قۇسنيحات: تۇرسىنبەك قياشۇلىنىڭ حاتكەرلىك ونەرى

كورنەكىلىك سۋرەتتەردى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

كوركەم جازۋ (كالليگرافيا) ارابشادان شىققان. «حۋسني» ءسوزى «ادەمى، كوركەم» دەگەندى، «حات» ءسوزى – «جازۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. شىعىستا قاشاندا ءسوز ونەرىمەن بىرگە جازۋ ونەرىنە دە ۇلكەن ءمان بەرىلەتىن. ادەمى سويلەۋ قالاي جوعارى باعالانسا، ادەمى جازۋ دا سولاي جوعارى باعالانعان.

اراب جازۋى V عاسىردا پايدا بولىپ، شىققان جەرى ەفرات وزەنىنىڭ بويىنداعى كۋفي قالاسىنىڭ اتىمەن اتالعان. VII عاسىردا كۋفيدىڭ كوركەم تۇرلەرى «اشەكەيلى كۋفي»، «گۇلدەنگەن كۋفي» دەگەن نۇسقالارى جارىققا شىقتى. X عاسىردا اراب جازۋىنىڭ دوڭگەلەنگەن فورلامالارعا قۇرىلعان جاڭا نۇسقالارى پايدا بولدى. XI-حIII عاسىردا «توۋگي» مەن «ريكا» جازۋىن جاساپ شىعارعان. ءسويتىپ اراب كوركەم جازۋىنىڭ كلاسسيكالىق التى ۇلگىسى قالىپتاستى. بۇل جازۋلار «التىلىق»-«سيتتە» دەگەن ورتاق اتپەن اتالدى. بۇلاردىڭ ىشىندە ەڭ ءبىرىنشى پايدا بولعانى «ءسۇلىس» جازۋى. قالعاندارى سونىڭ نەگىزىندە دامىپ شىقتى.

كورنەكىلىك سۋرەتتەردى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

XIV عاسىردا يراندا اراب جازۋىنىڭ پارسىلىق نۇسقاسى (توۋعي مەن ريكانىڭ نەگىزىندە) «تاليق» جازۋى پايدا بولدى. بۇل حات تۇرىمەن كوبىنە كىتابي اقىنداردىڭ شىعارمالارى، عىلىمي ەڭبەكتەر جازىلاتىندىقتان ونى «نامە» (كىتابي دەگەن ءسوز) دەپ تە اتاعان. كەيىن تاليق، ناستاليق جازۋلارىنىڭ تەز جازىلاتىن نۇسقاسى «شيكەستە» پايدا بولدى. XIV-XVIII عاسىرلاردا اراب جازۋىن دامىتۋعا تۇركى حالىقتارى ءوزىنىڭ مول ۇلەسىن قوستى. تيىن اقشالارعا قولدانىلاتىن «يجازەت» «گىرما»، «تۋگراني» قاتارلى كوركەم جازۋ تۇرلەرى دە شىققان.تۇركىستاندا پايدا بولعان كوركەم جازۋ ۇلگىسى «سياگەت» دەپ اتالعان.

ءار جازۋ ۇلگىلەرىنىڭ وزىندىك قولدانۋ اياسى بولدى. «كۋفيمەن» قۇلپىتاس، مەتالل اقشا، مەملەكەتتىك مورلەردەگى جازۋلار، شىعارمالاردىڭ تاقىرىپ-تاقىرىپشالارى جازىلدى. «ناسح» جازۋىمەن ءدىني ادەبيەتتەر كوشىرىلدى، ال «تاۋكي» جانە «ريكا» سياقتى كۋرسيۆتىك جازۋلارمەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ ءىس قاعازدارى، سوت شەشىمدەرى، «تاليق»، «ناستاليق» جازۋمەن ادەبي شىعارمالار كوركەمدەلدى (1-سۋرەت). ال كولەمىنە قاراي ۇلكەن جازۋلار – «جالي»، ۇساق جازۋلار – «حافي»، وتە كىشكەنتاي جازۋلار – «گۋبار» دەپ اتالعان.

قۇسنيحات ونەرىنىڭ پايدا بولۋى اراب جازۋىنىڭ كوركەمدىك، سۇلۋلىق جانە ورنەكتىك سيپاتىندا تىكەلەي قاتىستى. ونى وسى جازۋ تۇرىنە عانا ءتان ەرەكشەلىك دەۋگە بولادى. سەبەبى، ەۋروپا الفاۆيتتەرىنىڭ ارىپتەرى كولەمى جاعىنان بىركەلكى بولىپ، ءبىر جول بويىنا جازىلسا، اراب ءالىپبيىنىڭ ارىپتەرى كولەمى جاعىنان ءارتۇرلى، ولاردىڭ ەنى، ۇزىندىعى ارقيلى بولىپ كەلەتىندىكتەن جولدىڭ استىنا دا، ۇستىنە دە، بويىندا دا جازىلا بەرەدى. ارىپتەردىڭ سۋرەتى ءسوزدىڭ باسىندا، اياعىندا، ورتاسىندا كەلۋىنە بايلانىستىدا وزگەرىپ وتىرادى. ياعني، اراب جازۋلاردىڭ اسەمدىگى ءالىپبي تۇرىندە اسا كورىنبەيدى، تەك جازعاندا عانا اشىلا تۇسەدى. ارىپتەردىڭ بۇل ورنەكتىلىك سيپاتى جازۋدى مىڭ قۇبىلتىپ، كوركەمدەپ جازۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

البەتتە، حاتكەرلىك ونەردىڭ اراب جازۋى نەگىزىندە ۇلكەن عىلىمي دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىن جوققا شىعارمايمىز. بىراق حاتكەرلىك ونەر تەك ارابتارعا عانا ءتان دەگەن ۇعىمعا كەلىسپەيمىن. سەبەبى، الەمنىڭ ءار تۇسىنداعى حالىقتار ءوز داۋىرىندە ۇلتىنىڭ، مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن بەكىتۋ ءۇشىن سان ءتۇرلى جازۋ ۇلگىسىن ويلاپ تاپتى جانە ونى كوركەمدەپ جازۋدىڭ شەبەرلىگىن قالىپتاستىردى. شىعىس حالىقتارىندا، كىشى ازيانىڭ تۇرعىلىقتى ەلدەرىنىڭ تۇرعىندارى اراسىندا كەڭ قولدانىلعانىن بىلەمىز. تۇركى مادەنيەتىنىڭ ءتۇپ قازىعى سانالاتىن قازاق دالاسى دا بەينەلى جازۋدىڭ بەلگىلى مەكەنى سانالادى. سوندىقتان الەمدىك حاتكەرلىك ونەرىنە قازاق ۇلتىن قۇراعان نايمان، قاڭلى، قوڭىرات، تاعى دا باسقا تايپالاردان شىققان تۇلعالار كوپ ۇلەس قوستى.

البەتتە، ءوز تاريحىمىزدى تاسقا قاشاپ جازعان ۇلتتىڭ وكىلىمىز. وكىنىشكە قاراي، دىندەر قاقتىعىسى سانسىز مۇرامىزدى تاس-تالقان ەتسە، وتارشىلدىق قامىتى جازۋ تۇگىلى، قارا باسىمىزدىڭ اماندىعىن قورعاپ قالۋعا ءماجبۇر قىلدى. بۇل جازبا تاريحي اقتاڭداقتاردىڭ سەبەبى مەن سالدارىن اناقتاۋعا ەمەس، كوركەم جازۋ مادەنيەتىنە باعىتتالعاندىقتان سوعان قاراي اۋىسايىن.

كورنەكىلىك سۋرەتتەردى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

جوعارىداعى ەسكەرتكىشتەگى جازۋلار تابىلعان ايماعىنا قاراي «ورحون جازۋى» دەگەن انىقتاما بەرىلگەن. نەگىزىنەن تۇركى نەمەسە تۇركىلەر جازۋى دەپ اتاعان ورىندى بولار ەدى. سەبەبى، ورحان وزەنىنىڭ بويى نايمانداردىڭ ەجەلگى اتاقونىسى. كۇلتەگىن قۇلپىتاسى تابىلعان ورىننان 20 شاقىرىم جەردە نايمان حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان قاراقورىم قالاسىنىڭ كونە جۇرتى جاتىر. بۇلار تەك امان-ەسەن ساقتالىپ، بۇگىنگە جەتكەن ەسكەرتكىشتەر عانا. مۇناندا اسقاق، مۇناندا شەبەر ويىلعان قانشاما مۇارامىز تاس-تالقان بولعانىن ايتىپ بەرە المايمىن. دەسە دە، بۇل قازاق تەگىن قۇراعان تايپالاردىڭ جازۋ مادەنيەتىنە قانشالىقتى ءمان بەرگەنىن بىلدىرەدى. كەيىن كەلە بابالارىمىز سوعدى جازۋ ۇلگىسىمەن دە تالاي تاريح جاسادى. تومەندەگى سۋرەتكە نازار اۋدارساڭىز. قاعازعا ەمەس، قاراتاستىڭ بەتىنە وتە ءبىر شەبەرلىكپەن جازىلعان قۋسنتحاتتى كورە الاسىز.

كورنەكىلىك سۋرەتتەردى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

ارىدان تاراتساق، VIII, ءىح عاسىردان ءحىV, حV عاسىرلارعا دەيىن تۇركى تىلدەس حالىقتار سوعدى جازۋمەن قىرۋار تاريحي ەسكەرتكىشتەر جازىپ قالدىردى. ولاردىڭ ىشىندە ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىگى» جانە «وعىزناما»، «توقتامىس جارلىقتارى»، «تەمىر-قۇتلىق جارلىقتار»، «اسپانعا ۇشۋ ەستەلىكتەرى»، «باقىت كۇي» داستانى، «شۋانزاڭنىڭ ءومىر بايانى»، «التىن يارۋك» جانە قوڭىرات تايپاسىنان شىققان مۇحاممەد زورەزمي جازعان «ماحابباتناما» سيقتى كەرەمەت ەڭبەكتەر بۇگىنگە جەتتى. ح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان بەرى ورتا ازياعا يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىنا بايلانىستى. بۇل ەسكەرتكىشتەردىڭ كەيبىرەۋى اراب جازۋىمەن قايتا كوشىرىلدى. ايتالىق «قۇتتى بىلىكتىڭ» ۆەنا قالاسىندا ساقتالعان نۇسقاسى سوعدى جازۋىمەن جازىلعان العاشقى نۇسقاسى بولسا، ەندى ءبىرى ستامبۇلدا ساقتالعان ارابشا جازىلعان نۇسقاسى. مۇنان باسقا، «كودەكس – كۇمانيكۋستىڭ» («قىپشاق ءتىلى سوزدىگى») بىزگە سوعدى جازۋىمەن جازىلعان نۇسقاسى ەمەس، لاتىن جازۋىمەن جازىلعان نۇسقاسى جەتىپ وتىر. وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كورنەكتىسى وعىز باتىر جايلى جازىلعان «وعىزناما» جىرى.

كورنەكىلىك سۋرەتتەردى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

شىڭعىس حان تۇسىندا نايمان تاتاتوڭا نايمان جازۋى ۇلگىسى بويىنشا جاڭا ءبىر ءالىپبي قۇراستىردى. ونى جالپىلاما موڭعول جازۋى دەپ اتاپ ءجۇرمىز. وسى جازۋمەن قۇپيا شەجىرە جانە شىڭعىس حاننىڭ مۇراگەرلەرى مەن يۋان پاتشالىعىنىڭ تاريحى، پاتشا جارلىقتارى، ەل ىشىندەگى جانە شەتەلدەردەگى حات-قاتىناستار جازىلدى. پاتشا سارايلارىنىڭ ماڭدايشالىعى مەن تاريحي كىتاپتاردىڭ مۇقاباسى كوركەمدەلدى، بەلگى تاستارعا قاشالدى.

كورنەكىلىك سۋرەتتەردى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

وسى تۇستا جازۋدى كوركەمدەپ جازۋ اراب، تۇركىگە عانا ءتان دەپ قالماڭىز. بىرنەشە مىڭجىلدىق جازبا تاريحى بار قىتايلىقتاردىڭ قۋسنيحات ونەرىندەگى ەرەكشە جەتىستىكتەردى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. ياعني، قىتاي يەرەگۋلفى نەگىزىندەگى حاتكەرلىك ونەرىنىڭ باسىپ وتكەن سوقپاعى، شۇعىلالى جەتىستىكتەرى بولعان. بۇل رەتتە ونىڭ ءبارىن زەردەلەۋگە ءتيىستى ەمەسپىز. ويتكەنى، ول ۇلكەن تاقىرىپ. تەك قىتاي قۋسنيحات ونەرىنە ۇلەس قوسقان قازاق ۇلتىن قۇراعان قارلىق، نايمان، قاڭلى، قوڭىرات تايپالارىنان شىققان وقىمىستىلار تۋرالى حاباردار ەتكىمىز كەلەدى. سول قاتاردا قىتاي حاتكەرلىك ونەرىندە ەرەكشە اتالاتىن قاڭلى ناۋ ناۋدى ماقتانىشپەن ايتۋعا بولادى.

قاڭلى ناۋناۋ (زىسان دەپ تە اتالادى) يۋان پاتشالىعى داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن، پاتشا ورداسىندا لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارعان ساياسي قايراتكەر، اقىن ءارى سازگەر بوحۋمنىڭ ۇلى. ءوز كەزىندە ورداداعى عۇلامالاردىڭ باسشىسى بولعان. اعاسى قاڭلى حۋي حۋي دا ادەبيەت پەن حاتكەرلىك جاقتان ۇلكەن جەتىستىككە جەتكەن بەلگىلى تۇلعا ەدى. اكەسى مەن اعاسىنان ءتالىم العان ناۋ ناۋ جاس كەزىندە پاتشا سارايىنداعى حانزادالار مەكتەبىندە ءبىلىم الىپ، قۋسنيحاتشى ءشۇي حىڭنان حاتكەرلىك ونەردى مەڭگەرەدى. مي نان گۇڭدى ۇلگى ەتىپ، دا ليڭگە (قىتاي حاتكەرلەرى) ەلىكتەپ كوركەم جازۋلار جازا باستايدى. ەسەيە كەلە مول ءبىلىمىنىڭ ارقاسىندا پاتشا ورداسىندا ءتۇرلى لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارعانىمەن حاتكەرلىك ونەرىمەن تانىمال بولدى جانە سول ارقىلى اتى تاريحقا قالدى. ول نەگىزىنەن ساۋشۋ (سۇيكەك جازۋ) ءستىلىن جەتىك مەڭگەردى. ءتىپتى سول تۇستاعى اتاعى جەر جارىپ تۇرعان جىڭشۋ جازۋىنىڭ ءپىرى ۋي يۋىڭ شيڭ، حىڭ شۋ جازۋىنىڭ ءپىرى جۇڭ تاي فۋ جانە ۋاڭ يۋ جين، حاتكەر جاۋ مىڭ فۋمەن اتى قاتار اتالدى. ناۋ ناۋدىڭ بۇگىنگە دەيىن ەرەكشە تىلگە الىناتىن جازۋ ءستيلى لي بايدىڭ «ەجەلگى سالت» اتتى ولەڭدەرىنىڭ كوشىرمەسى.

زەرتتەۋشىلەر: «ناۋ ناۋدىڭ (زىساننىڭ) سۇيكەكتى جانە سۇيكەكسىز جازۋى بەينە كەڭ دالادا جۇيىتكىپ شاپقان تۇلپار، قالىقتاپ ۇشقان قىران، قاسقايعان زاڭعار تاۋ، يرەلەڭدەپ اققان اساۋ وزەن سياقتى» دەپ سيپاتتاعانى دا تەگىن ەمەس. ويتكەنى ونىڭ بويىندا كەڭ بايتاق دالانىڭ رۋحى تاسقىنداپ جاتتى. وسىعان قاراپ، يۋان پاتشالىعى داۋىرىندەگى قىتاي حاتكەرلىك ونەرىنىڭ وركەندەۋىنە قازاق حاتكەرلەرى دە مول ۇلەس قوستى دەۋگە بولادى.

كورنەكىلىك سۋرەتتەردى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

جالپى، قاڭلى ناۋ ناۋ ءوزىنىڭ قۋسنيحات ونەرىندەگى تاجىريبەسىن جيناقتاي كەلە «كورىكتى جازۋدىڭ توعىز ءتۇرلى شارتىن» جازدى. بۇل وزىنەن كەيىنگى قۋسنيحاتشىلارىنىڭ بۇلجىماس قاعيداسىنا اينالدى. ومىردەن وتكەننەن كەيىن دە ونىڭ حاتكەرلىك ونەرىن قاڭلى حۋي حۋي، قارا، تاشتەمىر، شيڭ تۋڭ، قاڭلى بۇقا، تايبۇقا سياقتى شاكىرتتەرى جالعاستىردى. بۇگىنگى تاڭداعى قىتاي حاتكەرلەرى اراسىندا ناۋ ناۋدىڭ سۇيكەكسىز جازۋ ۇلىگىسىنە مۇراگەرلىك ەتۋشىلەردىڭ كوپ ەكەندىگىنە دە سەنىمدىمىز.

مەيلى تۇرىك، قازاق، اراب، قىتاي حاتكەرلەرى الەمنىڭ ءار تۇسىندا ءومىر سۇرگەنىمەن، ءبىرى-ءبىرىن مۇلدە تانىماسادا كوركەم جازۋ ونەرىندەگى ءادىس-تاسىلدەرىندە ورتاقتىق پەن ساباقتاستىق ساقتالدى. ەڭ الدىمەن حاتكەرلەر جازۋ جازاتىن قالامساپقا ەرەكشە ءمان بەردى. ونى اعاشتان نەمەسە قامىستان جاساپ، جازۋدىڭ تۇرىنە قاراي ءارتۇرلى ادىسپەن ۇشتادى. سونداي-اق، جازۋعا ارنالعان قالامساپتى ارنايى ورىندا ساقتاپ، جانىنان تاستاماي الىپ ءجۇردى. ءتىپتى، كوركەم جازۋعا ارنالعان قاعازداردى وزدەرى جاساپ، ولاردى ءتۇرلى-تۇسكە بوياتىن بوياقتاردى دا قولدان جاسادى. پاتشا سارايلارىندا ارنايى حاتكەرلىك ۇجىم جۇمىس ىستەدى. شاكىرتتەر وقىتاتىن مەكتەپتەر اشىلىپ، مەملەكەت قازىناسىنان قارجىلاندىرىلدى. ولاردىڭ ءونىمى ۇلتتىڭ بايلىعى رەتىندە باعالاندى.

وسىنداي قولداۋ بولعان سوڭ قۋسنيحاتشىلاردىڭ شىعارماشىلىق شەبەرلىگى مەن ويلاۋ جۇيەسى دە تەرەڭدەي ءتۇستى. ولاردىڭ اراسىندا بەلگىلى باسەكەلەستىك تە، ءتىپتى پەندەشىلدىك تە بولدى. ناتيجەسىندە كوركەم جازۋ ونەرىنە ارنالعان، وسى سالادا تانىمال بولعان شەبەرلەر قالامىنان تۋعان كوپتەگەن ورتاعاسىرلىق قولجازبا-تراكتاتتار جازىلدى. قۇسنيحات ونەرى العاشىندا كىتاپ بەزەندىرۋ سالاسىنا ارنالىپ، اقىنداردىڭ، تاريحشىلاردىڭ، عالىمداردىڭ قولجازبا كىتاپتارى بەزەندىرىلسە، كەيىن كەلە جانۋارلاردىڭ، اڭداردىڭ، ادامداردىڭ، قۇستىڭ، عيماراتتاردىڭ بەينەسىن ادىپتەۋ، كادەسىيلارعا دا وسى ونەردى قولدانىپ، ونىڭ كوز تارتاتىن كوركەمدىگى مەن وتىمدىلىگىن ارتتىرۋعا اسەر ەتتى. بۇل حاتكەرلەردەن ەرەكشە كوركەم قابىلەتتى، شىعارماشىلىقتى، بىلىكتىلىكتى تالاپ ەتسە، مۇنداي تۋىندىنى تاماشالاۋ كورەرمەننەن زەردەلىلىكتى، بيىك ەستەتيقالىق تالعامدى، بىلىمدىلىكتى قاجەت ەتتى. قازىر بۇل مىندەتتى تەك كومپيۋتەر اتقاراتىندىقتان ادامداردىڭ كوركەم جازۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى باسەڭدەپ قالدى. ءتىپتى، قولجازبادان دا الىستاپ بارا جاتقانىمىز جاسىرىن ەمەس.

تاريحتى پاراقتاپ كورسەك، ەرتە ورتا عاسىر نەمەسە بۋ ماشيناسى ويلاپ تابىلعانعا دەيىنگى داۋىردەگى ادامداردىڭ ەستەتيكالىق اۋەستىگى كوركەم جازۋمەن تىكەلەي بايلانىستى وركەندەدى. شىعىستىڭ ۇلى عۇلامالارى، اقىندارى، فيلوسوفتارى قۋسنيحاتتىڭ قىرى مەن سىرىن تەرەڭ مەڭگەرگەن. ونى ءابۋ ءناسىر ءال-ءفارابيدىڭ تراكتارتتارىنان دا بايقاۋعا بولادى. وكىنىشكە قاراي، ۇلى عۇلامانىڭ قولتاڭباسى بىزگە تولىق جەتكەن جوق. الايدا، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اراب ءحارپى نەگىزىندەگى توتە جازۋى قولدانىسقا ەنگىزۋى قازاق حاتكەرلىگىنە بەتبۇرىس اكەلدى. ناتيجەسىندە توتە جازۋ ۇلگىسىندەگى ورنەكتى دە بەينەلى كوركەم شىعارمالار جازىلا باستادى. احمەت بايتۇرسىنۇلى جاساعان توتەشە (توتە جازۋ) جوباسى تەك قازاق حالقىنىڭ اعارتۋى مەن مادەنيەتىندە ەمەس، تۇركى تەكتى xالىقتاردىڭ ءبىرازىنىڭ وركەنيەتىنە ولشەۋسىز ىقپال ەتتى. اسىرەسە، بايتۇرسىنوۆ ءالىپبيىنىڭ باۋىرلاس قىرعىز، ۇيعىر اعايىنداردىڭ (ارعى-بەرگى بەتتەگىلەرى دە بار) اعارتۋشىلىق تاريحى مەن ارعى بەتتەگى (قىتايداعى) قازاقتاردىڭ مادەنيەتى مەن وركەنيەتىن ورلەتكەنى انىق. ونى وسى جەردەن وقي الاسىز.

دەمەك، احمەت بايتۇرسىنوۆ ەملەسىنە شىڭجاڭ قازاقتارى ادالدىق تانىتىپ، ايالاپ ساقتاپ وتىر. سوندىقتان دا توتە جازۋمەن جازىلاتىن قۋسينات ونەرىنىڭ مۇراگەرى دە سولار. قارىبى اراب جازۋ دەگەنى بولماسا، توتەشە جازۋدىڭ ىشكى رۋxى قازاق رۋحانياتىنىڭ تۇنعان ءۇنى. سوندىقتان شىڭجاڭداعى قازاقتار قازاقتىڭ باي مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپى، شۇرايلى ءتىلىن ساقتاپ قالدى. ارينە، بۇل قازاق حالقىنىڭ تازالىعى مەن ارلىلىعىنىڭ كورىنىسى دەسەك تە، وعان كۇش پەن جىگەر بەرگەن توتە جازۋدىڭ دا قۇدىرەتى ەدى.

كورنەكىلىك سۋرەتتەردى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

اتا-باباسىنىڭ ادال قاسيەتىنەن كەلگەن سول قۇدىرەتتى ونەردى جالعاستىرىپ وتىرعان تۇرسىنبەك قياشۇلى قىزاي اناسىنان مۇراعا قالعان قۇدىرەتتى ونەردىڭ بۇگىنگى وكىلى. قىزاي انا – تاريحي ادام. ءوزىنىڭ دانالىعى، ىسكەرلىگى، كەڭدىگى، شەبەرلىگى، پاراساتتىلىعىمەن ءبىر رۋلى ەلدىڭ اتىنا اينالعان ساناۋلى انالادىڭ ءبىرى. ون ساۋساعىنان ونەر تامعان انامىزدىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىم ۇلگىسىنە قوسقان «قىزاي قالپاق»، «قىزاي شىلاۋىش»، «قىزاي تاقيا»، «قىزاي كەستە» دەگەن اتپەن جەتكەن قولونەر بۇيىمى قىزاي ۇرپاقتارىنىڭ قولونەردەگى جاڭالىقتارىنا جەبەۋشى بولدى. اناسىنان قالعان اسىل قاسيەتتى ۇرپاقتارى ءار قىرىنان جارقىراتا كورسەتىپ، ۇلت مادەنيەتىنە ءار دەڭگەيدە ۇلەس قوسۋدا. ال تۇرسىنبەك قياشۇلى (سۋرەتتە) حاتكەرلىك ونەرى ارقىلى قىزاي انادان قالعان سان ءتۇرلى ونەردىڭ ءبىر قىرىن تاريحقا تاڭبالاپ ءجۇر.

كورنەكىلىك سۋرەتتەردى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

«ونەردىڭ جولى اۋىر» دەگەن ناقىل بار. ارينە، ونىڭ بيىگىنە شىعۋ ءۇشىن توزىمدىلىك، تاباندىلىق، شەبەرلىك، سەزىمتالدىق، بىلىكتىلىك كەرەك. وسى جانە دە باسقا جاقسى قاسيەتتەردىڭ دە تەكپەن بەرىلىپ، تەرەڭگە بويلايتىنىن جاسىرا المايمىز. وسى تۇرعىدان كەلگەندە تۇرسىنبەك قياشۇلىنىڭ بويىنداعى تاباندىلىق قازاقتىڭ 100 ساربازىن باستاپ، 1697 جىلى ورىن العان قىزىلجار شايقاسىندا جاسانىپ كەلگەن جوڭعاردىڭ تەبىنىن قايتارىپ، ەلىنىڭ اماندىعىن قورعاعان قۇداينازار باتىر مەن قازاقتىڭ باتىر قىزى گۇلايىم قۇداينازارقىزىنىڭ قانى ارقىلى بەرىلگەن. جاۋگەرشىلىك كەزىندە قىزاي ەلىنىڭ كوش تىزگىنىن ۇستاپ، قۇتتى قونىس ىزدەگەن ابىلايحاننىڭ اقىلشىسى، قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ سەنىمدى سەرىگى ەسەنگەلدى بي قۇداينازارۇلىنىڭ وسيەتى مەن اماناتىن ارقالاعانى دەۋگە بولادى. سوندىقتان ونەر جولىندا قانشاما قيىن-قىستاۋ جاعداي كەزىكسە دە بەرىلمەي، حاتكەرلىك ونەردىڭ بيىك شىڭىنا شىعۋىنىڭ سەبەبى دە وسىندا.

ەندەشە، حاتكەردىڭ ءومىرى جانە ونەردەگى وزگەشەلىگى تۋرالى توقتالا كەتەيىك. تۇرسىنبەك قياشۇلى 1944 جىلى قحر نىلقى اۋدانىنىڭ ءسۇپىتاي دەگەن اۋىلدا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى قياش سول تۇستاعى اۋمالى-توكپەلى ءومىردى باسىنان وتكەرسە دە پەندەشىلدىككە بوي ۇرماعان، بولاشاققا ۇمىتپەن قارايتىن، قارپايىم دا اينالاسىنا قادىرى مول ادام بولىپتى. ەڭ باستىسى، بالاسىنىڭ بەتىن قاقپاي، بەلىن بەكەم بۋىپ، اڭساعان ارمانىنا جەتۋ جولىنداعى ىزدەنىسىن ۇنەمى ۇكىلەپ وتىردى. تانىمال حاتكەر بولۋدى ارمانداعان بوزبالا ۇكىلەگەن ءۇمىتتىڭ جەتەگىمەن نىلقى اۋدانىنىڭ بىرنەشە مەكتەبىنە اۋىسىپ وقىدى. قاي جەر دە جاقسى ۇستاز، تالانتىن اشاتىن تالىمگەر بولسا، سول جەرگە قۇمارلاندى. ونىڭ تالابىن اكەسى دە تويتارعان جوق. ەسەسىنە، قولىندا بارىن جولىنا توسىپ، ايتقانىن قولداپ وتىردى. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ جوعارىلاپ وقۋعا مۇمكىندىگى بولمادى. ويتكەنى، سول تۇستا قىرداعى قازاق بالاسى ءۇشىن ۋنيۆەرسيتەتتە وقۋ دەگەن تانىمنىڭ دا تولىق قالىپتاسا قايماعان شاعى. ونىڭ ۇستىنە «حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتۋ» دەگەن ۇراننىڭ ءباسى باسىم ەدى. سونىمەن تۇرسىنبەك كەنتتە ەسەپشى، بولىمشە باسشىسى، پارتيالىق ۇيىمنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولىپ كەزىككەن جۇمىستى ىستەپ كەتە بەردى. بىراق جانىنا جاقىن حاتكەرلىك ونەرىن تاستاعان جوق. اۋىلدىق وكىمەتتىڭ ءتۇرلى ۇراندارىن جازىپ، پلاكاتتارىن ارلەپ ءجۇردى. دەگەنمەن، بۇل جولعا جاڭادان قادام باسقان سوڭ، ونىڭ ۇستىنە تاجىريبەسىنىڭ ازدىعان بايلانىستى سول وڭىردەگى حاتكەرلىك شەبەرلىگىمەن تانىمال بولعان قابىكەن، احمەت كىشىبايۇلى سياقتى اعا بۋىنداردان دا ۇنەمى ءتالىم الىپ تۇردى.

ءوزى جاس ءارى ەلپەك جۇمىسكەردى كىم شەتكە سىرسىن. ەرىنبەيتىن ەڭبەگى، قولىنان كەلەر ونەرى بار جاس كوپ ۇزاماي جوعارى-تومەن باسشىلىقتىڭ دا انازارىنا ىلىكتى. كوپ وتپەي تۋعان جەرى ءسۇپىتاي اۋىلىنىڭ باسشىسى، كەيىن نىلقى اۋداندىق ورمان شارۋاشىلىعى مەكەمەسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى سياقتى لاۋازىمدارعا ورلەدى. بىراق قايدا بارسا دا جانىنان قالامسابىن تاستاماي، اق قاعازعا كوركەم جازۋدىڭ سان ءتۇرىن جازۋدى ۇمىتپادى. توككەن تەرى دە تەككە كەتكەن جوق 1964 جىلى قحر-نىڭ «وبلىس دارەجەلى ەڭبەك ەرى» اتاعىن، 1969 جىلى قحر مەملەكەت دارەجەلى ماراپاتتىڭ يەگەرى بولدى.

«ىزدەگەن جەتەر مۇراتقا» دەگەندەي، 1976 جىلى تۇرسىنبەكتىڭ ومىرىنە جاڭا بەتبۇرىس اكەلەتىن ەرەكشە جاعداي ورىن الدى. سول جىلى قحر استاناسى بەيجىڭ قالاسىنداعى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شاقىرتۋىن تاپسىرىپ الىپ، ەكى جىلدىق وقۋعا اتتانادى. قانشا دەگەنمەن دە سان عاسىرلىق قىتاي مادەنيەتىنىڭ وركەنى بولعان ءىرى قالا ارمان قۋعان جاستىڭ قاناتىن اشىپ، قادامىنا سەرپىن بەردى. وعان دەيىن دە ەل اراسىنداعى اڭىز-اڭگىمە، قيسا-داستان، ولەڭ-جارلاردى جيناۋمەن اۋەستەنىپ كەلگەن وعان مادەنيەت پەن عىلىمنىڭ وركەنى ۇشتاسقان ورتا جانىنا جالىن ءبىتىردى. ءبىلىم شاڭىراعىنىڭ قازىناعا مول كىتاپحاناسى ونىڭ سەرىگىنە اينالدى. سول جەردە قىتايدىڭ جانە شەت ەلدەردىك قۋسنيحاتشىلارىنىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگىمەن تانىسىپ، ونى زەردەلەپ، رۋحاني ازىق جيناۋىنا مۇمكىندىك تۋدى. وسى ارقىلى اۋەسقوي قۋسنيحاتشىنىڭ پايىمى ونەردى عىلىمي جانە كوركەمدىك تۇرعىدا مەڭگەرۋگە قاراي باعىتتادى. ونىڭ قولىنان شىققان كوركەم جازۋلار كوپشىلىكتىڭ نازارىن اۋداردى. سونىمەن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ قۋسنيحاتشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى اتاندى.

وقۋىن ءبىتىرىپ، ەلگە ورالعاننان كەيىندە قاربالاس قوعامدىق قىزمەت ونىڭ حاتكەرلىكپەن بەلسەندى اينالىسۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. بىراق 1997 جىلى زەينەتكە شىققان سوڭ ساپ ونەرگە بەلسەنە كىرىستى. ءبارىن قايىرىپ قويىپ، قولىنان قالامىن تاستاماي، الدىندا جايۋلى تۇرعان اق پاراققا اسىل ارمانىن ورنەكتەدى. جاسى ۇلعايسا دا، بالا جاسىنان قىزققان ونەر تىنىم بەرمەدى. اينالدىرعان بىرنەشە جىلدا 3 مىڭ دانادان ارتىق بەينەلى، ءتۇستى، كوركەمدىگى تەرەڭ قۋسنيحاتتار جازدى. اۋىل كولەمىندە 5 رەت قۋسنيحات تۋىندىلارى بويىنشا جەكە كورمەسىن اشتى. 2015 جىلى «قازاق حاتكەرلىگى جانە ويۋ-ورنەكتىڭ عىلىمي نەگىزدەرى» اتتى ادىستەمەلىك كىتابىن دا جازىپ شىقتى. قىتايداعى باسپاسوزدەر تۇرسىنبەكتىڭ شەبەرلىگىن جارىسا جازسا، گازەت-جۋرنالداردا قۋسنيحاتتارىن ۇزبەي جاريالانىپ تۇردى. وسى تۇستا «اققاينار حاتكەرلىگى» اتتى ءبىر تومدىق ەڭبەگى دە جارىق كوردى. تۋىندىلارى قحر استاناسى بەيجىڭ قالاسىندا وتكەن رەسپۋبليكالىق كورمەگە قاتىسىپ، جوعارى باعالاندى. نىلقى اۋدانىنىڭ ورتالىعى نىلقى قالاسىنان قۋسنيحات جازۋدى ۇيرەنۋشىلەرگە ارناپ قىسقا مەرزىمدى كۋرس اشىپ، مىڭعا جۋىق شاكىرت تاربيەلەدى.

تۇرسىنبەك قياشۇلى حاتكەرلىگىنىڭ دە وزىندىك دارا جولى بولدى. ول توتە جازۋ ارقىلى حاتكەرلىك ونەرىنە ءتۇستى بەينەلى جازۋ، ەگىز ورنەكتى جازۋ، قۇپيا قول تاڭبالى جازۋ ۇلگىسىن ەنگىزدى. سونداي-اق، توتە جازۋدى 150 ءتۇرلى قۇبىلتىپ، 17 ءتۇرلى بەينەگە يكەمدەپ جازۋدىڭ العاشقى جولىن سالدى. سونداي-اق، جانۋارلار مەن قۇستاردىڭ بەينەسىن توتە جازۋ جانە ونىڭ قوسىمشا ەلەمەتتەرى ارقىلى كوركەمدەپ كورسەتۋدىڭ شەبەرى اتاندى. ونى ارنايى زەرتتەپ، زەردەلەۋ كەرەك. بۇل الداعى كۇننىڭ ەنشىسىندە.

وسى تۇستا، مىنا ءبىر جاعدايعا دا نازار اۋدارۋ كەرەك. جالپى، قحر-دا ميلليارتتان استام ادام تۇرسا، سونىڭ 1-2 ميلليون تۇرعىنى عانا قازاقتار. ولار ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ جازۋىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، تاريحي مۇرالارىن تاڭبالاپ كەلەدى. ارينە، بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندە تىلىنەن دە، دىلىنەن دە، سالت پەن داستۇرىنەن دە، جازۋ ۇلگىسىنەن دە ايىرىلىپ جاتقان ۇلتتار الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە جەتەرلىك. ال قىتايداعى قازاقتاردىڭ ءتىلى مەن ءدىلىن ساقتاۋىنا قىتاي ەلىنىڭ كوپۆەكتورلى ساسيااتىنىڭ تيىمدىلىنەن شىعار، دەگەنمەن، توتە جازۋ نەگىزىندەگى قۋسنيحات ونەرىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ دا ىقپالى بولدى. ويتكەنى، جازۋدى ونەر رەتىندە قابىلداۋ ۇرپاقتى ۇنەمى جاڭالىققا، جاسامپازدىققا قۇلشىندىرىپ وتىرادى. مۇنداي ونەرى بار ادام قۇرمەتتەلۋگە ءتيىس، مۇنداي ونەرى بار ۇلت مۇراسى ەشقاشان جويىلمايدى دا.

ءتۇيىن: ءبىز قازىر «بالالار كىتاپ وقىمايدى»، «مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن قۇرمەت از» دەگەن سىلتاۋدى كوپ ايتامىز. ارينە، ول كوز الدىمىزدا بولىپ جاتقان كورىنىستەر. وكىنىشكە قاراي، مەملەكەتتىك ءتىلدى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋدىڭ ۇمتىلىسى جوق بىزدە. «قۇسنيحات» نەمەس «كوركەم جازۋ» دەگەن ءسوزدى تەرىپ، گۋگۋلدى اقتارساق، جارىق ەتىپ اراب نەمەسە توتە جازۋ، بولماسا لاتىن حارپىندەگى كوركەم جازۋلار جامىراپ شىعا كەلەدى. ال ءبىز قولدانىپ جۇرگەن كريلشەدە تەك كومپيۋتەر دايىنداپ بەرگەن نۇسقالاردى عانا تابا الامىز. دەمەك، كريلل حارپىمەن جازىلاتىن قۇسحيحاتتار جوقتىڭ قاسى. ءتىپتى وسى ءحارىپ ۇلگىسىندە كوركەمدەپ جازۋعا ۇيرەتەتىن كۋرستاردا بولماي تۇر. قىسقاسى، جازۋ – ەڭ الدىمەن مادەنيەتتىڭ جول نۇسقاۋشىسى. ال كوركەمدەپ جازۋ جاس ۇرپاقتى ساناسىن كوركەمدىككە قۇمارلىق ارقىلى تاربيەلەپ، دىتتەگەن ماقساتقا تەزىرەك جەتكىزەتىن ءادىس. سوندىقتان كوركەم جازۋ مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋ جانە ونى قالىپتاستىرۋ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە وڭ اسەر ەتپەسە، كەدەرگىسى جوق دۇنيە. وسى جاعىن ەسكەرسەك دەگەن نيەتپەن بۇل جازبانى دايىندادىق.

ايتۋ بىزدەن، اتقارۋ سىزدەن، اعايىن!