالا ەكەنسىڭ، سەن رەنجىمە، قاراعىم قايتا عوي، – دەدى.

– مۇندايدا بۇرىلاتىن كوكەڭ بە، ءجۇردى دە كەتتى. بىراق جىگىت قالاتىن ەمەس،

– بارماساڭىزدار مەنەن كورەدى عوي. ءجۇرىڭىزشى اقىن اعا! – دەيدى جالبارىنىپ. اقىرى جىگىتتىڭ كوڭىلى دەدى عوي دەيمىن، كوكەڭ:

– بولادى. ءتىلىڭ قالماسىن، قاراعىم، – دەپ اتىنىڭ باسىن كەرى بۇردى.

ءبىز قايتا كەلگەندە جايىربەك سىرتتا تۇر ەكەن. اتتان تۇسكەن ءبىزدى ۇيىنە باستادى.

– باعانا، جولىڭ بولعىرلار، جوندەرىڭدى ايتساڭدار بولماي ما، وسىدان ءبىراز جەردە ءبىر اقىن قاتىن بار ەدى، الدىرىپ سونىمەن ايتىستىراتىن ەدىك قوي، – دەدى. قارقىلداپ كۇلىپ. شاي كەلدى. شاي ءىشىپ وتىرعاندا:

– قاپ! – دەدى، الدە نەگە وكىنگەن كىسىشە – الگى قاتىندى العىزساق بولعانداي ەكەن، تاماشاسىن كورەتىن!

«قاپ!» دەگەندە ءبارىمىز جالت قاراسقامىز. ونىڭ جايىن بىلگەن سوڭ ۇندەمەي جايىمىزعا وتىرا بەردىك. سونان ءبىر كەزدە:

– ءاي، سول قاتىن بار ما ەكەن دەشى، – دەدى الگى جىگىتكە قاراپ.

– جوق، توركىنىنە كەتسە كەرەك.

– توركىنى كىم ەكەن؟

– بىلمەدىم.

– توركىنى كىم عوي دەيسىڭ، نە ماتاي، نە البان شىعار!

– بىلمەدىم.

– سەنىڭ بىلگەنىڭ كىمگە ءدارى؟

– ...

– ەڭ بولماسا الگى تاڭجارىقتىڭ بولماعانىن قاراشى! وسىندا تاڭجارىق دەگەن اقىن بار. سول بولسا دا بولا بەرەتىن ەدى. ونى سەندەر بىلەسىڭدەر مە؟ ول بولسا ءبارىن ولەڭگە قوسىپ ايتۋشى ەدى.

ەتتە كەلدى. تاماقتانىپ كەشىندە سول ۇيدە ەرۋ بولىپ ەرتەسى اۋىلدان شىعا بەرە:

– مىنا كىسىنىڭ اڭگىمەسى قىزىق ەكەن، – دەدىم مەن كوكەڭە قاراپ. كوكەڭ كۇلدى دە:

– وندايلار كىمدە جوق. باياعىدا ءوزىمىزدىڭ تۇگلەنباي وسىدان قانشا ارتىق ەدى. سودا بولىس بولعان. «جاقسى اكەنىڭ ارۋاعى جامان بالاعا قىرىق جىل ازىق» دەگەن سول. «ءبىر بالا بار – اكەگە جەتە تۋادى، ءبىر بالا بار – اكەدەن اسا تۋادى، ءبىر بالا بار – اكەدەن قاشا تۋادى»، «جاماننان تۋعان جاقسى بار – ادام ايتسا نانعىسىز، جاقسىدان تۋعان جامان بار – ءبىر اياق اسقا العىسىز» دەيتىن اتام قازاق ءسوزى بەكەر ايتىلماعان. ەرتەدە ۇزاق ايتىپتى دەگەن ءسوز ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى.

بىردە جامەڭكە مەن ۇزاقتى ارداقتاپ، القاعان جۇرت ىشىنەن بىرەۋ ۇزاتقان:

– ءبىزدىڭ الباندا جاكەڭ (جامەڭكەنى البان ەلى جاكە دەپ اتاعان) مەن ءسىز ەكەۋىڭىزدەن مىقتى بار ما، بولسا ول كىم؟ – دەپ سۇراپتى. سوندا ۇزاق:

– ە قىزتالاق، جامەڭكە ەكەۋىمىز مىقتى بولساق نە ىسىمىزبەن، نە كۇشىمىزبەن مىقتى شىعارمىز، نە «اتالارى سونداي ەدى» دەرسىڭدەر. مەنشە الباندا تۋما مىقتى ءتورت جىگىت بار: ءبىرىنشىسى، جامبابادان شىققان سارسەنبايدىڭ اكەسى ەلشىباي اڭقاۋ، مومىن ادام ەدى. ءبىر جولى بۇركىتىن كوتەرىپ اڭعا شىعىپتى. كەلە جاتسا الدىنان ءبىر تۇلكى قاشا جونەلسە كەرەك. ەلشەكەڭ توماعالى بۇركىتىن ۇشىرىپ جىبەرىپتى. ەشتەڭەنى كورمەگەن توماعالى بۇركىت بارىپ اعاشقا سوعىلىپ، جەمساۋى جارىلىپ ءولىپتى. سول اڭقاۋ ەلشىبايدان تۋىلعان سارسەنباي ايتتى اۋزىنا قاراتتى. ەكىنشى، اعىمسارى جالپەتەك دەگەن كىسى جىلقىشى ەكەن. ءتۇن ىشىندە جىلقى كۇزەتىپ ءجۇرىپ ءبىر ءۇيىر بورسىققا كەزدەسەدى. سوندا ەسىنە: «بورسىق ادامنان كۇشتى بولادى» دەيتىن بىرەۋدىڭ ءسوزى ەسىنە تۇسە كەتەدى دە: «باتشاعار، قانشا كۇشىڭ بار ەكەن، كورەيىن!» دەپ بۇعالىعىن سىلتەپ قالسا، شالما بارىپ بورسىقتىڭ موينىنا ىلىنە كەتەدى. ءۇيىرلى بورسىق تىم-تىراقاي بولىپ جان-جاققا قاشا جونەلگەندە الگى بورسىق تىنىش تۇرىپتى، جۇلقىنباپتى. جۇلقىنباعان سوڭ وزىنشە: «ادامنان بورسىق كۇشتى بولادى  دەگەن بەكەر بولدى عوي» دەپ بەيعامدىققا تۇسكەندە بورسىق شالمانى جۇلقي تارتىپ تۇرا قاشىپتى. بەيعام تۇرعان جالپەتەك اتتان اۋىپ ءتۇسىپ موينى ءۇزىلىپ جان بەرىپتى. سول جالپەتەكتەن تۋعان ناقىسبەك الباننىڭ جارتىسىنان كوبىن باۋىراپ الدى. ءۇشىنشى، شوعان سىمتىكتىڭ اكەسى سايلىباي ساعال باۋ كەسپە ۇرى ەكەن. ءبىر كەدەي بايقۇس جالعىز سيىرىن سايلىباي ساعال ۇرلاپ كەتپەسىن دەپ قارا لاشىق ءۇيدىڭ ىشىنە بوساعاعا بايلاپ قويىپ: «قۇداي، جالعىز سيىرىمدى سايلىباي ساعالدان ساقتا» دەپ جاتىپ قالادى. سيىرى قىستان ەتتى شىققان سەمىز سيىر سىقىلدى. مۇنى سايلىباي ساعال «قاشان قولىما تيەر ەكەن» دەپ اڭدىپ جۇرەدى ەكەن. سول كۇنى كەلىپ تىستا تۇرىپ، الگى ءسوزدى ەستىپ تۇرادى. سول كۇنى الگى كەدەي بايقۇستىڭ ۇيىنە قونىپ جاتقان قوناق: «ءاي، انا سيىرىڭ سيسە سىدىگى شاشىرايدى، سىرتقا بايلاڭدار» دەسە، «ويباي، سايلىباي ساعال ۇرلاپ كەتەدى» دەپ كونبەپتى. سوندا سايلىباي ساعال ءبىر جىڭىشكە شىبىقتى ۇشكىرلەپ جونىپتى دا، كيىزدى ءتۇرىپ جىبەرىپ شيدەن وتكىزىپ، سيىردىڭ شابىنا تۇرتكىلەيدى. سيىر ءبىر ورنىندا تۇرا الماي تىقىرشىپتى، ۇيدەگىلەردى ۇيىقتاتپاپتى. اقىرى بولماعان سوڭ سيىردى شەشىپ سىرتقا شىعارىپ جىبەرەدى. اڭدىپ تۇرعان سايلىباي ساعال قويسىن با، قاعىپتى دا جونەلىپتى. سول سايلىباي ساعالدان تۋعان سىمتىك بىزبەن ۇزەڭگى قاعىسىپ، يىق تىرەسەدى. ءتورتىنشى، قاساڭ، بۇل مەنىڭ ءوز تۋىسىم. مۇنىڭ اكەسىنە 4-5 ايعىر ءۇيىر جىلقى بىتكەن ەدى. بىراق ءومىر بويى جىلقىعا بۇت ارتپاي وگىز ءمىنىپ ءجۇرىپ دۇنيەدەن ءوتتى. سودان تۋعان قاساڭ مەنىڭ «بولىستىعىمدى الايىن دەپ ءجۇر» دەپتى. «جامانان تۋعان جاقسى بار – ادام ايتسا نانعىسىز» دەپ وسىنى ايت دەپتى.

«بيسميللا دەپ باستايىن، اۋەلى ءسوزدىڭ باسىنا» دەپ باستالاتىن داۋىستا كودەك اقىن:

«...ءوتىپ جاتقان دۇنيە-اي،
جاقسى-جامان بارشاڭنان.
ءبىر كەزەكتە باتىر بوپ،
قىلىشىڭنان قان تامعان.
ءبىر كەزەكتە شەشەن بوپ،
جاۋابىڭنان بال تامعان.
قاتارىڭا كەلگەندە
وزىپ ەدى قايسى البان؟
جەتپىس جەتى جاسىندا
دۇنيەدەن قايتاردا
اقبەيىتتىڭ باسىنان
ءبىر جالارعا جاي سالعان» – دەپ، سىمتىكتى ءارى باتىر، ءارى شەشەن، الباننان وزعان مىقتى ەتىپ كورسەتەدى.

كوكەڭنىڭ اڭگىمەسىمەن بولىپ ءبىرتالاي جەردى ماندىتىپ ءجۇرىپ جىبەرگەن ەكەنبىز. كەزدەسكەن اۋىلدىڭ شەتىنەن كەلىپ ءجون سۇراپ ەدىك، ىزدەگەن الپىسبايىمىزدىڭ اۋىلى بولىپ شىقتى. ءۇيى اۋىلدىڭ باس جاعىن الا تىگىلگەن توبەدەي اق ءۇي ەكەن. ءوزى وتكەن جىلى تەكەس جاققا بارىپ، ونداعى جەگجات-جۇراتىن، قايىن جۇرتى ءبىزدىڭ ايت اۋىلدارىن ارالاپ قايتقان. اشىق-جارقىن، ەر كوڭىلدى، قالجىڭباس، سىمباتتى كىسى بولاتىن. ءبىز ماما اعاشقا ات بايلاپ جاتقاندا شىعا كەلگەن ول اڭىرىپ تۇرىپ قالدى:

– وي، مىناۋ كودەك قوي، – دەدى دە موينىن بۇرىپ، – ءاي، توركىنىڭ كەلدى، كودەك كەلدى! – دەدى داۋىستاپ.

ءبىز الپىسبايمەن قۇشاقتاسىپ كورىسىپ جاتقاندا تۋىسىمىز دا جەتتى ادىمداي باسىپ. كەلە-اق كوكەڭدى باسساپ كورىستى. ونان مەنىمەن قول بەرىپ امانداستى. كوپكە قالماي اۋىلدىڭ شال-كەمپىر، قاتىن-قالاشى باستى دا قالدى. بۇل اۋىلدا ءبىر اپتانىڭ قالاي وتكەنىن بىلمەي دە قالدىق. كۇنەستىڭ شاپقى، اقوزەن، تەلعارا، ادۋىنگەن، ۇشكەپتەر، تەمىرلىك سىقىلدى جەرلەرىن ارالاپ، ءبىر اپتادان سوڭ قايتتتىق. بارعان-تۇرعان جەردە كوكەڭ ەلدىڭ جاي-كۇيىن كوزىمەن كورىپ، مۇڭ-زارىن قۇلاعىمەن ەستىدى.

قايتا قايتار جولدا ح زاڭگىنىڭ ۇيىنە كەلىپ تۇستىك. بۇل اۋىل دا ىنتىماعى-بەرەكەسى جاراسقان اۋىل ەكەن. بارعان كۇننىڭ ەرتەسى ەرتەڭگى شاي ۇستىندە زاڭگى كۇنەستەن قانداي كۇيدە قايتقانىمىزدى سۇرادى. كوكەڭ قولىنا دومبىرا الىپ، قاشانعى ادەدەتىنشە ىڭىلداپ وتىرىپ دومبىرانىڭ قۇلاق كۇيىن كەلتىرىپ الدى دا:

«بۇل زامان بارىمىزدەن قالعالى ءجۇر،
ۇشى – ۇزىن، ءتۇبى – تەرەڭ جالعانى ءجۇر.
كەلۋى ءور، دۇنيەنىڭ كەتۋى – ىلدي،
اركىم-اق تىرشىلىككە الدانىپ ءجۇر»، – دەپ زارلاي جونەلدى.

كوكەڭنىڭ «ساسان اۋىلىنا بارعاندا» دەيتىن ۇزاق ولەڭى وسى بولاتىن. بۇل ولەڭدى زاڭگى كوكەڭنىڭ وزىنە سالماق سالىپ جازدىرىپ الدى.

قىرسىق بولعاندا، الدە كىمدەر ارقىلى كۇنەسكە جەتەدى. بۇل ماقسۇت داعىتىدان اۋىلىنا قايتىپ كەلىپ جاتقان كەزى ەكەن. «سۇمدىق» حاباردى ەستىپ اشۋعا مىنگەن ماقسۇت «دەرەۋ ايداپ اكەلىڭدەر» دەپ شابارمان شاپتىرىپتى. شابارماندار (ەكى جىگىت) زاڭگىگە وزدەرىنىڭ ماقسۇت اقىلاقشىنىڭ بۇيرىعىمەن كودەكتى ايداپ اكەتۋگە كەلگەنىن ايتادى. بىراق زاڭگى: «بۇل مەنىڭ قوناعىم. و زامان دا، بۇ زامان قازاق قوناعىن باسقاعا ۇستاپ بەرەتىن، قورلاتاتىن ءىس بولعان ەمەس. ويتسەم مەنەن ادامشىلىقتىڭ كەتكەنى ەمەس پە، ەل الدىندا ۇياتقا قالمايمىن با. ۇستاعىلارىڭ كەلسە اۋىلىمنان اتتانىپ الىسقا بارعاندا ۇستاڭدار» دەپ شابارمانداردى تيىپ تاستادى. بۇل حاباردى زاڭگىنىڭ ايەلى دە ەستىپ كوكەڭ ەكەۋىمىزگە ايتتى. الگى ەكى شابارمان بىزدەن قالار ەمەس، قايدا بارساق سوندا بارادى.

«ەندى قايتۋ كەرەك؟» دەپ داعدارىپ تۇرعانىمىزدا امالدى الگى زاڭگىنىڭ ءوزى تاپتى. كەشتە كوكەڭ ەكەۋىمىزگە جاتىن ورىندى سىرتقا سالعىزاتىن بولدى. ماعان:

– كوكەڭنىڭ كيىم-كەشەك، قورجىن-قولاڭىن بىلدىرمەي باسىنا جاستاپ قوي.

انا ەكى جىگىتتى ۇيگە جاتقىزايىق. ەل ۇيقىعا كەتتى-اۋ دەگەن كەزدە ەلگە بىلدىرمەي جونەلىڭدەر. ماقسۇتقا بارساڭدار كوپ اۋرەگە ۇرىناسىڭدار، – دەدى.

كەشكى ورىن وسى بويىنشا بولدى. بىركەزدە كوزىم ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، كوكەڭ بۇيىرىمنەن ءتۇرتىپ وياتتى. اتتاردى اۋىلدىڭ جاقىن ماڭىنا قۇسباۋلاپ قويدىم. الدىمەن كوكەڭنىڭ قورجىن، ەر-توقىمىن اپارىپ تاستادىم، ونان كەيىن كەلىپ ءوز ەر-توقىمىمدى، قورجىن-كەشەگىمدى اپاردىم. كوكەڭ اتىن ءوزى ەرتتەدى، مەن ءوز اتىمدى ءوزىم ەرتتەپ اياعىن شەشتىم.

– بولدىڭ با، كوكە؟ – دەدىم تومەن داۋىسپەن.

– ال ەندى اتقا ءمىندىم، قۇداي جول بەرسە كەتتىك! مەن اتقا ءمىنىپ سيپاي قامشىلاپ، تاقىمىمدى قىستىم، تور اتىم لىپ ەتە ءتۇستى. كوكەڭ دە مەنىمەن تەڭ اتقا قونعان ەدى، جۇرەيىن دەگەن دە اتى تاپىراقتادى دا قالدى. سويتسەم، جارىقتىق اسىققاندا اتتىڭ اياعىنداعى ارقاندى شەشۋدى ۇمىتىپ قالىپتى. دەرەۋ قارعىپ ءتۇستىم دە شەشىپ جىبەرىپ جونەلە بەردىك.

اپپاق بولىپ تاڭ اتتى. كۇن شىعۋعا اينالدى. ءبىر بەلگە شىعىپ قايىرىلىپ ارتقا قارادىق. قۋعان ەشكىم كورىنبەيدى. سونان سوڭ كوڭىلىمىز ورنىنا ءتۇسىپ باعاناعىداي لەپىلدەتپەي جاي جۇرىسكە تۇستىك. وسى جۇرىسپەن تاعى ءبىر-ەكى بەلدەن اسقاندا باعانا ءبىز توقتاپ ارتقا قاراعان بەلدەن بىرنەشە اتتى بەرى قاراي شاۋىپ اسىپ ءتۇستى.

– ال، كوكە، كەپ قالدى! – دەدىم بار بولعانى. اتتى قويىپ بەردىك. سول شاپقاننان شاۋىپ وتىرىپ جولدىڭ ءور جاعىنداعى قالىڭ ورمانعا سۇڭگىپ تە كەتتىك. قۋعىنشىلاردىڭ سول جولمەن اسىعىس باتىسقا شاۋىپ وتكەنىن اعاش اراسىنان كورىپ تۇردىق. ولار ۇزاپ كەتتى-اۋ دەگەندە ورمانان شىعىپ ءبىز دە جولعا تۇستىك. جول ءبىر مويناققا كەلگەندە ەكى ايىرىلادى ەكەن. ءىزىن شالساق، ولار تومەنگى جولمەن كەتىپتى. ءبىز جوعارى جولعا تۇستىك. سونان قويشى، اپاق-ساپاقتا دارۋباي اقالاقشىنىڭ ۇيىنە كەلىپ تۇستىك.

سويتسەك، قۋعىنشىلار بىزدەن بۇرىن كەلىپ دارۋباي اقالاقشىعا كەلگەن ءمان-جايدى باياندايدى. اقالاقشى ولارعا:

– قاشقىندارىڭ وسىندا سوقپاي وتپەيدى. بۇگىن دەمالىڭدار، ەرتەڭ الدارىڭا سالىپ بەرەم، – دەپ شىعارىپ جىبەرىپتى. ولار 4-5 ادام ەكەن. ونداعى ۇيلەرگە ءبولىنىپ-ءبولىنىپ قونىپ جاتقان سىقىلدى.

دارۋباي اقالاقشى بىزگە وسىنى ايتتى دا:

– ەندى جاتىپ دەمالىڭدار، قالعانىن ەرتەڭ كورەرمىز، – دەدى.

ەرتەسى شاي ءىشىپ وتىرعاندا وڭدەرى سۋىق، قامشىسىن سەرت ۇستاعان قۋعىنشىلار كەلدى.

– كەلدىڭدەر مە؟ – دەدى اقالاقشى ولارعا جاعالاي قاراپ، – ەندى نە ىستەيسىڭدەر؟

– الىپ كەتەمىز.

– قايتىپ؟

– قايتۋشى ەدىك، ايداپ...

– ايداپ؟ – دارۋبايدىڭ ءوڭى سۇرلانىپ كەتتى، – سەندەر الباندى كىم دەپ جۇرسىڭدەر، ايتىڭدار شى؟ ءار جەردەن تاسپەن ۇرىپ الاتىن كەكىلىك، شىلدارىڭ با سەندەردىڭ؟ كىمنىڭ باسىنا كۇن تۋمايدى. قىزاي انانىڭ بالالارى بۇرىن قايدا ەدىك، قايدا وتىرمىز قازىر؟ «قىزاي اۋعان» دەگەن وقيعا قالاي عانا ەستەن كەتپەك؟! بۇتاعا قورعالعان تورعايدىڭ دا جانى قالادى. سول بۇتا قۇرلى بولماعاندارىڭ با؟! البان كىم؟ رۋلى ەل، ۇيالى تەرەك. كودەك كىم؟ الباننىڭ ماڭدايىنا باسقان تۇلپارى، سايراعان زارلى-شەرلى بۇلبىلى، بۇل زامان ءبۇيتىپ تۇرمايدى. ەرتەڭ-اق بۇل ەل  بولىپ ەسىن جيناپ، ەتەگىن جابادى. سوندا البان بالاسىنا نە دەپ جاۋاپ بەرەمىز؟ مۇنان تۋىلاتىن سىزات قىساسقا، دىققا اينالىپ ءتۇپتىڭ تۇبىنە كەتپەي مە؟! العىش بولساڭدار، وسىندا الباننىڭ قارت بولىسى رازاق دەگەن جاتىر، ءاناپيا، نۇرساپا، اقىمەتجان دەگەن جىگىتتەرى بار. مەن سولاردى شاقىرتايىن، سولاردىڭ قولىنان الىڭدار، بەرسە سولار وزدەرى بەرسىن. ەل الدىندا، البان مەن قىزاي الدىندا ءوز قوناعىن ءوزى ۇستاپ بەرىپتى دەگەن اتاققتى كوتەرە المايمىن. تىنىش قايتىپ كەتىڭدەر! –  دەپ ولاردى ۇيىنەن شىعارىپ جىبەردى...

ارادا ءبىراز كۇن وتكەن سوڭ دارۋباي اقالاقشىنىڭ التى قانات اق ورداسىنا تۇسكە تاياۋ كەلدىك. باسىندا قۇشاقتاسىپ راقمەتىمىزدى ايتايىق تا ءاناپيا مەن نۇرساپانىڭ بىرىنە قونىپ، ەرتەڭ قايتايىق دەپ كەلگەمىز. بىراق اقالاقشى جىبەرمەي قوندىرىپ قالدى. رازاق، اقىمەتجان، ءاناپيا، نۇرساپىلاردى دا شاقىرعان ەكەن. بۇل كىسىلەر كەشتى بىزبەن بىرگە وتكىزدى.

اقالاقشىنىڭ ءبىرىنشى تالابى كوكەڭنىڭ وسى جولى كۇنەسكە، اتى ارۋاقتى ساسان ءبيدىڭ اۋىلىنا بارعان جولىندا كورگەن-بىلگەنىن جانە ول تۋرالى شىعارعان جىرىن ءبىر ايتىپ بەر دەگەن تالاپ بولدى.

كوكەڭە مەنىڭ تاڭعالعانىم – بۇل جىردى سول كۇنەستە الدىمەن اۋىزشا، سونان سوڭ قاعازعا تۇسىرگەندەگىدەن وزگەرتپەي سول قالپىندا جىرلاعاندىعى بولدى. ەشبىر جەرىن الىپ نە قوسقان جوق. دارۋباي اقالاقشى انەۋ كۇنى ايتقىزعان «16-جىل»، «البان تاريحى» قاتارلى كەسەك جىرلارىن قايتا ايتقىزدى.

– و، كودەكجان، – دەدى اقالاقشى، – سەنى اقىن دەگەن بەكەر ءسوز ەكەن. سەن اقىن ەمەس سىنشى ەكەنسىڭ. سەندەي ازاماتى بار حالىق ولمەيدى. مىنە، ولەڭدەگەن، ولەڭ دەپ وسىنى ايت. ءبىر الباننىڭ عانا ەمەس، تۇتاس قازاق تىرشىلىگى جاتىر ەكەن كەۋدەڭدە. تۇتاس حالىق تاريحى جاتىر ەكەن جىرىڭدا. وسىندا اقىنمىن دەپ جۇرگەن ءبىرتالاي جان بار. ايتىسا كەتسە بولدى ءوز رۋىن ورىنسىز ماقتاپ، ارىپتەسىنىڭ رۋىن ىلىككە العىسىز ەتكىسى كەلەدى. مۇنان نە شىعادى؟ رۋ مەن رۋدىڭ اراسى، ايرانداي ۇيىعان بەرەكەسى بۇزىلادى. سەنىڭ ايتقاندارىڭنىڭ بىردە-بىرىندە بۇل جوق ەكەن. ايتساڭ جەكە ادامنىڭ اتىن اتاپ، سونىڭ ءمىنىن ايتادى ەكەنسىڭ. ەلدىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭدايدى ەكەنسىڭ. مۇڭ مەن زاردىڭ تامىرىنان تارتىپ ايتادى ەكەنسىڭ. راقمەت، قاراعىم!

ەرتەسى دارۋباي اقالاقشى كوكەڭە ات مىنگىزىپ، ۇستىنە شاپان جاۋىپ اتتاندىردى. تۇندە بىرگە بولعان بارلىق يگى-جاقسىلارمەن  قوشتاسىپ اتتاندىق. ءبىزدى نۇرساپا، قاناپيا، ءاناپيا جانە الجان باعىبايدىڭ ولەڭشى بالاسى مىزىراپ تورتەۋى تۇستىك جەرگە دەيىن ۇزاتىپ قايتتى.

كوكەڭ بۇل ساپارىنا، اسىرەسە دارۋبايمەن بولعان اڭگىمەلەرىنە قاتتى ريزا بولدى. بار وكىنگەنى تاڭجارىقپەن كەزدەسە الماعانى بولدى.

تاڭجارىق اقىن ساسان ءبيدىڭ كەيبىر بالالارىنىڭ قارا حالىققا جاساعان زورلىق-زومبىلىعىنا قارسى كەلگەنى ءۇشىن قولعا العىزاتىن بولعاندا قازاقستانعا نۇپتەبەك ساسانۇلىنىڭ «سەتىك كوك» دەگەن جۇيرىك اتىن ۇرلاپ ءمىنىپ قاشىپ وتكەن ەكەن. وندا ەكى-ءۇش جىل تۇرىپ، ءتۇپ ناعاشىم دەپ البان اۋىلدارىندا ءجۇرىپتى. سوندا كوكەڭ اۋىل اكىمى ەكەن. قارقارادا بۇلار تانىسىپ، كوپ بىرگە بولىپتى. ولەڭ-تويلاردا بىرگە ولەڭ ايتىپتى. سودان بايسەيىت اۋىلىنىڭ كەلىنى قويدىم دەيتىن ولەڭشى ايەلمەن ايتىسىپتى. كەيىن ەلىنە قايتىپ كەلىپتى. كەلسە نۇپتەبەك اتىن داۋلاپ، تاڭجارىقتى ۇستاتپاق بولىپتى. سودان سوڭ تاڭجارىق اقىن كۇنەستەن قاشىپ تەكەس، موڭعۇلكۇرە، نىلقى، ءسۇيدىڭ جاقتاردا ەل ارالاپ ءجۇرىپتى. سودان سوڭ الپىسباي اقالاقشى مەن ەلى اراعا ءتۇسىپ ارەڭ زورعا ءبىتىم بولىپ اۋىلىنا قايتقان ەكەن.  كوكەڭ سوعان تاڭجارىقپەن سويلەسسەم دەپ كۇنەسكە بارۋدىڭ ءبىر جاعى وسىعان دا بايلانىستى ەدى. بىراق تاڭجارىق داعىتى اسۋىندا ماقسۇتپەن بىرگە جۇرگەندىكتەن جولىعا الماي وكىنىپ قايتتى.

سودان ارادا بىرنەشە اي وتكەندە كوكەڭە سول ماقسۇت اقالاقشىدان حات كەلىپتى دەپ ەستىدىك. كوكەڭ وسىدان كەيىن «جاۋاپ حات» دەگەن ولەڭىن جازىپ، ونى شۇيكە ارىنبەكتەن ماقسۇت پەن تاڭجارىققا جىبەرىپ بەرەدى. ويتكەنى ارىنبەكتەر كەڭەس وداعىنان بوسىپ كۇنەسكە بارعاندا ساسان ءبيدىڭ نۇپتەبەك دەگەن بالاسى ارىنبەكتىڭ قارىنداسى ءسۇيىمدى العان ەكەن. ارىنبەكتەر تەكەسكە كوشىپ كەلگەن سوڭ دا ولاردان قول ۇزبەگەن، ۇنەمى بارىپ-كەلىپ تۇرعان...

ءادىلباي مولدا ايتقان اڭگىمەنىڭ ۇزىن ىرعاعىن وسىمەن اياقتايمىز.

***

ەل اۋزىندا ساقتالعان سوزدەرگە قاراعاندا، كودەك اقىن 1932, 1933, 1934, 1935 جىلداردا ىلە ايماعىنا قاراستى تەكەس موڭعۇلكۇرە، كۇنەس، نىلقى، توعىزتپراۋ، ءسۇيدىن، چاپشال قاتارلى اۋدانداردى ارالاپ، مۇنداعى تۇرعىن، بوسقىن ەلدەرمەن، جەرمەن تانىسادى. حالىقتىڭ مۇڭ-زارىن ەستيدى. ۇلىقتار مەن ەل ىشىندەگى ءمانساپتىلاردىڭ زورلىق-زومبىلىعىن كوزبەن كورىپ، وعان قارسى ادىلەتتى، ەركىندىك-تەڭدىكتى جىر ەتىپ، قاراپايىم حالىقتىڭ القاۋىنا بولەنەدى. ءۇش قۇشتاي، قوس تەرەكتە (شولاق تەرەك پەن كوك تەرەك) بولدى. قاستارىنا جاس تالانتتى اقىن شارعىن العازىۇلىن ەرتىپ، ەلدى ولەڭمەن كۇيگە بولەدى. جۇسىپبەكقوجا شايحىسلامداي عۇلامامەن كوپ بىرگە بولىپ، ول كىسىنىڭ اۋىل مەكتەبىنە قولداۋ كورسەتەدى.

ءسۇيتىپ جۇرگەندە 1936 جىلدىڭ كوكتەمىندە بەلگىسىز ءبىرتۇرلى اۋرۋعا تاپ بولادى. بۇل اۋرۋ اۋىرعاندا كەنەتتەن سۇيەك-سۇيەگى قاقساپ، ارتىنشا ونە-بويىن قىزىل بورتكەن قاپتاپ كەتەدى. ساۋقىمبەك، اسكەربەك سىقىلدى ەمكوستەرگە كورىنىپ ەمدەلگەنىمەن ءونىمى بولمايدى. وسى كەسەلدىڭ سالدارىنان بارعان سايىن جۇدەپ السىرەي بەرەدى. 1937 جىلدىڭ كوكەك ء(ساۋىر) ايىندا ەڭ ارتىق كورەتىن سۇيىكتى ۇستازى، كوڭىلدەس دوسى جۇسىپبەكقوجا شايحىسلام دۇنيەدەن وتەدى. ءوزى اۋىرۋدان ابدەن سالدىراپ، كۇيى ناشارلاعان كودەكە بۇل اۋىر تيەدى. كوپ ۋايىم شەگەدى. مامىر ايىندا وقىستا الماستى قاتە ىستەتكەندىكتەن ومىرىمەن ماڭگىلىككە قوشتاسادى. ارتىندا اڭىراپ ومىرلىك جان سەرىگى ءماتىپ اپا مەن شىرىلداپ توعىز جاسار جالعىز ۇلى ايتۋعان قالادى. بىراق ەلى-جۇرتى ولارعا جەتىمدىك كورسەتپەيدى. اناۋ ءبىر كەزە قىزايدىڭ دانا ۇلى، اقالاقشى دارۋباي «الباننىڭ شەرلى بۇلبۇلى» دەپ باعالاعان كودەك بايشىعانۇلى مارالباي نەمەرەسى قايتىس بولعان سوڭ ات جەتەر جەردەگى البان مەن قىزاي جانە سۋاننىڭ ادامدارى جىل ۋاعىنا دەيىن باتا وقىپ، ءىزىن سۋىتپايدى. اس-سۋىندا اسا مولشىلىقپەن وتكىزەدى. تۋىن جىعىپ، تۇلىن تۇسىرگەن سوڭ «كوكەڭنىڭ ولەڭدەرىن كوشىرىپ الايىق» دەپ سۇراۋشىلار كوبەيدى. العانداردان الۋشىلاردا كوبەيدى. ءسۇيتىپ، اقىننان قالعان جىر-مۇلىكتىڭ باسى بىرىكپەي تارالىپ كەتتى. وسىدان بىلاي كودەك ولەڭىن جاتتاپ، جيىن-تويلاردا جاتقا ايتۋشىلار كوبەيدى. ەل ىشىندە: «كوكەڭ ايتقانداي» دەپ اقىننىڭ ولەڭ، جىرلارىن، ماقال-ماتەلدەرىندە كەلتىرىپ سويلەۋشىلەردە كوبەيدى.

«جاس ءوسىپ، جارلى بايىماي ما» دەگەندەي كودەك اقىن قايتىس بولعاندا توعىز جاستا قالعان ايتۋعان ەسەيىپ، ەس كىرگەننەن باستاپ ەل اۋزىندا تارالىپ جۇرگەن مول مۇرانى جيناي باستاپتى. 7-8 تولعاۋ داستانى مەن قىرۋار ۇزىن-قىسقا ولەڭدەرىنىڭ، 20 عا تارتا داۋىس (جوقتاۋ) جىرىنىڭ نەگىزىن جيناقتايدى. ونىڭ ۇستىنە ءوزى دە اكە جولىن قۋالاپ توي-جيىنداردا ءبىر كەز ايتىس اقىن بولىپتى، ازداپ ولەڭ دە جازىپتى. مەن 1980 جىلى اقىن كودەكتىڭ شىعارمالارىن جيناپ جۇرگەندە ءبىراز شىعارمالارىن جازىپ بەرەگەن ەدى. سول 80-ءشى جىلداردىڭ سوڭىنا تامان كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، ايگىلى اقىن قۇرمانالى وسپانۇلىنا اكەسىنىڭ كەيبىر شىعارمالارىن جىبەرگەن ەكەن. قۇرەكەڭ مۇنى ماعان بەرەگەن ەدى. ونى كودەك شىعارمالارىنىڭ 2-ءشى باسىلىمىنىڭ سوڭىنا «سوڭعى ءسوز» دەگەن تاقىرىپقا قىستىرىپ ەدىم.

ايتۋعان كودەكۇلى 1928 جىلى قازاقستاننىڭ الماتى وبلىسىنا قاراستى نارىنقول (قازىرگى رايىمبەك) اۋدانىنىڭ سۇمبە اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. بيىل 78 جاستا، بۇل كىسى 40 جىل موڭعۇلكۇرە اۋدانىنىڭ ۇزىنبۇلاق، اقدالا اۋىلدارىندا وقىتۋشىلىقپەن شۇعىلدانىپ، قۇرمەتپەن دەمالىسقا شىققان. ەكى رەت نەكەلەگەن. ءبىرىنشى ايەلىنەن جانسەرىك دەگەن جالعىز ۇل تۋىلىپ، ول موڭعۇلكۇرەنىڭ اقسۋ اۋىلىندا، ناعاشى جۇرتىندا، ەكىنشى ايەلىنەن نۇرسەرىك قاتارلى 6-7 بالا تۋىلعان. نۇرسەرىك ايتۋعانۇلى ىلە پەداگوگيكا ينستيتۋتىنان ادەبيەت كاسىبىن تاۋىسىپ، التاي ايماقتىق قازاق ورتا مەكتەبىندە ءبىراز جىل وقىتۋشىلىق ىستەپ، قازاقستانعا بارىپ قونىستانعان. قازىر ءبىر جاعىنان كاسىپپەن شۇعىلدانسا، ەندى ءبىر جاعىنان اتاسىنىڭ مۇراسىن جيناپ، قازاقستاننان ەكى تومدىق كودەك شىعارمالارىن شىعارۋدىڭ دايىندىعىندا ءجۇر.

ساسان اۋىلىنا بارعاندا

ءى

بۇل زامان بارىمىزدەن قالعالى ءجۇر،
ۇشى – ۇزىن، ءتۇبى – تەرەڭ جالعانى ءجۇر.
كەلۋى ءور، دۇنيەنىڭ كەتۋى – ىلدي،
اركىم-اق تىرشىلىككە الدانىپ ءجۇر.
كورسەتكەن ءبىر كۇن الدىن، ءبىر كۇن ارتىن
زامانعا قايتىپ كىسى نانعالى ءجۇر.
بىرەسە كۇن ۇزارىپ، ءتۇن قىسقارىپ،
ايقاسىپ ءبىر-بىرىنە ءاۋالى ءجۇر.
جازى ىستىق، قىستى كۇنى سۋىق بولسا،
ونى كىم اۋىستىرىپ العالى ءجۇر.
ورنىققان بەرەكەمەن بەيىل بارما،
ايتەۋىر قازاقشىلىق اڭعارىڭ ءجۇر.
تولقىعان كول جۇزىندەي زامانىڭ بار،
ىركىلىپ ءبىر جاعىنا اۋعالى ءجۇر.
كۇن كوزىن كولەڭكەلەپ كۇڭگىرتتەتىپ،
قويۋلاپ سوقىر تۇمان شالعالى ءجۇر.
مىسالى، وتكىنشىدەي كورىنبەيدى –
تۇتاسىپ جەر-الەمگە جاۋعالى ءجۇر.
ابايلاپ اقىلمەنەن ويلاعاندا،
شارپىنى تالاي جەرگە بارعالى ءجۇر،
جالعاننىڭ جارىعى كەڭ، وپاسى تار،
دۇنيە كىمنەن وتپەي ارلانىپ ءجۇر؟
بولعاندا جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار،
بىلەرمەن كوپتى كورگەن ساڭلاعىڭ ءجۇر.
«جاۋىنمەن جەر، باتامەن ەل كوگەرەر»،
اتىڭدا قۇيرىق پەنەن جالدارىڭ ءجۇر،
جونىمەن سويىپ، ساتىپ، قولدان جۇمساپ،
ءتورت تۇلىك – باعىپ وسكەن مالدارىڭ ءجۇر.
بۇرىنعى-سوڭعىلاردان ۇلگى كورگەن
كارى-جاس، ۇلكەن-كىشى تارلانىڭ ءجۇر.
تاۋداي ءسوزدىڭ تارىداي ءتۇيىنى بار،
ءسوزىمدى سالماق سالىپ اڭعارىپ ءجۇر.
ىلەگە بەس* ايماق بوپ قاراعالى،
ەگىن ساپ، مال وسىرگەن سان حالىق ءجۇر.
جوعارىلاپ كەسەگىنەن ساناعاندا،
بۇرىنعى سىبە، حانزۋ قالماعىڭ ءجۇر،
ايتىلسىن مۇنان كەيىن سارت پەن دۇڭگەن،
تەكەستە قىزاي، قىرعىز، البانىڭ ءجۇر.
بۇرىنعى سۇراقشىنىڭ ۋاعىندا،
ۇلىقتان قول جەتكەنى تاڭبا الىپ ءجۇر.
داۋلەتى اتاسىنان ۇزىلمەگەن،
شىبار ءتوس، شىنجىر بالاق شونجارىڭ ءجۇر.
السىزگە اكىرەڭدەپ، بايعا شۇلعىپ،
ازۋلى، اتى شۋلى شومبالىڭ ءجۇر.
سەمىرگەن جۋان قارىن نۇكەجاندى،
ءبىر جىلقى ارەڭ تارتىپ زورعا الىپ ءجۇر.
بىرلىكتى، ءبىر اۋىزدان ءسوز شىعارعان،
جاقسىنىڭ ءىسىن قۇداي وڭعارىپ ءجۇر.
ءار حانعا ءبىر سۇرقىلتاي دەگەندەيىن،
اركىمنەن ءار الۋان ءسوز قالىپ ءجۇر.
كۇنەسكە وسى جىلى بارىپ ەدىم،
ايتايىن اڭگىمەمدى سونداعى ءبىر.

ءىى

بەستوبە، تالدى، شاپقى جەرىن كورىپ
ولەڭنىڭ باس-اياعىن بولجالى ءبىر.
بەگىمبەت، دەربىس دەگەن ەكى رۋلى ەل –
سىڭسىعان قالىڭ وسكەن ورمانىڭ ءبىر.
بولعانمەن سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن،
ساساننىڭ اۋىلىنداي پورمالىڭ ءجۇر.
سىرتىنان اركىم ايتىپ ماقتاۋشى ەدى،
ۇلگىلى جاقسى اۋىل دەپ وردالى ءبىر.
بۇرىنعى ماقتاۋىنان قاراعاندا،
بارعان ەل شىنىن ايتپاي قورعانىپ ءجۇر.
ماقسۇتتى كورگەنىم جوق – ەستۋىم بار،
شەرىكپەن داعىتىدا جول باعىپ ءجۇر.
مال الىپ ارجاعىنان پايدا كورگىش،
ايرىلىپ كەيدە ات-تونىنان بور قاۋىپ ءجۇر.
تۇتىنگە بەس قاپ تارى قارالاتىپ،
سارقىتى اۋىلىندا مول قالىپ ءجۇر.
ارتىلتىپ تورعاۋىتقا بىلاي ساتىپ،
جۇرگەننەن ارى-بەرى ولجا الىپ ءجۇر.
بىرەۋگە بىرەۋ سىرىن ايتپاسا دا،
دۇربىمەن قاراعانداي بولجانىپ ءجۇر،
ءبىر-ەكى شابارمانىن مەن دە كوردىم.
ەلىنەن جۇيرىك پەنەن جورعا الىپ ءجۇر
بىرەۋدىڭ پالەن اتىن اكەل دەسە،
ەرىكسىز ۇرادى ەكەن شالمانى ءبىر.
ىرىسقۇت سوياتۇعىن كەرەك بولسا،
ىلىنگەن قوي-سيىرعا قارماعى ءجۇر،
بىرەۋدىڭ قورا-جايىن بىلاي الىپ،
اركىمگە تيگەن ەكەن زاردابى ءبىر.
ۇلىقتان ماقسۇت مىعىم جولىقتى دەپ،
ەلىنىڭ ءبارى جىلاپ، زار قاعىپ ءجۇر.
تاباندى باي كىسىدەي ماڭىزدى ەمەس،
سەكىلدى جەمىر سيىر جالمانىپ ءجۇر.

***

ساساننىڭ ەركىنبەگى – مىناۋ دەيدى،
تىلتيعان قارا كىسى پورمالى ءجۇر.
الاسا، شارشى كەلگەن سۇيەگى بار،
جايالى سارى ات مىنگەن، جورعالى ءجۇر.
كۇيەۋىن ولقىسىنىپ بارماي جۇرگەن
اۋەزىن مۇراتبەكتىڭ العالى ءجۇر،
نۇپتەبەك بۇرىن ولگەن دەپ ايتادى،
ودان دا ءار الۋان ءسوز قالىپ ءجۇر.
ولەڭشىڭ اتتانقىراپ ايتپاي كەتتى،
ايتپەسە تالاي ءسوزىم قوزعالى ءجۇر.

***

جايىربەك –  ءبىر اعاسى، ماڭپاڭ ەكەن،
كوزىنىڭ شايتانى بار شامدانىپ ءجۇر.
كورىمدىك كورگەن ەلدەن سۇرايدى ەكەن،
بارعان جان پۇلىڭ بولسا قامدانىپ ءجۇر.
ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ ءجونىن ايتار بولساڭ،
قاقباسقا قامشىمەنەن سالعالى ءجۇر.
شالاعاي، شاتىناعان مىنەزى بار،
ءىشىڭدى اشۋلانسا، جارعالى ءجۇر.
باس اساۋ، سۇيەگىنە سۇتپەن بىتكەن
ۇزىنشا جەلى تارتقان ماندامى ءجۇر.
بويىندا تەلقارانىڭ كورىپ ەدىم،
تاقسىرلاپ ۇلكەن-كىشى جان-جاعى ءجۇر.
ءجۇز ماكۇرھ – ءبىر ارام بولعاندايىن،
بۇزعانداي ءبىر تالايدى سالدارى ءجۇر.
تۇستىككە ءبىر كىسىگە مال سويعىزىپ،
ىڭعايلاپ ءبىر اۋىلعا قونعالى ءجۇر.
بارعاننان قۇرى اتتانسا جازالى ەكەن –
ايىپقا تۇيەمەنەن جامبى الىپ ءجۇر.
جايىربەك – ءوزى مامپاڭ، ءبىر-اق كىسى،
باسقاداي مىڭ كىسىنى سالماعى ءجۇر.
نانباعان ەل بىرەۋدەن سۇراپ ءبىلسىن،
ءسوزىمنىڭ قاي جەرىندە قام قالىپ ءجۇر.
وتىنشى، سۋشى بولىپ ءبىرتالاي جان،
ءبىر قورا ناشار بايقۇس مال باعىپ ءجۇر.
اقىسىن شىعىنىنان بىلاي وراپ،
كەدەيدى ومىرىنشە مالدانىپ ءجۇر.
تاماق توق، كيىم ءبۇتىن بولماعان سوڭ،
تىستەۋلى اۋزىندا بارماعى ءجۇر.
كىسىنى كىسى بايقاپ تانيدى عوي،
بەيشارا تاماعىنا جالدانىپ ءجۇر.
قۋىرىپ تارى تۇيگەن وڭشەڭ مالاي،
ءبىر-ەكەۋ تەزەك تەرىپ زار قاعىپ ءجۇر.
تارتىپ بۇل مەن شايىن نەسيەگە
التىنعا مىس پەن جەزىن اۋدارىپ ءجۇر.
ءالى جوق ناشار بايقۇس قارىز الىپ،
قاندارىن سول جاعىنان سورعالى ءجۇر.
وپاسىز جانى اشىماي الادى-اۋ دەپ،
جاعاسىن اركىم ۇستاپ تاڭعالىپ ءجۇر.
سۇتقورلىق، تاكاپارلىق، ساۋداگەرلىك،
بايقاسام كاسىبىنە سول جاعىپ ءجۇر.
جاقسىلىق ءبىر كىسگە ارتىلماپتى،
مالدى دا زۇرعان سۇمىن مول باعىپ ءجۇر.
سۇراقشى ارىز ايتار بولماعان سوڭ،
ىشىندە ايتا الماعان ارمانى ءجۇر.
كەدەي بايقۇس قۇم-سىركە بولعىڭ كەلسە،
ساساننىڭ اۋىلىنا بارداعى ءجۇر.
«تاسىعان توگىلەدى» دەگەن ءسوز بار،
جىگىتتەر ءتۇبىن بايقاپ اڭعارىپ ءجۇر.

***

كورىپ ەم ءتالىم، مازاق، سارسەنبايدى،
جار بولىپ اتاسىنىڭ ارۋاعى ءجۇر.
ولارداي تاكاپارلى ەمەس ەكەن،
قۇدايدىڭ بەرگەنىنە تاۋبە قىلىپ ءجۇر.
ەسەلقۇل قۋاندىقتى تاعى كوردىم،
جۇرتىنا مايلى بولعان بارماعى ءجۇر.
ارالاس ءۇيسىن، نايمان ناشارىنا
دارۋباي ارتىعىراق جالعانىپ ءجۇر.
بولدىرىپ جىرعالاڭعا بارعان قاشقىن،
كۇي ءبىتىپ، شيراپ، سەرگىپ، جالدانىپ ءجۇر.
ىلەدە بايدىڭ كوبى قارامايدى،
ايتەۋىر ءبىر ادامنىڭ جاردامى ءجۇر.
تۇتاعان شىر ايلانىپ زامانىڭ ءجۇر
ءبىر كۇنى قاتتى جەلدە جانعالى ءجۇر.
بۇرىنعى بىلەرمەندەر ايتقانىنداي
قۇلاقتان ءمۇيىز شىعىپ وزعالى ءجۇر.
قۇدايدىڭ قۇدىرەتىن بايقاۋ كەرەك،
كىم اۋىپ قونىسىنان توزعالى ءجۇر؟
تىرلىكتە كورگەنىڭنىڭ ءبارى قىزىق،
جىگىتتەر، ولمگەنگە ءتاۋبا قىلىپ ءجۇر.
بۇل زامان بۇرىنعىداي دەگەنمەنەن،
قارتايىپ جىلدان-جىلعا ازعالى ءجۇر.
وزىمدە قىرشانقىنىڭ بىرەۋى ەدىم،
بىلتىردان بەرى قاراي قوزعالى ءجۇر.

*بەس ايماق – مانچيڭ حاندىعى كەزىندە ىلە، تارباعاتاي، التاي، قۇمىل ايماقتارى قورعاس اۋدانىنداعى كۇرەدە تۇراتىن ءجياڭجۇن ورداسىنا قپرايتىن.

بەلگىلى باسپاگەر، اقىن-جازۋشى، ادەبيەتتانۋشى عالىم ءتالىپباي قاباەۆتىڭ بەيجىڭدەگى ۇلتتار باسپاسىنان شىققان «كودەك مارالباي» (2008 ج.) كىتابىنان دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz