شاعىن ساراپتاما

ءبىرىنشى، اراب ءتىلى سەميت ءتىل توبىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جاس تىلدەر تارماعىنا كىرەدى. اراب ءتىلىنىڭ قۇرامىندا ەجەلگى سەميت تىلدەرىنىڭ، اسىرەسە، ەسكى ەۆريت ءتىلىنىڭ سوزدەرى وتە كوپ. رۋحاني، مادەني، ەكونوميكالىق جانە شارۋاشىلىق اتاۋلارىنىڭ دەنى ىقىلىم ەۆريت تىلىنەن ەنگەن. ءبىز ءۇشىن ءبارى اراپشاداي كورىنگەنىمەن، اراب تىلىنە ىرگەلەس حالىقتاردىڭ سوزلەرى كوپ اسەر ەتكەن. اراپشادا شەت جۇرتتان ەنگەن سوزدەردى ارنايى «مۋارراب» دەپ اتايدى. قۇران مەن حاديستەگى تەرميندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى مۋارراب سانالادى، ياعني، شەتتەن ەنگەن سوزدەر سانالادى. بىراق ارابتار ەجەلگى تىلەردەن ەنگەن سوزدەردى بارىنشا اراپشالاستىرىپ بارىپ قابىلداعان.

ەكىنشى، قۇران ءتىلى  - حيدجازدىق قۇرايىش اكتسەنتى نەگىزىندە ءتۇسىرىلدى. قۇرايىشتاردىڭ تۇرمىستىق ءتىلى سول عاسىردا كوپشەندى اراب تايپالارىنا قاراعاندا الەۋەتى ءبىرشاما جوعارى ەدى. ول كەزدە كوشپەندى اراب تايپالارىنىڭ كەيبىرى مەككەنىڭ توڭىرەگىندەگى قولدانىستاعى ءتىلدى شۇبار ءتىل دەپ سانايتىن. پايعامبار كەلگەنگە دەيىن مەككەلىكتەر شار تاراپپەن ساۋدا جاساپ كەرۋەن تارتاتىن. سوعان بايلانىستى مەككە تىلىندە ەۆريت ءتىلىن ايتپاعاندا ەجەلگى مىسىر، ءۇرىم، يران ءتىپتى ىقىلىم ءۇندى ءتىلىنىڭ سارقىنشاقتارى وتە كوپ.

ءۇشىنشى، پايعامبارلىق كەلدى، قۇران ءتۇستى حاديستەر پايدا بولدى سونىمەن قاتار تىلدىك (لينگۆيستيكالىق) تۇيىتكىلدەر پايدا بولدى. قۇران مەن حاديس سەميت ءتىلىنىڭ قۇرايىش اكتسەنتى نەگىزىندە تۇزىلگەن ەدى، بىراق اراب كوشپەندى تايپالارىنىڭ كەيبىر اكتسەنتتەرىندە قۇرايىش سوزدەرى مۇلدە تۇسىنىكسىز-ءتىن. سونىمەن قۇران اياتتارىنداعى كەيبىر سوزدەردى تەك قانا قۇرايىش اكتسەنتىمەن ايتامىز با، الدە ءوز رۋىمىزدىڭ تىلىمەن اۋدارىپ ايتامىز با دەگەن ۇلكەن سۇراق تۋىندادى. ءتىپتى بۇل ماسەلە قۇراندى ماقامداپ وقۋ كەزىندە دە قايتا-قايتا بەلەڭ الدى، سوڭى قىرعىن داۋعا دەيىن باردى.

ءتورتىنشى، اراب تىلىنە ەۆريت تىلىنەن بولەك ەڭ كوپ ىقپال ەتكەن ءتىل - ەجەلگى پارسى ءتىلى. ءتىپتى ارابتار مەملەكەتتىك اكىمشىلىك قۇرىلىم مەن سالىق جۇيەسىن تولىقتاي ەجەلگى يراننان كوشىردى دەسەك تە بولادى. بۇدان بولەك ەجەلگى گرەك، لاتىن تىلدەرىنىڭ ىقپالى ەرەكشە. سونداي-اق پروتوتۇرىك تىلدەرىنىڭ دە ىقپالى بار. مامۇلىك قىپشاق ءتىلى مەن موعول-تاتار جورىعىنىڭ اسەرى نەگىزىندە كەيبىر تۇركى-موعول ءسوزىنىڭ دە ىقپالى جوق ەمەس.

بەسىنشى، يسلام حاليفاتىنىڭ قالىپتاسۋى نەگىزىندە ورتالىقتانعان ءبىر تىلگە دەگەن قاجەتتىلىك ارتتى. سونىمەن الەۋەتى جوعارى قۇرايىش اكتسەنتى قۇران مەن ءحاديستىڭ وزەگى، تۇعىرى سانالدى. قۇراندى ءبىر ىزدىلەندىرۋ ءۇشىن ءارتۇرلى اكتسەنتتەردىڭ قۇراندى وزىنشە وقىپ تاراتۋىنا شەكتەۋ قويىلدى. بۇل لينگۆيستيكالىق ۇدەرىس ءتورت حاليفات زامانىندا اياقتالدى. ءتىل بىرىزدىلەنە ءتۇستى، اراب گرافيكاسى جەتىلدىرىلدى، كەيبىر قارىپتەرگە تۇبەگەيلى رەفورما جاسالىندى.

التىنشى، اراب ءتىلىنىڭ بىرىزدىلەنە باستاۋى ىرگەلەس رۋ-تايپالارعا مادەني ەكسپانسيا جاسادى، ناتيجەسىندە رۋلىق-تايپالىق دەڭگەيدەن ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ ۇلگەرمەگەن كوپ ساندى حالىقتار اراپتاستىرىلدى. دەگەنمەن ولاردىڭ تۇرمىسى، ءتىلى اراپ تىلىنە جانە لەكسيكومىنا ەرەكشە ىقپال ەتتى. اراب تىلىندە ايماقتىق جاڭا ديالەكتتەر، اكتسەنتتەر (شيۆە) قالىپتاستى. قۇرايىش اكتسەنتى قۇراندا جاقسى ساقتالعانىمەن كۇندەلىك ومىردە اراپتار مۇلدە باسقا تىلدە سويلەدى. ەكى ارابتىڭ ءبىرىن-ءبىرى ءتۇسىنۋى وتە قيىنعا سوقتى.

جەتىنشى، قازاق ءتىلى التاي ءتىل جۇيەسىنىڭ تۇركى ءتىلى توبىنىڭ ىشىندەگى قىپشاق تىلدەرى تارماعىنا جاتادى. التاي ءتىل جۇيەسى مەن سەميت تىلدەر توبىن سالىستىرۋ وتە قيىن، اراسى وتە الشاق. اراب-پارسى ءتىلىنىڭ تۇركى تىلىنە (قازاق تىلىنە) جاساعان مادەني ىقپالىن بىرقانشا كەزەڭدەرگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. بۇل جەردە استىن سىزىپ ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، اراب ءتىلى تۇركى تىلىنە پارسى ءتىلىنىڭ كوپىر بولۋىمەن ەنگەن، ياعني، اراب ءتىلى الدىمەن پارسىلانعان سوسىن بارىپ تۇركىلەرگە ىقپال ەتكەن. ال ەجەلگى پارسى ءتىلىنىڭ تۇران دالاسىنا جاساعان ىقپالى اراب تىلىنەن دە بۇرىنعا بارادى. تۇران مەن يران اراسىنداعى مادەني اۋىس-تۇيىستەر وتە كۇردەلى جاعدايدا ءجۇردى. يران قالاي اسەر ەتسە تۇران دا سولاي يرانعا ىقپال ەتتى. سول سەبەپتى تۇركى تىلدەرىنىڭ قۇرامىنداعى كەيبىر يراندىق ەجەلگى سوزدەر بۇگىنگى مودەرىن پارسى تىلىندە الدە قاشان ۇمىت بولعان. سايكەسىنشە ەجەلگى تۇران ءتىلى دە بۇگىنگى پارسى تىلىندە ساقتالىپ مودەرىن تۇركى تىلدەرىندە قولدانىلۋ بەلسەندىلىگى ازايعان.

سەگىزىنشى، شاعاتاي ادەبي ءتىلى كەزەڭىندە اراب-پارسى ءتىلىنىڭ ىقپالى وتە باسىم ەدى. ادەبي جازبا ءتىلدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ارنايى اراب جانە پارسى تىلىنەن ساۋات اشۋ كەرەك-ءتى. قازاقتار ناقتى ادەبي جازبا ءتىلى جۇيەگە ءتۇسىپ قالىپتاسقانعا دەيىن شاعاتاي جازبا ءتىلىن رەسمي ادەبي ءتىل رەتىندە بەلسەندى قولداندى. كۇندەلىك ومىردە تۇركىنىڭ ساف ءتىلىن بۇزباي سويلەگەنىمەن جازبا تىلدە اراپشا-پارىسشا سوزدەرى وتە كوپ كۇردەلى جازبا ءتىلدى قولداندى. سونىمەن شاعاتاي جازبا ءتىلىن تۇركىلەندىرۋ ناۋقانى باستالدى. ناۋقان 19 عع سوڭىن الا بەلسەندى قولعا الىندى. 20 عع باستاپقى كەزەڭىندە ا.بايتۇرسىنۇلى شاعاتاي جازبا تىلىنەن قازاقتىڭ ءتول جازبا ءتىلىن بولەكتەپ ءساتتى ءتۇزىپ شىقتى. ونى ۋسۋل-ي ءجاديد نەمەسە توتە وقۋ دەيدى. توتە وقۋدا ا.بايتۇرسىنۇلى اراب-پارسى دىبىستارىن بەينەلەيتىن بىرقانشا تاڭبانى گرافيكا قۇرامىنان تۇبەگەيلى شىعارىپ، گرافيكا قۇرامىن تەك تۇركى (قازاق) دىبىستارىمەن تولىقتىردى. جات دىبىس بەيتانىس تاڭبالاردىڭ ءالىپبي قۇرامىنان شىعارىلۋى ارابيزاتسيادان ساقتاپ قالدى. سونىمەن بىرگە پان-سلاۆيانيزم مەن ەۆرو-تسەنتريزمنىڭ مادەني ىقپالداستىعىنان ساقتاپ قالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق ءتىلى باسقا تۇركى تىلدەرىنە قاراعاندا اراب-پارسى ءسوزىنىڭ ىقپالىنا مەيلىنشە از ۇشىرادى جانە تىلگە ەنگەن اراب-پارسى سوزدەرىن قازاشاعا بەيىمدەپ ءسىڭىرىپ الۋ قابىلەتى وتە جوعارى بولدى. كەيبىر اراب-پارسى ءسوزىنىڭ قازاق تىلىنە سىڭگەنى سونشا تۇپكى تۇلعاسىنىڭ ءوزى تانىلماي قالاتىنداي دەڭگەيدە بەيىمدەلدى.

توعىزىنشى، قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ ەملەسى مەن گرافيكاسى ساياسي ويىننىڭ قۇربانىنا اينالدى. گرافيكانىڭ اۋىسۋى ۇلتتىڭ بولمىس ءبىتىمىن السىرەتتى، ەڭ سوراقىسى جات سوزدەردى بەيىمدەۋ جانە ءسىڭىرۋ الەۋەتى السىرەدى. اراب پەن پارسى سوزدەرى مىڭ جىل بويى قانشا اسەر ەتسە دە قازاق ءتىلىنىڭ تىلدىك الەۋەتىن قيراتپاعان ەدى، ەسەسىنە ءسىڭىپ بەيىمدەلگەن-ءتىن. ال، قىسقا عانا 70 جىلدا ورىس ءتىلى قازاق ءتىلىنىڭ ىشكى قابىلەتىن قيراتىپ تىلدىك بولمىسىن مەيلىنشە جويۋعا اپاردى. ناتيجەسىندە قازاق ءتىلىنىڭ جات سوزدەردى وزىنە بەيىمدەۋ قابىلەتى جويىلىپ كەتۋ الدىندا قالدى.

ونىنشى، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن نەو-يسلامنىڭ ىقپالى ءتىل مەن مادەنيەتكە جاڭاشا اسەر ەتە باستادى. قازاق تىلىنە ەنىپ ابدەن ءسىڭىپ تانىلماستاي بولىپ كەتكەن اراپ-پارسى سوزدەرىن قايتادان اراپشالاۋ ناۋقانى باستالدى. سونىمەن بىرگە بالاماسى بار بولا تۇرسا دا اراپشا نۇسقاسىن ايتۋ «رۋحانياتتى تۇلعا» بەينەسىندە كورىنە باستادى. ءتىپتى كەي ۋاقىتتاردا سەميت ءتىل توبىنىڭ قۇرايىش اكتسەنتىن جۇماقتىڭ «ءتىلى» دەپ كوتەرمەلەيتىن پانارابيزم پايدا بولدى. ونسىز دا الدە ءبىر ءتىلدىڭ شەكپەنى مەن تەپەرىشىنەن ءالى قۇتىلىپ بولا الماعان قازاق ءتىلى تاعى دا قاۋمالاعان تىلدىك جانە مادەني ىقپالداستىقتىڭ اراسىندا قالدى. قازىر اركىم ءوزى تۇتىنعان مادەنيەتتىڭ جارشىسى. ءدىني كادرلار قازاق تىلىنەن اراپشا-پارىسشا ءسوزى سانايدى، سوۆەت شەكپەنىنەن شىقپاعاندار قازاق ءتىلى تۇتاسىمەن ورىس ءتىلىنىڭ كولەڭكەسى دەپ ەسەپتەيدى، ال تاعى بىرەۋلەر ەۋروپالىق مودەرىن تەرميندەردى قانشا كوپ ەنگىزسەڭ سونشالىقتى «وركەنيەتتى» تۇلعاعا اينالاسىڭ دەيدى. كورنەۋ ءھام كومەسكى وركەنيەت قاقتىعىسى ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ ساناسىندا ورىن الىپ جاتىر.

ون ءبىرىنشى, مەنىڭ ويىمشا قازاقستاندا ۇزاق مەرزىمدى رۋحاني قاستاندىق جاساۋدىڭ ەكى ءتۇرلى ءادىسى بار. ءبىرى - ماتەريالدىق نىسانالى ءادىس. ەكىنشىسى، - رۋحاني نىسانالى ءادىس.

ماتەريالدىق ءادىس، مىسالى، كيەلى تۇركىستانداعى ا.ياسساۋي كەسەنەسىن ايتۋعا بولادى. كەسەنەنىڭ اينالاسىن ادەمىلەپ اباتتاندىرۋ جانە سۋدى بۇرقاقتاتىپ اۋانىڭ جانە توپىراقتىڭ ىلعالدىعىن ارتتىرۋ ونى قۇلاتۋعا ارنالعان ستراتەگيالىق جوبا. مىسالى، رەسەي يمپەرياسىنىڭ جۇرگىزگەن ەكسپەديتسيا زەرتتەۋىندە (ەسكى فوتولاردا) كەسەنەنىڭ اينالاسىندا كوزگە كورنەۋ سۋدىڭ ارىعى نەمەسە اباتتاندىرۋ بولماعان. اۋا مەن توپىراقتىڭ ىلعالى جانە شۋىلدىڭ ارتۋى (مۋزىكا) ونشاقتى جىلدان سوڭ كەسەنە تۇرپاتىنا تۇبىرىنەن ىقپال جاسايدى، ءتىپتى ءبىز ول كەزدە تاريحي مۇرامىزدان كوز الدىمىزدا ايرىلىپ قالۋىمىز بەك مۇمكىن. سوندا كەسەنەنى ءبىر كۇندە ءبىر ساتتە جارىپ جىبەرگەن قانداي، بومبانى ون بەس جىل تابيعاتقا «كومىپ» سوڭىندا «جارعان» قانداي...

ەكىنشى ءادىس قولدان ادەيى جاسالىنعان رۋحاني سوعىستار. سونىڭ ىشىندە حالىقتىڭ پان-ارابيزاتسياعا بايلانىستى قارسىلىق كوڭىل كۇيىن پايدالانىپ قولدان جوبا جاساۋ، اتاپ ايتقاندا قولدان جاسالىنعان اۋدارما «تاڭىرشىلدىك». ول شىن ءتاڭىر تانۋدىڭ ساياسيلانعان ءساتسىز اۋدارماسى. ناتيجەسىندە حالىقتى يسلاميست جانە ءتاڭىرشى دەپ ەكىگە بولدىرە باستادى. ءتىل مەن ادەبيەت، مادەنتەتكە شورقاق كەيبىر ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءساتسىز ۋاعىزدارى قوعامداعى تاڭىرشىلدىك كوڭىل كۇيدىڭ ورشۋىنە نەگىزگى سەبەپ بولدى. ال تاڭىرشىلدىك ورشىگەن سايىن ءدىني تۇلعالار ولاردىڭ تۇپكى سەبەبىنە تالداۋ جاساماستان ولاردى جەكە ءدىني سۋبەكتوۆ رەتىندە قابىلداپ جاپپاي عازاۋات اشىپ كوزسىز كۇرەسۋگە اينالدىردى. ءسويتىن ءدىننىڭ رۋحاني اعارتۋ باعىتىنان كورى راديكال كوڭىل كۇيلەر وقتىن-وقتىن كورىنىس بەرە باستادى. تاڭىرشىلدىكپەن كۇرەستىڭ سوڭى ۇلتتىق سالت-داستۇرگە ءدىني انىقتاما بەرۋگە اكەلىپ جاتىر. ءسويتىپ ءدىني تارازىلاۋدان وتپەگەن «ءداستۇر» تاڭىرشىلدەردىكى، ال رۋحاني تارازىدان وتكەنى «يسلامدىكى» دەمەكشى. سوڭىندا قازاقتىڭ ءبىراز ءتول دۇنيە تانىم، ءداستۇرى «ءتاڭىرشى» ەسەبىندە جەككورۋشىلىككە اينالماق-دۇر. تاڭىرشىلدىكتى قۇرتقان كۇنى كەيبىر ءتول ءداستۇردى بىرگە قۇرتپاقشى. الدا «ءتاڭىرشى» قورجىنىمەن مايەكتىڭ جارتىسى بىرگە كەتەيىن دەپ تۇر. وسىعان اپارماۋ ءۇشىن ءبىرىزدى رۋحاني يدەولوگيا كەرەك. ۇلت رەتىندە تۇرپاتىمىز وزگەرۋدىڭ ءسال-اق الدىندا تۇرمىز.

ون ەكىنشى، قازاقستاندىق ءدىني قىزمەتكەرلەردىڭ كوپ قاتەلىگى ءدىندى تەك ءدىني ادەبيەتتەردى وقىپ بەرۋىمەن شەكتەلۋىندە. ءدىني سالادا پانارالىق بايلانىس جوقتىڭ قاسى. ىرگەلى جانە قولدانبالى عىلىمدار رۋحاني سالادا اقساپ تۇر. مىسالى ءبىر ءدىني قىزمەتكەر قۇران مەن ءحاديستى جاقسى ءبىلۋى مۇمكىن بىراق باسقا عىلىمداردان ساۋاتى وتە تومەن. اسىرەسە ءتىل، ادەبيەت، تاريح جانە مادەنيەت سالاسىندا قابىلەتتەرى وتە شورقاق. ءدىني قىزمەتكەرلەر ءدىني سالانى وزدەرى مونوپولداپ العان باسقا سالامەن بايلانىس جاساۋى، تاجىريبە الماسۋى جوقتىڭ قاسى. مىسالى، قازاقستاندا ءتىل ينستيتۋتى، ادەبيەت ينستيتۋتى جانە تاريح ينستيتۋتى بار، بىردە ءبىر ءدىني قىزمەتكەر ول مەكەمەلەردىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ عىلىمدا نە جاڭالىق بار، تاريح قالاي جازىلىپ جاتىر، ادەبيەتتە قانداي جاڭا شىعارمالار بار دەمەيدى، ديالوگ جوق، مەشىتتەن شىقپايدى. ءدىندى ىرگەلى عىلىمدارمەن تۇسىندىرمەگەن سوڭ ول تەك قۇرعاق ۋاعىزعا جانە بيلىكتىڭ ساياسي قۇرالىنا اينالادى.

ەلدەس وردا

Abai.kz