«تۇلعالار فەنومەنى» نەمەسە «فەنومەن» دەپ تاريحي ۋاقىتتىڭ قيىنشىلىقتارىنا قاراماستان بولاشاققا يگىلىك رەتىندە تابىستالىپ وتىراتىن دۇنيەلەردى، بۇنى جاساي بىلگەن، تاريحتا قالدىرا العان ادامداردىڭ تاعىلىمىن، رۋحاني قىزمەتىن ايتامىز.

حالىقتىڭ، سونىڭ ىشىندە ناعىز حالىق وكىلى رەتىندە تانىلعان جەكە ادامنىڭ ءبىلىمى، مىنەزى، اقىل-ويىنىڭ جالپىعا بىردەي پايدا اكەلەتىن دەڭگەيدە ءومىر ءسۇرۋى تۇلعالىق فەنومەننىڭ باستى بەلگىسى بولىپ تابىلادى. فيلوسوفياداعى فەنومەن ۇعىمى اريستوتەل زامانىندا قالىپتاسقان. كونە ءداۋىرلىڭ وزىندە قوعامدىق سانانىڭ دامۋىنا اسەر ەتەتىن يدەيا مەن تاجىريبەنى، اسىرەسە وسى ەكەۋىن قالىپتاستىراتىن ادامداردىڭ مادەنيەتتە قالاتىن بولمىسىن وسى ۇعىم ارقىلى ولشەپ وتىرعاندىعى بەلگىلى. ماسەلەن نەمىس فيلوسوفى ف. شەللينگ جازعانداي، «ينتەلليگەنتسيا قىزمەتى ەكى جولمەن ءونىمدى: نە سوقىر جانە ساناسىز، نە ەركىن جانە سانالى تۇردە; بەيسانالىق تۇردە دۇنيەنى ويلاۋدا، سانالى تۇردە – كەمەل دۇنيە جاساۋدا ءونىمدى. ال فيلوسوفيا بەيسانالىق ارەكەتتى باستاپقىدا سانالى ارەكەتپەن بىردەي جانە ونىمەن ورتاق تامىردان شىققان سياقتى قاراستىرۋ ارقىلى بۇل قارسىلىقتى جويادى...»[1. 182 ب.]. مادەنيەتتەگى تۇلعا فەنومەنىن، سونىڭ ىشىندە الاش زيالىلارىنىڭ ۇلتتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىندەگى فەنومەنىن فيلوسوفيا نەگىزىندە زەرتتەۋدىڭ فيلوسوفيااعى تۇلعا ماسەلەسىنىڭ جاڭا دەڭگەيدە زەرتتەلۋىنە ىقپال ەتەرى انىق. سەبەبى قازاق زيالىلارىنىڭ قالىپتاسۋ ەرەكشەلىكتەرى قازاق مادەنيەتىندەگى كوپتەگەن رۋحاني دۇنيەلەرمەن تىعىز بايلانىستى.

ۇرپاق زامان كوشىنە ىلەسۋى ءۇشىن تاريحىنداعى ءىرى تۇلعالاردىڭ تاعىلىمىن تولىق ءبىلۋى ءتيىس. ەلدى وركەنيەتتى وزگەرىسكە باستايتىن تاجىريبە تاريحتان باستاۋ الىپ، ۇرپاقتىڭ رۋحاني دەڭگەيى ارقىلى جالعاسىپ وتىراتىندىعى بەلگىلى. مۇحتار اۋەزوۆ جازعانداي، «قازاق جۇرتىنىڭ وتكەن كۇندەرىنە كوز سالعاندا، وقىعان ازاماتتارىنىڭ ارتىنان ەرگەن كۇندەرى ازدا بولسا ماعىنالىراق، ءتاۋىر كۇندەرىنىڭ ءبىرى دەپ سانالادى. سول وقىعان ازاماتتىڭ تۇڭعىشى، العاشقى شىققان كوسەمى بولعان احاڭا ارنالعان تۇڭعىش توي – وي ويلاعان قازاق بالاسىنىڭ جۇرەگىنە جىلى تيەتىن قۋانىشتى ءىستىڭ ءبىرى. اركىمنىڭ قالعىعان سەزىمىن وياتىپ، وتكەن كۇندەرىن ەسىنە تۇسىرەتىن كوپ ءىستىڭ ىشىندەگى ءىرىسى. احاڭنىڭ مايدانعا العاش جىرى شىعىپ، ادەبيەت، ساياسات جولىندا جول باستاعان كۇندەرى ءبارىمىزدىڭ دە ەسىمىزدە. كەشەگى كۇنى وقۋشىسى بولىپ، سونىڭ تاربيەسىندە جۇرگەن كۇندەرىمىزدى كوز الدىمىزعا ەلەستەتەدى. احاڭنىڭ قازاق وقۋشىسىنىڭ ويى مەن پىكىرىن تاربيەلەگەن زاماننان ءبىر اي ۇزاعانىمىز جوق. كەشەگى كۇندەرگە دەيىن ءبارىمىز دە جەتەگىندە كەلگەنبىز» [2. 4 ب.].بۇگىنگى بىزگە دە جاڭاشىلدىق قاجەت دەيمىز. بىراق قوعام جاڭاشىل، جاڭا نارسەلەرگە قول جەتكىزۋى ءۇشىن سول جاڭا دۇنيەلەردى جاساۋى، تاجىريبەنى تەز ارادا ۇيرەنۋى ماڭىزدى، كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءىستىڭ ءبىرى. سونىڭ ىشىندە ءبىرىنشى كەزەكتە قوعامنىڭ وزىندىك ساناسى دۇرىس بولۋى كەرەك. قوعامدا سانا دۇرىس بولماسا، سول قوعامعا تيەسىلى وزىندىك سانا دۇرىس قالىپتاسپاي باسقا قوعامدىق سانا تۇرلەرى دە دۇرىس قالىپتاسپايدى. وزىندىك سانانى قالىپتاستىراتىن ۇلت زيالىلارىنىڭ رۋحاني مۇرالارى.

تۇلعانىڭ كوزقاراستارى الدىمەنەن بولاشاق ءۇشىن قاجەت، بولاشاقتىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتىپ وتىرادى. الاش زيالىلارى سول ءۇشىن ۇلتتىق مۇددەگە ايانباي قىزمەت ەتتى. ۇلت ءىسىن ۇيلەستىرۋدەگى ولاردىڭ تاعىلىمى دا كەيىنگى ۇرپاققاۇلگى بولىپ قالدى.اسىرەسە ادامزات الەمىندە ءتۇبى قانداي وزگەرىستەردىڭ ورىن الاتىندىعىن سول كەزدىڭ وزىندە الاش زيالىلارىنىڭ دۇرىس توپشىلاعاندىعىنا بۇگىن كوزىمىز جەتۋدە. «ادام بالاسى وزگە حايۋاننان ايرىلعاندا بۇلاردان اقىلدى بولىپ، قولى شەبەر بولىپ ايرىلادى. بايلىق ءتۇبى اقىل ءھام قول ۇستالىعى. وسى ەكەۋى قوسىلماي ادام بالاسى قازىناعا جارىمايدى.

اقىل دا، ۇستالىق تا وقۋمەن، ىستەۋمەن جۇرە ۇلعايادى. دۇنياداعى جەر بيلىگى كۇننەن-كۇنگە اقىلدى، ۇستا جۇرت قولىنا اۋىپ بارادى. ەۆروپادا ۇلىع پاتشا اتانعان جۇرت، حالىقتىڭ اقىلدى ۇستالىعىنا سۇيەنىپ ۇلىع پاتشا بولىپ وتىر» - دەپ ءاليحان بوكەيحانۇلى جازعان ەدى [3. 128 ب.]

تاريحتاعى قازاق قوعامىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن زەردەلەۋدە حالىقتىڭ وزىندىك ساناسى مەن ونىڭ قالىپتاسۋىنا تىكەلەي اسەر ەتىپ وتىرعان تۇلعالار ءداستۇرى ەسىمىزگە تۇسەدى. احمەت بايتۇرسىنۇلى شىعارعان «ماسا» جيناعىنىڭ ءوزى سول كەزدەگى حالىقتىڭ وزىندىك ساناسىن قالىپتاستىرۋدا قوعامىنا ۇلگى، دۇرىس باعىتتى كورسەتكەن دۇنيەلەردىڭ ءبىرى بولدى. مادەنيەتىمىزدەگى بۇنداي شىعارمالار سول كەزدەگى (تاۋەلسىزدىكتەن قول ۇزگەن ساتتەگى) ۇلت زيالىلارىنىڭ، ۇلت زيالىلارىن شىعارعان حالىقتىڭ قيىندىقتى جەڭۋگە بارىنشا كۇنى بۇرىن دايىندالعاندىعىنىڭ كۋاسى. الاش زيالىلارىنىڭ ارعى جاعىندا حالىقتىڭ ءوزى تۇر، قازاقتىڭ بايلارى مەن ءدىني تۇلعالارىنىڭ قىزمەتى جاتىر. بۇنى دا بۇگىن ەسكەرۋمىز قاجەت. كۇنى كەشە قانا بولشەۆيكتەر تاراپىنان جۇرگىزىلگەن تاريحىمىزداعى ۇلتتى جويۋ ساياساتى اۋەلى ۇلت تۇلعالارىن، سونىڭ ىشىندە بايلار مەن ءدىني تۇلعالاردى جويۋدان باستالعانى بەلگىلى. «بايشىلدىقپەن» كۇرەس دەگەن ساياسي ءتۇرلى شارالار قاساقانا ۇيىمداستىرىلعان. وسى الاش زيالىلارىنىڭ قالىپتاسۋىندا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن، ولاردىڭ ۇلتتىق مۇددە جولىنداعى قىزمەتتەرىنە قولداۋ بىلدىرگەن سول كەزدەگى قازاقتىڭ بايلارى ەلدىڭ تۇتاستىعىن، مەملەكەتشىلدىك سانانى بارىنشا قورعاپ كەلگەن ادامدار بولعان. وكىنىشكە وراي ءالى كۇنگە دەيىن قازاقتىڭ بايلارى دەگەندە كەڭەستىك ساياساتتىڭ زاردابىنان ءالى ارىلا الماي كەلەمىز. سۇتانماحمۇت تورايعىروۆ جازعانداي،

«ماسا» تۇسى ەلدىگىن قازاق جويعان،
ۇمىتقان، ەلدىك دەگەن ءسوزدى قويعان.
مال سەكىلدى ۇركۋ مەن قورقۋ بولعان،
كەزىندە جات پىشاعى جانىن سويعان.

ءبارى دە باقىرايىپ كەزەك كۇتكەن،
ارتىق بولماي سوعىمعا سويعان قويدان.

ءبىر-ءبىرىن مۇقاتۋعا جاتقا شاپقان،
كەيبىرى وسەك ايتىپ تاماق تاپقان.

جەرىنە، ەلدىگىنە ءام دىنىنە،
قۇرىلعان تالاي تۇزاق، تالاي قاقپان.

اقىلمەن الا قويدى كوبەيتۋگە،
قويشى بوپ ايۋمەنەن قاسقىر باققان... [4. 224 ب.].

الاش زيالىلارىنىڭ يدەيالارىنان تۇيەتىن تاعى ءبىر نارسە گازەت، كىتاپ، عىلىم الدىمەنەن ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋى قاجەت. ۇلت، مەملەكەت بولاشاعىنا تاجىريبە، ءبىلىم، يدەيا بولىپ قالاتىن دۇنيەلەر كوپتەپ جارىققا شىعۋى كەرەك.

قازاق زيالىلارى قيىندىققا قاراماستان وركەنيەت جولىنا تۇسكەن ەلدەردىڭ جاساپ جاتقان دۇنيەلەرىن قوعامىنا جەتكىزە (تۇسىندىرە) ءبىلدى. ولاردىڭ ەلدىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ايتقان ويلارىن ۇرپاق نەگىزگە الۋى كەرەك. مەملەكەت، بيلىك، زيالىلار، حالىق نە ىستەۋى قاجەت؟ قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋدا نەنى ەسكەرۋمىز قاجەت؟ بۇنىڭ بارلىعىن زيالىلارىمىز جازىپ كەتكەن. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ جازعانداي، «قازاقستان جەرىنىڭ استىندا اسىل قازىنا، كەن بايلىعى مول» دەپ اڭىز قىلىسادى. سونداي مول قازىنا قازاق ەلىنىڭ ىشىندە دە جاتىر... قازاق ەلىنىڭ ويانۋى، سەرپىلۋى، مادەنيەتتى اڭساۋى راس بولسا، ەڭبەك ەرلەرىنىڭ شىعۋىنا ءسوز جوق»[5. 223 ب.]. الاش زيالىلارى ۇلتقا نە قاجەت سونىڭ بارلىعىن اتقارا ءبىلدى. ەلگە ۇلتتىق مۇددەنى قورعايتىن گازەت قاجەت بۇنى ولار شىعاردى. عىلىم قاجەت، بۇنىڭ دا نەگىزدەرىن قالىپتاستىردى. قازاق قوعامىنا سىرتتان جۇرگىزىلىپ وتىرعان ساياساتتىڭ زاردابىن كورسەتىپ، حالىقتىڭ ەركىن، مۇددەسىن قورعايتىن شىعارمالار قاجەت ەدى ولار بۇنى دا جازعان.

بيلىك پەن حالىقتان ساپانى قاتار تالاپ ەتىپ وتىراتىن ۇلتتىق مۇددە. ال ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋدىڭ باعاسىن بەرەتىن ۋاقىت. رۋحاني دۇنيەلەر الدىمەنەن قوعامدىق سانانى تاربيەلەپ، كۇشەيتىپ وتىرادى. الاش زيالىلارى جازعانداي ماسەلە دەپۋتات بولۋدا، بالا وقىتۋ مەن گازەت شىعارۋدا ەمەس. گازەتتى كوپتەپ شىعارا بەرۋگە بولادى. كەشەگى بولشەۆيكتەر دە نەشە ءتۇرلى ات قويىپ، ۇلتتىڭ جاقسىلارىنا ءتۇرلى جالانى جاپقان گازەتتەردى شىعاردى، ونى كۇشتەپ قوعامعا تاراتقان. كۇشتەپ وقىرماندارىن كوبەيتتى. حالىقتىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان وزىندىك ساناسىن كۇشتەپ وزگەرتۋگە بارىن سالدى. قارجىنى اشىعىپ جاتقان حالىقتان اياعانىمەن قىزىل ۇكىمەتكە قىزمەت ەتەتىن گازەتتەردەن اياعان جوق. ءبارىبىر ۋاقىت ونىڭ بارلىعىن كەرەكسىز ەتتى. وسى سەبەپتەن قازاق زيالىلارى گازەت، سوت بيلىگى، عىلىم، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋدەگى ءتارتىپ بولسىن ۇلتتىق مۇددە تالابىنا باعىنىپ، ونىڭ بولاشاعىنا قىزمەت ەتىپ وتىرۋى ءتيىس دەگەن. ءبىر كىسى ءبىر كىسىگە جارايتىن بولسا دا از بولماس. – دەپ جازادى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، - حالىققا قىزمەت ەتەمىن دەگەن كىسىگە ءبارى ءبىر. دەپۋتات بول، گازەت شىعار، بالا وقىت...وزگەمىزدىڭ ءبارى ساي بولىپ جالعىز دەپۋتاتقا قاراپ تۇرعان ءىس جوق. حالقىڭ نادان بولسا، مىڭ دەپۋتاتىڭ بولسىن ونان پايدا تاعى جوق. دەپۋتاتتىقتى تاڭسىق كورىپ، اتاعىنا قىزىعىپ ياكي باسەكە ءۇشىن باراتىن كىسى بولماسقا ءتيىس. ەكى قازاق تالاسىپ، ءبىر ورىسقا ولجا بولساق، ونان تاپقان ابىرويعا تۇبىندە يە تابىلماي جۇرمەسىن» [6.394 ب.].

تاريحاتان، بۇگىنگى ۋاقىتتان دا بەلگىلى مەملەكەتكە جاڭا مىندەتتەردى ۋاقىتتىڭ ءوزى جۇكتەپ وتىرادى. بۇنى دەر كەزىندە كورە الاتىن، تۇسىنەتىن، سونىڭ ىشىندە بيلىك پەن حالىقتى بىرىكتىرىپ، ورتاق ىسكە باستايتىن زيالىلار.وسىعان وراي، «ۇلتىن كەرەك قىلىپ، حالىققا قىزمەت ەتەمىن دەگەن قازاق بالالارى – دەپ ايتىپ كەتكەن احمەت بايتۇرسىنوۆ، - قازاق جۇمىسىنا قولىنان كەلگەنىنشە قاراپ تۇرماي كىرىسىپ ىستەي بەرسە، ۇلت جۇمىسى ۇلعايىپ، تولىقپاقشى.

باسقادان كەم بولماس ءۇشىن ءبىز ءبىلىمدى، باي ءھام كۇشتى بولۋىمىز كەرەك. ءبىلىمدى بولۋعا وقۋ كەرەك. باي بولۋعا كاسىپ كەرەك. كۇشتى بولۋعا بىرلىك كەرەك. وسى كەرەكتەردىڭ جولىندا جۇمىس ىستەۋ كەرەك» [2, 241-ب.]. سول ۋاقىتتاردا جاڭا نارسەلەردى (عىلىم مەن ادەبيەتتەگى) قازاق قوعامىنا اكەلگەن الاش زيالىلارى بولدى. ولاردىڭ وقۋ، ءبىلىم، ونەر، جەر، شارۋاشىلىق، مادەنيەت،عىلىم، سوت بيلىگى جايىنداايتقان سوزدەرى الەمدەگى جاڭا تاجىريبەلەردى نەگىزگە الىپ جازعاندىقتان، بۇگىنگى قازاق قوعامى ءۇشىن دە وتە پايدالى بولۋدا. قوعامنىڭ وزىندىك ساناسىنا قاتىستى ورىن العان كەمشىلىك قايتالانۋى مۇمكىن. قايتالانباس ءۇشىن ۇلت زيالىلارىنىڭ ايتقاندارىن قوعام بولىپ ەسكەرۋ كەرەك. احمەت بايتۇرسىنوۆ جازعانداي، «...بۇزىق بيلەر، بۇزىق بولىستار سىرتقا شىعىپ، كوزىمىزگە كورىنگەن دەرتتىڭ ءىرىڭى، شىرىگى. ءىرىڭىن، شىرىگىن سۇرتكەنمەنەن، تۇقىمى جوعالماي، اۋرۋ كەتپەيدى...

سايلاۋ قازاققا بالالاردىڭ اسىق ۇتىسقان ويىنى سىقىلدى كورىنەدى. قاراۋىلشىل، زورلىقشىل بولسا دا، وداقتاسى ۇتسا ەكەن دەيدى. ... نارودنىي سوت دەگەنىمىز قازاقتىڭ عادەتىندەگى قاعيدالار بويىنشا ايتىلاتۇعىن بيلىك. بۇرىنعى ءادىل بيلەردىڭ قولىندا بيلىك قازاقتىڭ نەشە ءتۇرلى دەرتىن جازاتۇعىن جاقسى ءدارى ەدى، بۇل كۇنگى ارام بيلەردىڭ قولىندا ءدارى بولماق، ۋ بولىپ جۇعىپ تۇر»[2, 210-211 بب]. پاتشانىڭ ساياساتى شىنىمەندە ەلدىڭ ىرگەسىن سوگۋگە باعىتتالدى. ۇلتتىڭ بولمىسىنىڭ تۇتاستىعىن جويۋ ءۇشىن الدىمەنەن قوعامنىڭ ىشكى قۇرىلىمىن وزگەرتۋ ولاردىڭ تاراپىنان ابدەن كوزدەلدى. قازاق مادەنيەتىندە ءداستۇرلى قوعامنىڭ ىشكى قۇرىلىمىن ساقتاپ وتىرعان ينستيتۋتتاردىڭ ءبىرى بۇل بيلەر ينستيتۋتى. وسى بيلەردىڭ ايتقانىمەن جۇرگەن حالىقتىڭ حانداردىڭ اينالاسىنا توپتاسقانى بەلگىلى. ەلدە ورتاق يدەيا، ورتاق ۇستانىم قالىپتاستى. وسىنىڭ بارلىعىن مۇقيت زەرتتەگەن پاتشا بيلىگى ەلدىڭ بولمىسى تۇگىل وزىندىك ساناسىنا جات بيلىك قۇرىلىمدارىن ەنگىزى باستاعان. ۇلت ۇستازى ايتقانداي قازاق سوتىنىڭ قازاقتىڭ داستۇرىندەگى قاعيداعا سۇيەنەتىن جەرى بۇل ادىلەتتىلىك بولۋى ءتيىس. ادىلەتتىلىك جولىنداعى تۋرالىق، تۋرالىققا جۇگىنگەن شىنايىلىققاجەت.ماسەلە سوت بيلىگىن وزگەرتۋدە ەمەس، ونى ەل يگىلىگى جولىندا دۇرىس ىسكە اسىرۋدا جاتىر. ال سول كەزدەگى پاتشا بيلىگىندەگىلەردىڭ حالىقتىڭ كونەدەن بەرى كەلە جاتقان قۇقىقتىق ساناسىن جويىپ، ورنىنا جاساندى سانانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ءداستۇرلى بيلەر سوتىن وزگەرتىپ وتىرعاندىعى كورىنەدى. كەڭەس ۇكىمەتى قۇرىلعان تۇستا بۇل ساياساتتىڭ قازاق قوعامىنا قاساقانا قايتا جۇرگىزىلگەنى بەلگىلى. حالىق سوتى دەگەن اتاۋ ءىس جۇزىندە ەلدى كەرەك ادامدارىنان ايىرۋعا باعىتتالدى. وسىعان وراي ەلگە جانى اشيتىن ناعىز زيالىلار قانداي بولۋى كەرەك؟ - دەگەن ساۋالعا ۇلت ۇستازى بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن: «اركىم جالعىز ءوزىم دەمەي، وزگەلەر جايىن دا ويلاپ، پەيىلىن كەڭگە سالىپ ءىس ەتپەسە، جۇرت جۇمىسى تۇزەلمەيدى. جۇرت پايداسىن اياعىنا باسىپ، بەتىمەن جايىلاتىندارىن قايىرىپ، ۇيىرگە كىرگىزىپ وتىرماسا، ءبىر قويدىڭ قوتىرى مىڭ قويعا جۇققان سياقتى، ءبىر ادامنىڭ كەسىرى مىڭ ادامعا تيمەكشى»[2, 210-211 بب].  ۇلت زيالىلارىنىڭ پاراساتى، رۋحاني قىزمەتى كەيىنگى ۋاقىتقا ۇلگى-ونەگەمەن قاتار يدەيا تۇرىندە دە قاجەت. ۇلت زيالىلارىنىڭ رۋحاني قىزمەتى ء(بىلىمى) ارقىلى قوعامعا بەلگىلى بولاتىن تاجىريبە دە قۇندىلىق. ۇلتتىق قالىپتى ساقتاي وتىرىپ دامۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ءتاسىل قاجەت. ال ءتۇرلى تاسىلدەر قوعام مەن جەكە ادامعا تۇلعالىق تاجىريبەنى دۇرىس زەردەلەۋمەن، دۇرىس يەلەنۋ ارقىلى كەلەدى.

قوعامنىڭ قاي سالاسىندا بولماسىن ونىڭ ىشتەي بايلانىسىن، ساپالى تۇردە قىزمەت اتقارۋىنا ىقپال ەتەتىن ۇلت زيالىلارىنىڭ يدەيالارى. ماسەلەن ءبىر قانا ءبىلىمدى الىپ قارايتىن بولساق، ونى قالاي ىسكە اسىرۋ كەرەكتىگىن الاش زيالىلارى ايتىپ كەتكەن. «بولىستىقتا، بيلىكتە، حالىقتىقتا وقۋ مەن تۇزەلەدى – دەپ جازادى احمەت بايتۇرسىنوۆ «قازاقشا وقۋ جايىنان» اتتى ماقالاسىندا، - قازاق ىسىندەگى نەشە ءتۇرلى كەمشىلىكتىڭ كوبى تۇزەلگەندە وقۋمەنەن تۇزەلەدى. بۇل كۇندە ۇلكەندەردىڭ كوبى ءبىزدىڭ جاڭالىق ءىسىمىزدى جاتىرقاپ، جاڭالىق پىكىرىمىزدى تۇسىنبەي، ايتقانىمىزدى تىڭداماي، ىستەگەنىمىزگە قوسىلماي وتىر. ولار ءوتىپ كەيىنگى جاستاردىڭ دا زامانى جەتەر. جاڭالىققا جاستار موينىن بۇرىپ، قايرىلار، حالىق تۇزەلۋىنىڭ ءۇمىتى جاستاردا. سوندىقتان جاستاردىڭ قالاي وقىپ، قالاي تاربيەلەنۋى – بارىنەن بۇرىن ەسكەرىپ، بارىنەن جوعارى قويىلاتىن جۇمىس»[2, 252-253 بب].

الاش زيالىلارىنىڭ تانىمىندا قازاق قوعامى قانداي بولۋى كەرەك؟ احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ايتۋىنشا ەڭ اۋەلى بىرلىك كەرەك. قوعامنىڭ مادەنيەتى مەن شارۋاشىلىعىن العا جەتەلەيتىن قۇندىلىقتار حالىقتىڭ ساناسىنا اينالۋى ءتيىس. سونداقانا جاڭا بۋىن ەڭبەكتىڭ، ءبىلىمنىڭ قۇندىلىعىن ءبىلىپ وسەدى. قوعامدى رۋحاني تىعىرىققا تىرەيتىن جاساندى نارسەلەر قاجەت ەمەس. ودان ساق بولۋ كەرەك. «جەر جالداۋ جايىنان» اتتى ماقالاسىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ بىلاي دەگەن: «جۇرت ىستەپ وتىرعان ءىسىن قيسىق يا ءتۇزۋ دەپ ايتۋ عانا قولىمىزدان كەلەدى، ىستەتكىزبەي، توقتاتۋ قولىمىزدان كەلەمە؟

قازاق جەرىنىڭ تۇتقاسىنىڭ ەكى ۇشى ەكى قولدا: ءبىر ۇشى قازاقتا، ەكىنشى ۇشى ورىستا. ءادىس قىلعان جاعى اۋىستىرىپ الىپ جاتىر، بوس ۇستاعان جاعى ايرىلىپ قالىپ جاتىر. جەردى قولىندا قاتتى ۇستاۋ بوس ۇستاۋ قازاقتىڭ وزدەرىنەن. وعان ءبىز نە ىستەيمىز؟

قازاق جەرى قازاقتان كەتپەس ەدى، قازاق جەرى قازاقتان كەتپەسىنە ءىس قىلساڭدار. جەرىن الدىرۋعا بولماسا، الدىرماسقا ءىس قىلعان قازاق جوق. اركىم ءوز جەرىن عانا ويلايدى، ءوز باسىنىڭ عانا قامىن ويلاپ، ءوز پايداسىن عانا كوزدەپ ءىس قىلىپ، جۇرت پايداسى مەن زارارىنا ءتىپتى قارامايدى. جۇرت جەر كەتپەسە مەنىڭ دە جەرىم كەتپەس، جۇرت جەردەن ايرىلسا، مەن دە جەردەن ايرىلامىن عوي دەپ ەش ويلامايدى. سوندىقتان جۇرت ۇستىندەگى، كوپ ورتاسىنداعى جەر عوي دەپ، ساتىپ، پايدالانىپ قالايىن دەپ ويلايدى. مۇجىقتى قازاق جەرىنە ءۇيىر قىلىپ، قوڭسى قوندىرعان اۋەلدە دە وسىلاي ويلاعاندىق ەدى، وسى كۇندە دە سول وي قالعان جوق...» [2, 228ب.].

الاش زيالىلارىنىڭ تانىمىندا قوعامنىڭ ساياسي مادەنيەتى كۇشتى بولۋى ءۇشىن ونىڭ ادامى ءبىلىمدى، قوعامىنا ادال، ءوز ىسىنە جاۋاپتى بولۋى كەرەك. ەلگە قاساقانا سىرتان جۇرگىزىلىپ وتىراتىن ساياسات اۋەلى ونىڭ تۇتاستىعىن، سانا مەن بولمىستاعى بىرەگەيلىكتى جويۋعا ۇمتىلادى. وسىندايدا ۇلت بولاشاعىنا قارسى جۇرگىزىلەتىن ساياساتقا قوعامنىڭ ءار مۇشەسى ىشتەي توتەپ بەرە ءبىلۋى ءتيىس. ساياسي مادەنيەت قوعامنىڭ ىشكى يممۋنيتەتى ىسپەتتەس.

عىلىمدى دامىتۋ ءىسى دە يدەيانى جاريا ەتۋمەن شەكتەلمەيدى. تاجىريبە الماسۋ قاجەت، ول ءۇشىن وقۋ، ىزدەنۋ كەرەك. يدەيانى ىسكە اسىرۋ قوعامعا جاقسى وزگەرىس اكەلەتىن نارسەنى قالپتاستىرۋمەن، جارىققا شىعارۋمەن ولشەنەدى. قازىر وكىنىشكە وراي تاجىريبە مەن يدەيادان بۇرىن جاريالانىم سانگە اينالىپ بارادى. قوعامىنا جاڭا نارسە اكەلىپ جاتقان عالىمدى ءبارى ءبىر الەم، ءوز الدىنا ءبىر توبە كورەدى. ال تاريحتاعى قازاق زيالىلارى بولسا قازاق قوعامىنا قانداي عىلىم تۇرلەرى قاجەت، بالاعا ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ ءىسى قالاي جۇرگىزىلۋى كەرەك دەگەن ساۋال قويىپ، ونىڭ ناقتى جاۋابىن ايتىپ كەتكەن. الاش زيالىلارىنىڭ پايىمىندا قوعام مەن ونىڭ مۇشەسى جەكە ادام ءۇشىن جەتىستىك بۇل بولاشاقتىڭ يگىلىگىنە اينالاتىن نارسە بولۋى كەرەك. ادامنىڭ ىستەگەن ءىسى، جازعان ءسوزى، ۇسىنعان تاجىريبەسى، يدەيا ەلىڭە يگىلىك بولىپ جەتسە نەمەسە سوعان قىزمەت ەتەرلىك دەڭگەيدە بولسا بۇل دا جەتىستىك. «ويشىل ءارى اقىن ادامنىڭ دانالىعى نارسەنىڭ سىرىن، قاسيەتىن ءبىلىپ جازعان سوڭ، ءسوزىنىڭ ءبارى دە حالىققا تىرەلىپ، وقۋشىلاردىڭ بىلىمىنە سىن بولىپ، ەمتيحان بولىپ تابىلاد. وقۋشى ءسوزدى سىناسا، ءسوز وقۋشىنى سىنايدى – دەپ جازادى احمەت بايتۇرسىنوۆ ءوزىنىڭ اباي تۋرالى جازعان ماقالاسىندا [7. 10 ب.]. ءبىزدىڭ ويىمىزشا ۇلت ۇستازىنىڭبۇل سوزىبۇگىنگى قوعامنىڭ دا نەگىزگى قازىعىنا اينالۋى ءتيىس. بالانىڭ مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان ۋاقىتتاعى ءوزىن قورشاعان ورتامەن بايلانىسۋى، اسىرەسە تاربيەنىڭ انا تىلىندە بەرىلىپ وتىرۋى بولاشاق ءۇشىن قاجەت. بىرىنشىدەن بالا الەۋمەتتىك ومىرگە تەز بەيىمدەلەدى. انا ءتىلى بالاعا اۋەلى سول ءۇشىن قاجەت. انا ءتىلى كەز كەلگەن ادام ءۇشىن دۇنيەتانىم كىلتى. سوندىقتان تىلگە تەكقانا اقپارات جيناقتايتىن قۇرال رەتىندە قاراماۋ كەرەك. بۇل ۇرپاقپەن ءتول مادەنيەتتىڭ اراسىن قاشىقتاتادى.بۇگىنگى كۇننەن دە بايقايتىنىمىز ادامنىڭ رۋحاني قالىپتاسۋىنا قاتىستى مىندەتتەر الدىمەنەن وتباسى، مەكتەپ قابىرعاسىنان باستالادى. اتا-انا، مۇعالىم بىرىگىپ بالاعا دۇرىس تاربيە بەرۋى ءتيىس. «تاربيەسىز وسكەن تالانتقا امال جوق» دەپ تۇركى كەمەڭگەرلەرى دە ايتىپ كەتكەن. بۇل دا وسى شىندىقتى نەگىزدەيدى. ادامنىڭ ءومىرى ءۇشىن ماڭىزدى نارسەلەردى، قۇندىلىقتى بالا جاستايىنان ءتۇسىنىپ، ءبىلىپ وسسە قوعامعا دا پايدالى بولماق. انا ءتىلىنىڭ دۇنيەتانىمدىق قىزمەتى بالانى ءتول مادەنيەتىمەن بايلانىستىرۋىندا. بۇعان قاتىستى احمەت بايتۇرسىنوۆ «ادەبيەت تانىتقىش» ەڭبەگىندە دە ايتقان: «ءوز ەركىم وزىمدە، ءوز ىسىمە ءوزىم قوجا، ءوزىم سەبەپپىن دەپ جۇرگەن ادام تۇرمىس ءىسىنىڭ وراۋىنان، شىرماۋىنان ءارى اسا المايدى. ادام قانشا دانا، ءبىلىمدى بولسا دا، قانشا قاھارمان قايراتتى بولسا دا، الەۋمەت ونىڭ ماقساتىن ۇقپايتىن بولسا، قايراتكەر قامالعا جالعىز شاپقان باتىرداي الەك بولادى» [8. 177 ب.].

ادامنىڭ ءوسۋى ونىڭ فيزيولوگيالىق جەتىلۋىنەن عانا تۇرمايدى. ءبىرىنشى كەزەكتە ادام مەن قوعام بولمىسىنا رۋحاني تەرەڭدىك قاجەت. بۇنىڭ ءتۇپ تامىرى انا-ءتىلى، انا تىلىندە بەرىلەتىن تاربيە مەن بىلىمدە. وسى ۇشەۋىن بىرىكتىرە السا كەز كەلگەن جەكە ادامنان دۇرىس مىنەز، دۇرىس ويلاۋ، دۇرىس ۇستانىم شىعادى. قازاق تاريحىندا پاراساتتىلىق يەسى اتانعان ادامدى قالىپتاستىرۋدا وتباسى، ۇلت رۋحانياتىنىڭ ەرەكشە قۇبىلىسقا يە بولۋ سەبەبىن وسىدان اق كورۋگە بولادى. ۇرپاقتى كىسىلىككە تاربيەلەۋ ىسىندە قازىرگى ۋاقىتتا قوعام نەنى ەسكەرۋى ءتيىس؟ وتباسى، مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت، قوعام بولىپ بىرىگىپ جۇمىس جاساۋدا نەگىزگى كوڭىل بولەتىنى تاربيە بولۋى ءتيىس. ساپا تاربيەدەن شىعىپ ادامنىڭ رۋحاني ءىس-ارەكەتىمەن كورىنىپ وتىرۋى ءتيىس. سوندا قانا قوعامدا مەملەكەتكە، بولاشاققا، ءبىر-بىرىنە دەگەن سەنىم بولادى.

ادامدى تاربيەلەۋ مەن ءبىلىم بەرۋدەگى ساپا ماسەلەسى اناتيكا زامانىندا ويشىلدار تاراپىنان زەرتتەلە باستاعان. بۇل قوعامدىق جۇيە وزگەرگەنىمەن ادامنىڭ مانىنە قاتىستى ۇعىم، مىندەتتەر سول كۇيىندە قالىپ وتىراتىندىعىن كورسەتەدى. سەبەبى ءبىلىم بەرۋدە جاڭا تاسىلدەر ەنگىزىلۋى مۇمكىن. بىراق ادام ءۇشىن قۇندىلىقتار سول كۇيىندە قالادى. قانداي ءبىلىم تۇرلەر بولماسىن بەرىلۋ جولى ءار ءتۇرلى بولعانىمەن نەگىزگى يدەيا وركەنيەتتى قوعام قۇرۋ مىندەتىنەكەلىپ تىرەلىپ وتىرعان. ال بۇعان ەرتە كەزدەن باستالىپ كەتكەن دايىقتىڭ ۇلكەن ءبىر ءتۇرىن، جەمىسىن دانالىق، رۋحاني كەمەلدىلىك دەيمىز. ءبىرىنشى عىلىمنان، باسقا دا جاڭا ناسەلەردى قالىپتاستىرۋدان بۇرىن دانالىق يەلەرى قالىپتاسادى. كەيىنگى ۋاقىتتا بارلىق قوعامدىق جۇيە سولاردىڭ تاريبەسىنە باعىنىپ، دانالىق نەگىزىندە تارازىلانىپ وتىرادى. «پاراساتتىلىققا، باتىلدىققا ، مەيىرىمدىلىككە بىردەي قولدانىلاتىن ىزگىلىك ءسوزى بەلگىسىز، تۇسىنىكسىز ماعىناعا يە. الايدا، بۇل ارقاشان قوعامعا پايدالى قانداي دا ءبىر ساپا تۋرالى تۇسىنىكسىز يدەيانى تۋدىرادى. بۇل تەكتەگى قاسيەتتەر كوپتەگەن ازاماتتارعا ورتاق بولعان كەزدە، ادامدار وزدەرىنىڭ ىشكى ومىرىندە باقىتتى بولادى» - دەپ ايتىپ كەتكەن فرانەتسۋز اعارتۋشىلىق فيلوسوفياسىنىڭ كورنەكتى وكىلى كلود ادريان گەلۆەتسي [9.206 ب.].

ۇلت، ەل، مەملەكەت بولاشاعى ءۇشىن نەگىزگى تۇعىر جەر، مادەنيەت، ءدىن مەن ونەر. باسقا دا مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسىپ، ۇلتتىڭ يگىلىگىنە اينالىپ وتىرعان دۇنيەلەردى ايتۋمىزعا بولادى. نەگىزگى قۇندىلىق تاۋەلسىزدىك بولعاندىقتان، تاۋەلسىزدىك يدەياسى وسى ۇلتتىق مۇددە يگىلىكتەرى ارقىلى قۇندىلىققا اينالىپ وتىرادى. ۇلتتىق مۇددە ۇرپاقتىڭ يگىلىگىنە اينالۋى ءۇشىن ونىڭ قىزمەتى دۇرىس جۇزەگە اسىپ وتىرۋى قاجەت. بۇنى قاشاندا جۇزەگە اسىراتىن ۇرپاق. ۇلت ىسىنە تيەسىلى دۇرىس نارسەلەر ادالدىقپەن ولشەنەدى. سوندىقتاندا ۇلت زيالىلارى دەپ ەڭ تاماشا قاسيەتتەرگە يە ادامداردى ايتامىز. تاۋەلسىزدىكتى ساقتاۋعا قاتىستى الاش زيالىلارى ۇرپاققا مىناداي تەرەڭ ويلاردى قالدىرىپ كەتكەن.بىرىنشىدەن، قوعام بارلىق كەزدە باسكەگە قابىلەتتى بولۋى كەرەك، جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىن قالىپتاستىرۋ ءىسى قاشاندا ماڭىزدى. بىراق بۇنى جۇزەگە اسىراتىن مەملەكەت، بيلىك قانا ەمەس، بۇعان قاتىستى مىندەت حالىقتىڭ ء(اربىر ادامنىڭ) وزىنە دە جۇكتەلەدى. قوعامنىڭ مادەنيەتىنە قاتىستى ماسەلەنى زەردەلەۋدە وزىندىك سانا ماسەلەسىنىڭ الدىعا شىعاتىن سەبەبى وسىندا. ەكىنشىدەن، قازاق زيالىلارىنىڭ كوزقاراسىنشا ەلدى دۇرىس جولعا باعىتتاۋشى ادامنىڭ ءوزى قوعامعا ۇلگى بولۋى كەرەك. حالىق مەملەكەتىنە، باسشى مەن زيالىلارعا سەنگەندە عانا سوڭىنا ەرەدى. ۋاقىت زيالىلاردان اۋەلى قوعامنىڭ ورتاق ويى مەن پىكىرىن تاربيەلەۋدى تالاپ ەتىپ وتىرسا، مەملەكەتتە بۇعان دايىن بولۋى كەرەك.

ادامدى زەرتتەۋدىڭ كۇردەلىلىگى سونداي، ادام بالاسىنىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋداعى تاجىريبە ءبىر قارقىنمەن العا قاراي جۇرە بەرمەيدى، نە بولماسا جەتكەن شەگىندە توقتاپ قالمايدى. وتكەنگە قايتىپ ورالىپ ماسەلەنى تەرەڭ قاراۋ ءۇشىن ۇرپاق بارلىق جولدى تەگىستەي شولىپ شىعۋعا ءماجىبۇر. سەبەبى ادام ماسەلەسىنىڭ باسقا ماسەلەلەردەن وزگەشەلىگى ونىڭ شەشىمىن ايقىنداپ وتىراتىن ءبىلىم تۇرلەرى، تاجىريبە دانالىقتا جاتىر. بۇنى قازاق حالقى ەرتە بىلگەن. بۇگىن جاڭا دەگەن نارسەمىز ەرتەڭ ەسكىرىپ قالۋى مۇمكىن. جاڭا ءبىر زاتتىڭ ورنىنا جاڭاسى كەلەدى. ال تاريحتا قالاتىن ءسوز ەسكىرمەيدى. سەبەبى پىكىردىڭ سوزگە اينالۋى، ءسوزدىڭ شىندىققا، شىندىقتىڭ تاجىريبەگە، تاجىريبەنىڭ  بىلىمگە، ال ءبىلىمنىڭ يدەياعا اينالىپ وتىرۋى ونىڭ بويىنداعى بىلىمدە، سول ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋشى ۇرپاقتىڭ پايىمىندا جاتىر. ءبىلىم يگىلىككە اينالماسا پىكىردىڭ ءوزى ءوتىمدى سوزگە اينالمايدى. وسى سەبەپتەن اتا-بابالارىمىز ۇرپاقتى تاربيەلەۋ ىسىنە ادامنىڭ اقىلدى، پاراسات يەسى اتانۋىنىڭ كەپىلى ساناعان. اقىلدىڭ دا ساتىلارى كوپ. ءبىرىنشى ساتىداعى اقىل ادامنىڭ وزىنە پايدالى، سول ارقىلى قوعامىنا پايدا اكەلەتىن ىستەردى اتاقارا الۋى. وسى سەبەپتەن ادامدى تاربيەلەۋ ىسىندە ونىڭ نەگە بەيىم، قانداي نارسەگە قابىلەتتى ەكەندىگىن دە ءتۇسىنۋ قاجەت. كونە زامانداعى گرەك فيلوسوفى پلاتوننان باستاپ ايتىلىپ كەلە جاتقان قاعيدا بويىنشا، مەملەكەتىنە قىزمەت ەتەتىن ادامنىڭ دۇنيەتانىمدىق ءبىلىمى، ادام مەن قوعام جونىندەگى كوزقاراسى تەرەڭ بولۋى كەرەك. ادام باقىتتىڭ كىلتىن ءدال تابۋى ءۇشىن تاربيەنىڭ قۇلى بولا ءبىلۋى كەرەك دەگەن ءسوز وسىدان شىقسا كەرەك. بولتىرىك بي سومداعان:

ءسوز ءمانىسىن بىلمەگەن –
ەل ءمانىسىن بىلمەيدى.
ەل ءمانىسىن بىلمەگەن –
جەر ءمانىسىن بىلمەيدى.
جەر ءمانىسىن بىلمەگەن –
ەر ءمانىسىن بىلمەيدى.
ەر ءمانىسىن بىلمەگەن –
بار ءمانىسىن بىلمەيدى [10. 55 ب.].

الاش زيالىلارىنىڭ تاعىلىمىن كەڭەس بيلىگى كۇشتەپ وشىرگىسى كەلگەنىمەن، سانادان وشىرە العان جوق. حالىق ولاردىڭ مۇرالارىن جاسىرىپ، ساقتاپ كەلدى. 1989-1990 جىلداردا وسى الاش زيالىلارى تۋرالى اتا-انامىزدان، مەكتەپتەگى ۇستازداردان كوپ ەستەيتىنبىز. ەلگە تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە قايتا ورالىپ جاتقان ەسىمدەر ولارعا ۇلكەن سەنىم، كۇش بەرەتىندەي كورىنەتىن. كەيىن الاش زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى دە جارىققا شىعا باستادى. بۇنىڭ ءوزى دە قازاق قوعامىنا ۇلكەن سەرپىلىس اكەلدى. حالىقتىڭ، سول كەزدەگى ۇلكەن كىسىلەردىڭ ۇلت زيالىلارىنىڭ مۇرالارىن وقۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ەسكە الساق بۇگىنگى قوعام، بولاشاق تۋرالى ۇلكەن وي تاستايدى. كەزىندە (1930-38 جىلدارى) وزدەرىنە ساباق بەرگەن ۇستازدارى وسى الاش زيالىلارىمەن بايلانىستا بولعان جاستاردىڭ كوبى ۇلى وتان سوعىسىنان قايتىپ ورالعان جوق. سوعىستان امان ەسەن ەلگە ورالعان ۇلكەن كىسىلەر مەكتەپتەگى ۇستازدارىنىڭ وسى الاش زيالىلارىن قولداعانى ءۇشىن ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولعاندىعىن ايتاتىن. سول كەزدەگى ۇلت زيالىلارىنىڭ كوزىن كورگەن، حالىق اراسىنداعى سوزدەرىن تىڭداپ وسكەن ادامداردىڭ جاڭاشىلدىققا قۇشتار، تاۋەلسىزدىكتى قادىرلەيتىن تاباندى كەلەتىندىگىن كورگەندە شىنىمەندە تاڭقالدىرادى.

ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۇلعالىق فەنومەنىن، ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنداعى الەۋمەتتىك فيلوسوفيالىق يدەيالارىن ءبىر ماقالا كولەمىندە تولىعىمەن اشىپ شىعۋ قيىن. بۇل بۇگىنگى تاڭدا وزەكتى، ءارى ۇزاق ىزدەنىستى، زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەدى. الاش زيالىلارىنىڭ از ۋاقىت ىشىندە ۇلتىنا، جۇرتشىلىققا پايدالى ىستەردى اتقارىپ كەتۋىنىڭ ءوزى ولاردىڭ ۇلكەن دارىن يەسى بولعاندىعىن كورسەتىپ تۇر. وسىعان وراي فيلوسوفياداعى تۇلعا ماسەلەسىن زەرتتەۋدە قازىرگى الەمدىك عىلىم بۇل ماسەلەگە، سونىڭ ىشىندە الاش زيالىلارىنىڭ قالىپتاسۋ ەرەكشەلىكتەرىنە ورالادى دەگەن ويدامىز. تاريحتا قالاتىن تۇلعالاردىڭ ەرەكشە قۇبىلىسقا يە بولۋ سەبەبى، ولاردىڭ مادەنيەتتەگى تۇلعاسىن زەرتتەۋگە تىكەلەي مۇرىندىق بولىپ وتىراتىن يدەيالارى ەكەندىگى داۋسىز. يدەيا تۇلعانىڭ رۋحاني تەرەڭدىگىن نەگىزدەپ تۇرادى. ولار ۇسىنعان الەۋمەتتىك فيلوسوفيالىق يدەيالاردىڭ جاڭا ۋاقىت تابالدىرىعىن اتتاعالى وتىرعان ۋاقىتتا قوعام شىندىعىمەن تۇسپا تۇس كەلەتىن ءبىلىمى، تۇلعانىڭ دا ەرەكشە قۇبىلىسقا يە سۋبەكتى ەكەندىگىن راستايدى. الاش زيالىلارىنىڭ قالىپتاسۋ ەرەكشەلىكتەرىنەن كورەتىنىمز، بۇنداي تۋما تالانت يەلەرىن حالىقتىڭ، قوعامنىڭ ءوزى شىعارىپ وتىرعان. جاڭا بۋىن ىشىنەن ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتەتىن دارىن يەلەرىن تاربيەلەپ شىعارۋداعى الەۋمەتتىك تانىم، الەۋمەتتىك ورتانىڭ ۇيرەتەر تاعىلىمى ءبىر بولەك، تۇلعانىڭ ەل بولاشاعىنا قىزمەت ەتۋدەگى ىزدەنىستەرى ءبىر بولەك فەنومەن اقيقاتىن يەلەنىپ وتىرادى. ءبىز بۇعان دەيىن الاش زيالىلارىنىڭ قالىپتاسۋ ەرەكشەلىكتەرى دەگەندە تەكقانا ولاردىڭ الەۋمەتتىك ورتاسىمەن، قوعامدىق-ساياسي قىزمەتەرىمەن قانا شەكتەلىپ قالدىق. كوپ جاعدايدا بۇلاردىڭ تاريحتان كەلە جاتقان «قازاق» يدەياسىنىڭ، ەل مادەنيەتىندەگى تۇلعالار ءداستۇرىنىڭ جاڭا بۋىنى ەكەندىگى ەسكەرىلە بەرمەيدى. بايىپپەن قاراساق، وتارشىلدىق زامانداعى قازاقتىڭ بايلارى مەن ءدىني تۇلعالارىنىڭ ەل بولاشاعى ءۇشىن جۇرگىزگەن ىشتەي كۇرەسىنىڭ ءوزى، وسىنداي دارىن يەلەرىن قوعام الدىنا ىرىكتەپ، شىعارىپ وتىرعاندىعىن كورسەتەدى. وسى تۇرعىدان قارايتىن بولساق، تۇلعا فەنومەنى، الاش زيالىلارىنىڭ فەنومەنى، سونىڭ ىشىندە قازاق مادەنيەتىندەگى ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ فەنومەنى دەگەندە ۇلت پەن تۇلعا بولمىسىنا ءتان ورتاق قاسيەتتەردىڭ رۋحىن، ەركى-جىگەردى، ۇلتتىق رۋحتىڭ تۇلعالىق كورىنىستەرىن، سونىڭ ىشىندە ۇلت ىسىنە كەلگەندە كەمەل بىلىمگە يە كىسىلىكتى، دانالىقتى ايتا الامىز. بۇنىڭ بارلىعى الاش زيالىلارىنىڭ دەربەس تۇلعاسىن نەگىزدەيدى. بۇنىڭ قايتالانباس، ءوزىنىڭ دەڭگەيىن ءوزى ۇستاپ تۇراتىن ءبىلىمىن فەنومەن دەپ ايتامىز. الاش زيالىلارى قايتالانباس، وزدەرىنە دەيىنگى جانە وزىنەن كەيىنگى ۋاقىتتارداعى تۇلعالاردى قولداپ، تاريحي ۋاقىت اراسىن جالعاپ وتىراتىن فەنومەندەر.

ادەبيەت:

1. شەللينگ ف.ۆ.ي. سوچينەنيا ۆ 2 ت.: ت.1. – موسكۆا.: مىسل، 1987. – 637 س.
2. ا. اق جول. الماتى: جالىن، 1991. – 464 بەت.
3. بوكەيحانوۆ ءا. شىعارمالار. – الماتى: قازاقستان، 1994. – 384 بەت.
4. تورايعىروۆ س. ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعى. – ت. 1. – الماتى: عىلىم، 1993. 280 ب.
5. ايماۋىتوۆ ج. بەس تومدىق شىع. جيناعى. 5- ت.، ا.: عىلىم، 1999. – 304 ب.
6. «قازاق» گازەتى / باس رەداكتور ءا.نىسانباەۆ. -الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1998. -560 بەت.
7. بايتۇرسىنوۆ ا. قازاقتىڭ باس اقىنى // قازاق ادەبيەتى. – 1989, №1. – 10 ب.
8. بايتۇرسىنوۆ ا. ادەبيەت تانىتقىش. زەرتتەۋ مەن ولەڭدەر. الماتى: اتامۇرا، 2003-208 ب.
9. گەلۆەتسي. سوچينەنيا ۆ 2-ح توماح. ت.2. سوست. ي وبشش. رەد. ح.ن. مومدجيانا. م.، «مىسل»، 1974. 687 س.
10. المەنۇلى ب. شەشەندىك سوزدەر. الماتى: عىلىم، 1993. – 114 ب.

سارسەمبين ۇمبەتقان قۋاندىقۇلى،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

جاراسباەۆ ەربولات ەسەتۇلى،

گۋمانيتارلىق عىلىم ماگيسترى.

Abai.kz