باسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز...

جالعاسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز

جالعاسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز

جالعاسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز

جالعاسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز 

جالعاسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز

جەتىنشى ءبولىم

«ۇلت ءۇشىن ەڭبەك ەت»، – دەپ تاپسىرلەپتى م. ماعاۋين ءوزىنىڭ «مەنىندە». اقيقات – ءسوز.

ۇلتتى – ءتىل، تاريح، گەنولوگيا، (قانداستىق) مادەنيەت، ادەت-عۇرىپ، مىنەز سەكىلدى ورتاق نەگىزدە قالىپتاسقان ادامدار قاۋىمداستىعى دەسەك، ۇلت ءۇشىن ەڭبەك ەتۋ – ۇلتتىڭ ءتىلى مەن تاريحىنا، ادەت-عۇرپى مەن مادەنيەتىنە قىزمەت ەتۋ دەگەن ءسوز.

وسى تالاپ تۇرعىسىنان كەلسەك، «قازاق» ەسىمدى ۇلتقا قىزمەت ەتكەن ەلشىل دە ۇلتشىل اپتال ازاماتتاردىڭ الدىڭعى ساپىندا عالىم-جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ ەسىم-سويى اتالارى حاق. جازۋشى – عالىم بولۋى كەرەك، – دەپ فلوبەر ايتىپتى دەيتىن ەسكى ءتامسىل بار. مەنىڭشە، جازۋشىنىڭ بارلىعىنىڭ عالىم بولۋى شارت ەمەس. الايدا، جاراتۋشى حاق تاعالا جازۋشىنىڭ جازمىش-تاعدىرىنا عالىمدىق تالانتتى قوسىپ بەرسە، بۇل – باق! قۇستىڭ قوس قاناتى سەكىلدى، عالىمدىق پەن جازۋشىلىق – سەپتەسە كەلە، قالامگەر ءورىسىن ۇزارتىپ، كوكجيەگىن كەڭەيتپەك.

م. ماعاۋين – جازۋشى ءھام عالىم. ونىڭ جازۋشىلىعى كۇشتى مە، جاق الدە عالىمدىق تالانتى باسىم با؟ – دەۋ، ابەستىك. بىلمەستىكتەن ايتىلعان، قۇستىڭ وڭ قاناتى كۇشتى مە، جوق الدە سول قاناتى كۇشتى مە؟ –  دەگەن سەكىلدى شولاق ويلى، تاسىردىڭ سۇراعى. «تىرناق ەتتەن اجىرامايدى». ءدال سول سەكىلدى م. ماعاۋيننىڭ جازۋشىلىعى مەن عالىمدىعىن ءبىر-بىرىنەن بولە-جارا قاراۋ – ورايى كەلمەس بوس تىرلىك. جازۋشى بولسا دا، عالىم بولسا دا ەلشىل تۇلعا رەتىندە ونىڭ ومىرلىك باستى ۇستانىمى – ۇلتىنا قىزمەت ەتۋ بولدى. سەبەبى، ۇلت ءۇشىن ايتپاق ءسوزىن بەلگىلى شەڭبەردىڭ ىشىندە كەڭەستىك تسەنزۋرانىڭ قاتاڭ باقىلاۋى استىنداعى ماعاۋين اينالىسقان ادەبيەت، تاريح عىلىمدارى ارقىلى ايتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ال، جازۋشىلىقتىڭ ءورىسى ۇزاق، كوكجيەگى كەڭ. ايتپاق ويىڭدى استارلاپ، ادەبي بولشەكتەر ارقىلى جۇمباقتاي وتىرىپ، يشارامەن جەتكىزۋگە ابدەن بولادى. سوندىقتان دا ول جازۋشىلىقتى تاڭداپ، ۇلى ونەرگە بەت بۇردى. عىلىمدى جازۋشىلىعىنا سەرىك ەتتى.

ەكى مۇشەلدەن ەندى اسقان شاعىندا «قوبىز سارىنى» مونوگرافياسى ارقىلى قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ كوكجيەگىن ءتورت عاسىرعا كەڭەيتىپ، جىراۋلار پوەزياسىن تىرىلتكەن م. ماعاۋين الدىندا ايقارا اشىلعان عىلىمنىڭ داڭعىل جولى جاتقانداي بولىپ كورىنگەن.

بۇل – سىرت كورىنىس، ارينە. قازاق فيلولوگيا عىلىمىنا ۇلكەن دارىننىڭ كەلگەنىن سول تۇستاعى قازاق ادەبيەتى عىلىمى اينالاسىنداعىلار تۇگەل ءتۇسىندى. قۋانعاندار دا بولدى، ءبىرازى ءىشىن تارتتى. تىلەۋەستەردىڭ كوبى ماعاۋين مۇحتار قازاق فيلولوگيا عىلىمىنىڭ ەندى قاي بيىگىنەن كورىنەر ەكەن دەپ جۇرگەندە، مۇحتار مۇلدەم باسقا جول – جازۋشىلىققا بەت بۇردى. مۇمكىن، ماعاۋيننىڭ بۇل قادامى «جەرىمىز كەڭەيدى» دەپ ويلاعان كەيبىر ءىشى تار ادەبيەتشى عالىمداردى قۋانتسا قۋانتقان شىعار، ال، جازۋشى اعايىندار ماعاۋيننىڭ ءوزىن دە، ونىڭ شىعارماشىلىعىن دا مۇلدەم قابىلداعان جوق. مىنە، وسى تۇستا ونىڭ ەڭ العاشقى رومانى «كوك مۇنار» قيسىق سىننىڭ دوعال نايزاسىنا ءىلىندى. ارينە، سىن، اسىرەسە ادىلەتسىز ايتىلعان سولاقاي سىن، كىمگە دە بولسا اۋىر. اسىرەسە، «سىزداعان جارانىڭ اۋزىندا جۇرەتىن» اقىن-جازۋشىلار ءۇشىن تىپتەن اۋىر.

«سەندەردە مادەنيەت تە، مەملەكەت تە، تاريح تا بولماعان»، – دەگەن وتىرشىل وكتەم ويعا قارسى، «جوق، بىزدە مەملەكەت تە، تاريح تا بولعان»، – دەگەن ويدى ايتۋ ءۇشىن، سول تۇستاعى قازاق ادەبيەتىندەگى مودەرنيستىك جاڭالىق – «ناتۋرالدى رەاليزم» باعىتىندا جازىلعان «كوك مۇنار» رومانى تۋراسىنداعى سولاقاي سىن، جازۋشىلىق جولىن ەندى باستاپ جاتقان جاس جازۋشى م. ماعاۋينگە ەرەكشە اۋىر بولاعى انىق. ەسەڭگىرەپ قالدى. بىراق، ەسىنەن اداسقان جوق. قۇلاپ قالماۋعا تىرىسقان. بويىن تىك ۇستادى.

كەيىن ويلاسا، «قۋىرداقتىڭ كوكەسىن، تۇيە سويعاندا كورەرسىڭنىڭ» كەرى بوپتى. «كوك مۇناردىڭ» تۇسىنداعى قۇقاي – «الداسپان» مەن «بەس عاسىر جىرلايدىنىڭ» قاسىندا بالانىڭ ويىنى ەكەن. جىراۋلار پوەزياسى «الداسپان» مەن «بەس عاسىر جىرلايدى» جىر جيناقتارىن قۇراستىرىپ، «العى ءسوزى» مەن «عىلىمي تۇسىنىكتەرىن» جازىپ، جارياعا شىعارعان كەزدە كورمەگەن ازابى، ەستىمەگەن ءسوزى قالماپتى. «... كەرتارتپا ۇلتشىل... كەڭەستىك يدەولوگياعا جات پيعىلدى ادام... يدەيالىق باعدارى جاڭساق... ساياسي كوزقاراسى تەرىس... نە دەگەن ماسقارا – ۇلى ورىس حالقىنا ءتىل تيگىزۋگە دەيىن بارىپتى...» ەستىمەگەن ءسوزى قالماعان. ءبارىن ۇيىمداستىرىپ، ايتىپ تا، جازىپ تا جۇرگەن ءوز اعايىندارىمىز. جەكە باسىنا دا قاۋىپ تونگەن سىڭايلى. ابىروي بولعاندا، «الداسپان» مەن «بەس عاسىر جىرلايدى» جىر جيناقتارى «اقىندار كىتاپحاناسى» دەپ اتالاتىن بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك رەسمي تۇردەگى جۇيەلى باسىلىم ارقىلى، سول تۇستاعى لەنينگراد، قازىرگى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنان «پوەتى كازاحستانا» دەگەن اتاۋمەن، تاعى دا سول م. ماعاۋيننىڭ ەسەلى ەڭبەگىنىڭ ارقىساندا ورىس تىلىندە جارىق كورىپ، جانىنا اراشا بولعان-دى.

اۆتوردىڭ تاپسىرلەۋى بويىنشا: «پەتەربۋرگ-لەنينگرادتان شىققان «پوەتى كازاحستانا» جيناعى – قازاقتۇرىك ادەبيەتىنىڭ ەجەلگى داۋىرىنەن باستاۋ الاتىن باي تاريحىن ءبىرجولا ايعاقتاپ، قازاقتىق ءورىستىڭ وزىندە جاڭا عانا كورىنگەن ورتا عاسىرلىق ۇلى پوەزيامىزدى الەمدىك اينالىمعا شىعاردى. قازاق اقىندارىنىڭ التى عاسىرلىق انتالوگياسى – قازىرگى دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەكى بولىگىندەگى نەگىزى ۇلتتىق ءبىلىم قويمالارىندا، انگليانىڭ، گەرمانيا مەن فرانتسيانىڭ، امەريكانىڭ اتاقتى ۋنيۆەرسيتەت، زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ كىتاپحانالارىندا تۇر. قازاقستان تۋرالى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني ومىرىنە قاتىستى ىزدەنىس زەرتتەۋ جاساعان باتىس وقىمىستىلارىنىڭ ءبارى ەڭ الدىمەن وسى كىتاپقا جۇگىنەدى.» («مەن» 573-بەت.)

بۇل – اقيقات شىندىق! سەبەبى، م. ماعاۋين قۇراستىرىپ، «عىلىمي تۇسىنىگى» مەن «العى ءسوزىن» جازعان «الداسپان»، «بەس عاسىر جىرلايدى» جىر جيناقتارى – حالىقتىق تاريحىمىزدىڭ التى ءجۇز جىلدىق شەجىرەسى ءھام ۇلتىمىزدىڭ كوركەمدىك ويلاۋ جۇيەسىنىڭ رۋحاني ايعاعى.

ەڭ قىزىعى، 1978 جىلى قازىرگى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىندا جارىق كورگەن «پوەتى كازاحستانا» جيناعىندا، سول تۇستا رۇقسات ەتىلمەي، شىعارمالارى قاپاستا قاماۋلى جاتقان شاكارىم قۇدايبەرديەۆتىڭ ون ءتورت ولەڭى جارياعا شىعىپ، حالقىمەن قاۋىشتى. رەسمي تۇردە ءالى اقتالماعان شاكارىم ولەڭدەرىن باسىن قاتەرگە تىگىپ جارياعا شىعارۋ – م. ماعاۋيننىڭ ءىس جۇزىندە جاساعان ۇلت الدىنداعى رۋحاني ەرلىگى ەدى.

بۇل تۋرالى ءسال كەيىندەۋ، م. اۋەزوۆ شاكىرتى، ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇقامەتحانوۆ ءوزىنىڭ «شاكارىم» اتتى عىلىمي زەرتتەۋ-ەڭبەگىندە: «1978 جىلى «پوەتى كازاحستانا» اتتى كىتاپتا شاكارىمنىڭ 14 ولەڭى ورىس تىلىندە جارىققا شىقتى جانە م. ماعاۋيننىڭ اقىن ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسى تۋرالى ماقالاسى جاريالاندى.», – دەپ جازدى. («بەس ارىس» 39-بەت، ەستەلىكتەر، ەسسەلەر جانە زەرتتەۋ ماقالالار. الماتى، «جالىن» - 1992 جىل)

قالاي دەسەك تە، «الداسپان» مەن «بەس عاسىر جىرلايدى» جىر جيناقتارىن قۇراستىرىپ، «العى ءسوزىن» جازىپ، جارياعا شىعارۋ– م.ماعاۋين ءومىرىنىڭ ەڭ ءبىر قيىن، سىناققا تولى، كۇردەلى كەزەڭى بولعانى انىق. ءومىرىنىڭ وسى تۇسى تۋرالى م.ماعاۋين ءوزىنىڭ «مەنىندە»: «ساعان سول تار كۇندەردىڭ وزىندە كۇش بەرگەن نەمەنە؟ سەنىم بولسا كەرەك... از با، كوپ پە، بار جاساعان ەڭبەگىڭ–وسى سەنىمنىڭ كورىنىسى»، – دەي كەلىپ: «نوقتالى باسقا ءبىر ءولىم، «مالىم–جانىمنىڭ ساداقاسى... –دەر ەدىڭ، –جانىم–ارىمنىڭ ساداقاسى...» دەر ەدىڭ، ساۋداعا ءتۇسىپ تۇرعان–سەنىڭ نوقتالى باسىڭ ەمەس،باسىرە مالىڭ ەمەس، ارىڭنان دا اسقاق ءىس– حالقىڭنىڭ سان عاسىرلىق مۇراسى، ساعان ارۋاق امانات ەتكەن، قورلىققا كونەسىڭ، مازاققا شىدايسىڭ، قايتكەندە دە ارقالاپ وتكىزۋىڭ شارت. الاشتىڭ ۇلى دەپ موينىڭا ارتىلعان جۇكتى جەرىنە جەتكىزۋىڭ كەرەك. شىدادىڭ، كوتەردىك... وسى التى عاسىر انتولوگياسى بار، ودان بۇرىنعى «الداسپان» بار، بۇدان كەيىنگى ۇلى جيناقتار بار– اتا-باباڭنىڭ نەشە ءجۇز جىلدىق مۇراسىن ارقالاعان بەينەتىم ءۇشىن، سول جولدا تارتقان ازابىم ءۇشىن، قايتپاعانىم، قايىسپاعانىم ءۇشىن، شىبىن جانىم شىرقىراپ، قۋىس كەۋدەمدى سۇيرەتىپ ءجۇرىپ، الاشتىڭ اتىن توبەمە كوتەرگەنىم ءۇشىن تۇرىكتىڭ ءتاڭىرى مەنىڭ كەلتە عۇمىرىمدى ەسەلەپ ءوسىردى، جىلدارىمدى ۇزارتىپ، قانشا قالاسام، سونشا جاساۋعا مۇرسات بەردى. باقىتقا، بايلىققا كەنەدى، اتاققا،ابىرويعا بولەدى. التى پەرزەنت سۇيگىزدى، بۇگىنگى سەگىز نەمەرەمدى سىيلادى. اقىرى بۇل ەمەس. الاشاعىم الدا... ءدال سول كەزدە مۇنشا شاپاعات كورەم دەپ ويلاماپ ەدىم. ەرتەڭ ولەسىڭ دەسە دە، سول باعىت، باعدارمەن كەتەتىن ەدىم», –دەيدى. («مەن» 7,568-بەت)

باياعىدا ءبىز كورگەن شالدار –ە-ە-ە-ە جاراتقان، سوڭىمدى جارىلقاي گور دەيتىن...

مۇمكىن، حاق تاعالا مەن اتا-بابا ارۋاعى، بالكىم، ۇلت الدىنداعى پارىزدىڭ وتەۋى... جازۋشى ماعاۋيننىڭ ارتى جاقسى– ءتورت ۇل، ەكى قىز، جيىرمادان استام نەمەرە-شوبەرەسى بار. ۇرپاعىم دەپ ءومىر سۇرەتىن جۇمىر باستى پەندەگە بۇدان ارتىق نە كەرەك؟!

«ەڭ باقىتتى ادام، وتباسىندا باقىتتى»، – دەپ، دانىشپان تولستوي ايتتى دەيتىن دە ءبىر ءسوز بار.

زاڭدىلىق...،بالكىم... كەزدەيسوقتىق... زەردەلەي قاراپ، زەرتتەي كەلسەڭىز، ونەر ادامدارىنىڭ جەكە ءومىرى، اسىرەسە، وتباسىلىق ءومىرى دراما، تراگەدياعا تولى.

– بۇل زاڭدىلىق، باسقاشا بولسا ولاردان شىعارماشىلىق تۇلعا شىقپاس ەدى، – دەيتىندەر دە بار. مۇمكىن... ءبارى مۇمكىن. بۇل ءومىر...

الايدا، مەنىڭ جەكە ءوز ويىم بويىنشا، م.ماعاۋين بۇل اتالعان زاڭدىلىقتان تىس، وتباسىلىق باقىت  ءھام ۇيلەسىمدىلىكتە عۇمىر كەشىپتى. ونىڭ باستى سەبەبى: ول ومىرلىك جار تاڭداۋدان قاتەلەسپەدى. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز: ومىردە ۇلكەن جەتىستىككە جەتكەن ءاربىر ازاماتتىڭ ارتىندا كوزگە كورىنبەي، ازاماتىنىڭ جانىن ءتۇسىنىپ، جاعدايىن جاساپ، وعان رۋحاني دەم بەرىپ، ونىڭ ومىرلىك قوساعى– ايەلى تۇرادى. سىرت قاراعاندا، ونداي ايەلدەر بايقالمايدى. ولار كوپشىلىك كوزىنە تۇسپەيدى. تۇسۋگە تىرىسپايدى دا. انىعىنا كەلگەندە، الەمدى نۇرلاندىرىپ وتىرعان ءدال وسىنداي – ايەل-انالار! مۇنداي ايەلدەرگە جاراتۋشى حاق تاعالام ءاۋ باستان اقىل، ءتوزىم، سابىر بەرگەن. توبەمدە قۇداي تۇر، جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ جارى ءدال وسىنداي ايەل! باسقاشا بولۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر ول كىسى «باسقاشا» بولسا، جازۋشى م.ماعاۋين ومىردە دە، جەكە شىعارماشىلىعىندا دا مۇنداي جەتىستىك پەن تابىسقا جەتپەگەن بولار ەدى. وكىنىشكە وراي، مەن جازۋشى مۇحتار اعامىزدىڭ ۇيىندەگى اپايدىڭ اتى-ءجونىن بىلمەيدى ەكەنمىن. ەگەر، مۇحتار ماعاۋين جازۋشى ءھام عالىم رەتىندە ۇلتىنىڭ ەكى مىڭ جىلدىق تاريحى– ءتورت تومدىق «شىڭعىس حان»، «التىن وردا»، «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى مەن ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىنىڭ كوكجيەگىن ءتورت ءجۇز جىلعا كەڭەيتكەن «قوبىز سارىنى» مونوگرافياسى، قازاق حالقىنىڭ التى عاسىرلىق كوركەمدىك ويىنىڭ انتولوگياسى – «بەس عاسىر جىرلايدى» مەن «الداسپاندى» قۇراستىرىپ، «عىلىمي تۇسىنىگى» مەن «العى ءسوزىن» جازىپ، ادەبي شىعارمالارى: «كوك مۇنار»، «الاساپىران»، «كوكبالاق»، «جارماق»، «ءبىر اتانىڭ بالالارى»، «سارى قازاق»، «شاقان-شەرى»، «قىپشاق ارۋى» تاعى باسقا سول سەكىلدى كوركەمدىك قۋاتى اسا جوعارى شىعارمالارى مەن جيىنى 25 تومدىق اكادەميالىق تولىق جيناعى ءۇشىن– ءبىرىنشى جاراتۋشى ءبىر اللاعا، ەكىنشى ءوزىنىڭ ومىرلىك قوساعىنا قارىزدار عوي دەپ ويلايمىز. ارينە، جازۋشى مۇنىڭ ءبارىن ىشتەي تۇيسىنگەن، بىلەدى. سوندىقتان بولار: «ءتاڭىرىم قولدادى، باقىتقا كەنەلتتى...،» – دەپتى. مۇنان ارى تەرەڭدەۋدى ماقسات ەتپەگەن سەكىلدى.

«مەننىڭ» تاعى ءبىر جەرىندە: «وسى كەزگە دەيىنگى بار جازعاندارىم «الداسپان» مەن «بەس عاسىر جىرلايدىنىڭ» ءبىر جولىنا دا تۇرمايدى. سەبەبى، مەنىڭ جازعاندارىم «الداسپان» مەن «بەس عاسىر جىرلايدىدان» قايدا تومەن،» –دەپتى.

پافوس ەمەس، شىنايى اق ءسوزى مەن اقيقات سەزىمى بولسا كەرەك.

دەسەك تە، ول شىعارماشىلىق ومىردە جولى بولعان، باقىتتى جازۋشى. بۇل– ءبىزدىڭ ويىمىز.

ال، ونىڭ ءوزى شىعارماشىلىق ومىرىنە ۇلكەن مەجە، بيىك ماقسات قويىپتى دا، – مەن سول مەجە، سول بيىككە جەتە المادىم, – دەيدى. («مەن» 46-بەت) ول ءوزىنىڭ عۇمىرباياندىق ەسسە-رومانى «مەندە» ءدال وسىلاي دەپتى.

دەسە دە، مۇحتار ماعاۋين شىعارماشىلىق ومىردە جولى بولىپ، ايى وڭىنان تۋعان قالامگەر. ويىمىزدىڭ ءتۇپ سەبەبى: ول ءوزىنىڭ تالانتتى ەكەنىن ءبىلدى. ءيا، ءيا – ءبىلدى. كەز-كەلگەن ءدارىن–وز مۇمكىنشىلىگىن ىشتەي ءبىلىپ، تۇيسىنەدى. ءوزىنىڭ تالانتتى ەكەنىن بىلمەپتى دەگەن – بوس ءسوز. ال، تالانتقا –تالاپ اۋاداي قاجەت دۇنيە.

مىنە، سوندىقتان دا، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ىشتەي تۇيسىنگەن م.ماعاۋين: «مەن جازباسام قازاق ادەبيەتى تۇرالاپ قالادى. مەن كۇرەسپەسەم ەجەلگى مۇرا ءبىر جولا ۇمىتىلادى،.. الاشتىڭ مۇراتىن كەلەر ۇرپاققا جەتكىزەتىن – مەن، مەن عانا», – دەگەن ويدى ومىرلىك ماقسات ەتتى.

ءسوز باسىندا ايتتىق. تاعى دا قايتالاعىمىز كەلەدى: روماندا جالعىز-اق جەردە ايتىلسا دا، زامانىندا سولاقاي سىنشىلاردىڭ دوعال نايزاسىنا كوپ ىلىككەن ماعاۋيننىڭ «مەنى» – ونىڭ وزىنە دەگەن تالابى مەن سەنىمىنىڭ عانا كورىنىسى بولاتىن. بار بولعانى سول!

دىتتەگەن ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن تالانتىنا اقىلى مەن ەڭبەگىن سەرىك ەتىپتى. وزدىگىنەن ەشنارسە دە بولمايتىنىن جەتە تۇسىنگەن ول، جاستايىنان ءبىلىم ءنارىنىڭ تەرەڭىنەن سۋسىنداپ، كوپ ەڭبەكتەندى. ءوز ۇلتى قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى، تاريحى مەن ادەبيەتىنەن تىس 2– كۋرستا ورىس ادەبيەتىن، 3– كۋرستا الەم ادەبيەتى، 4– كۋرستا قازاق حالقى جانە جالپى تۇركى دۇنيەسى تۋرالى عىلىمي زەرتتەۋلەردى تۇگەل ءبىلۋدى ماقسات ەتكەن جاس ستۋدەنت ماعاۋيننىڭ راشيد-اد-دين، م.ح.دۋلاتي، ابىلعازى، شوقان، بارتولد، بيچۋرين،مالوۆ، حارۋزين، لەۆشين، اريستوۆ ەڭبەكتەرىن باسىنا جاستاپ وقيتىن كەزى – وسى تۇس.

ستۋدەنت كەزىمىزدە جازۋشى ورالحان بوكەيمەن بولعان ءبىر كەزدەسۋدە ورالحان: «ءبىزدىڭ بۋىن جازۋشىلارى ىشىنەن ادەبيەتكە ۇلكەن دايىندىقپەن كەلگەن ەكى جازۋشى بار. ونىڭ ءبىرى– مۇحتار ماعاۋين، ەكىنشىسى– ءابىش كەكىلباەۆ»، – دەپ ايتقان ءسوزى ەسىمدە قالىپ قويىپتى.

مىنە، وسىلاي ادەبيەتكە ۇلكەن دايىندىقپەن كەلگەن م.ماعاۋين ءوزىنىڭ بۇكىل شىعارماشىلىق ءومىرىن جوسپارلاعان. ءيا،...ءيا...ءدال سولاي. بولاشاقتا جازىلماق شىعارمالارىن تۇگەل جوسپارلاپ، داپتەرگە ءتىزىپ جازىپ وتىرىپتى. ول داپتەردى «التىن داپتەر» دەپ اتاعان.

«بۇل تور كوز، قالىڭ داپتەردىڭ بۇگىنگى عۇمىر-جاسى– وتىز بەس جىل بولسا كەرەك. ستۋدەنت كەزدە باستالعان. ءبىرىنشى بەتى «سيۋجەتتەر» – 1960–1961» دەگەن تاقىرىپپەن اشىلىپتى. ەڭ سوڭعى تاڭبا –«1996» 49–بەتتە. ياعني، مەن ادەبيەتكە العاش رەت نىق قادام باسقاننان بەرگى وتىز جەتى جىل بويى جازۋعا جوبالانعان، جازىلعان جانە جازىلىپ ۇلگەرمەگەن بارلىق شىعارمالاردىڭ سۇلباسى وسىندا»، –دەيدى اۆتور «التىن داپتەر» حاقىندا. («مەن» 21–بەت)

تالانت – ءتاڭىردىڭ سىيى. بۇل– انىق. ال، تالانتتاردىڭ ەڭ وسال تۇسى – ۇلى جاراتۋشى ولشەپ بەرگەن ۋاقىتتى يگىلىكتى باعىتتا جۇمساپ، شىعارماشىلىق عۇمىرىن دۇرىس جوسپارلاي بىلمەۋىندە. شىعارماشىلىقتىڭ– مانساپقورلىق، ىشىمدىك، «ارنەگە اسەمپاز بولعان» قىزىققۇمارلىق سەكىلدى «كۇندەستەرى» وتە كوپ. ءپاني جالعاننىڭ «ۋاقىتشا قىزىقتارىنا» بوي الدىرعان. قانشاما ۇلى تالانتتار بويىنداعى دارىنىن تۇگەل بەرىپ كەتە الماي، ءومىرىن قور ەتتى. بۇعان بەرىدەگى قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ وزىندە-اق مىسال دەگەن جەتىپ ارتىلادى. ايتالىق: اۋەزوۆ جانە مۇسىرەپوۆ.

سوناۋ  جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باس جاعىندا لاۋازىمدى قىزمەتكە ارالاسىپ، بۇل «باسپالداقتىڭ» ۇزاققا اپارمايتىنىن تۇسىنگەن م.اۋەزوۆ بيىك قىزمەتپەن قوش ايتىسىپ، قالعان عۇمىرىن تەك شىعارماشىلىققا ارنادى. مانساپتان دا قىزمەتتەن دە باس تارتتى. تىپتەن، قانشا رەت ۇسىنسا دا، ءوزى قىزمەت ەتەتىن مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيستەتتە كافەدرا مەڭگەرۋشىسى دە بولماپتى. ەسەسىنە، سانالى عۇمىرىن تەك ششىعارماشىلىققا ارناپ، سوڭىندا تاڭدامالى جيىرما، اكادەميالىق الپىس توم ەڭبەگىن قالدىردى. ال، جازۋشىلىق دارىنى اۋەزوۆپەن قارايلاس مۇسىرەپوۆتىڭ سوڭىندا قالعانى – اسسا 7-8 توم ەڭبەك قانا.

سەبەپ؟ بىرىنشىدەن، مۇسىرەپوۆ قىزمەتقۇمار بولدى. قازاقستان مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعالىعىنان باستاپ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ رەداكتورلىعىنا دەيىنگى ارالىقتا ول اتقارماعان لاۋازىمدى قىزمەت كەمدە-كەم. بەيىمبەت مايلين تۋرالى ەستەلىگىندە قىزمەت قۇمارلىعىن جازۋشىنىڭ ءوزى دە مويىندايدى. مۇسىرەپوۆتىڭ وسى قىزمەت قۇمارلىعىنا كارتا قۇمارلىعىن قوسىڭىز. (ر.مۇحامەدياروۆانىڭ ع.مۇسىرەپوۆ تۋرالى ەستەلىگىن قاراڭىز.)

بويىندا مۇنداي ءتۇرلى «قۇمارلىقتار» بار قازاق اقىن-جازۋشىلارىن ساناپ بىتىرە المايسىڭ. ناتيجەسىندە، باسقا ەشكىم دە ەمەس، بويىنداعى دارىنىن تۇگەل بەرىپ كەتە الماعان اقىن-جازۋشىلار ەسەبىنەن قازاق ادەبيەتى مەن ۇلت رۋحانياتى عانا زارداپ شەكتى. وسى ورايدا، شىعارماشىلىق عۇمىرىن تۇگەل جوسپارلاعان م.ماعاۋيننىڭ «التىن داپتەرى» – كەيىنگى جازۋشى بولامىن دەگەن جاستارعا ۇلكەن ونەگە.

ءبىز ءسوز باسىندا م.ماعاۋيننىڭ «مەنى» – جازۋشىنىڭ عۇمىر باياندىق جانازابى، – دەگەنبىز. وندا اۆتوردىڭ ءومىر سۇرگەن قوعامىنا دەگەن وزىندىك كوزقاراسى، وكپەسى مەن نازاسى، كۇيىنىشى مەن ءسۇيىنىشى، ۇستازدارىنا دەگەن شاكىرتتىك العىسى، ادامداردان كورگەن جاقسىلىعى مەن كەساپاتتى جاماندىعى، بولاشاقتا جازۋشى بولامىن دەگەن جاستارعا بەرگەن اقىل-كەڭەسى، ءبارى... ءبارى بار.

ول ءوزىنىڭ عۇمىرباياندىق ەسسە-رومانى «مەندە» – بولاشاقتا جازۋشى بولامىن دەگەن جاستارعا مىندەتتى تۇردە وقۋعا ءتيىستى ادەبيەتتەردەن باستاپ، كىمدى قالاي ءتۇسىنىپ، قالاي وقۋعا دەيىن اقىل-كەڭەس بەرەدى. تەك بۇل ەمەس، نەنى ءتۇيسىنىپ، قالاي جازۋعا دەيىنگى ارالىقتى ەرىنبەي ءتۇسىندىرىپ، «شەبەرلىك مەكتەبىن» وتكىزەدى. بويىندا بارىن شاكىرتتەرىنە ەرىنبەي-جالىقپاي ءتۇسىندىرىپ وتىرعان ۇستاز كەيپىندەگى ماعاۋيننىڭ ءدال وسى بەينەسى – قازاق ادەبيەتىندەگى ماعاۋيننەن كەيىنگى جازۋشىلارعا عيبرات بولارلىقتاي ونەگەلى ءىس. بولاشاقتا جازۋشى بولامىن دەگەن جاستارعا ءوزىنىڭ «جازۋ لابوروتورياسىنىڭ» ەسىگىن ايقارا اشىپ، ۇلت رۋحانياتىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان جازۋشىنىڭ پاراسات بيىگىندەگى دارىستەرى – قازاق ادەبيەتىنىڭ كەلەشەگىن نۇسقاپ تۇرعانداي. ول ءوزىنىڭ «شەبەرلىك مەكتەبى» توپتاماسىنلاعى دارىستەرىندە: «...دارىننىڭ تۋا بىتەتىنى–تالاسسىز اقيقات. بىراق سول تۋا بىتكەن قاسيەت جۇزەگە اسۋى ءۇشىن قانشاما جاعداي كەرەك. سونىڭ ىشىندە ادامنىڭ وزىنە تىكەلەي بايلانىستى جانە ەڭ ءماندى، ەڭ باستى شارت– تاۋداي تالاپتان سەرپىن العان تاباندى ەڭبەك... ساۋات اشقان سانالى جاستار اۋەلى تۋعان ادەبيەتىن تانۋ، تاريحتان بۇرىنعى داۋىردەگى «ماحابحاراتا»، «يليادادان» تارتىپ، كۇنى كەشەگى كاۆاباتا مەن حەمينگۋەيگە دەيىنگى ارالىقتاعى ادامزات ادەبيەتىن يگەرىپ ءبىلۋ شارت. ...تەزىرەك وقۋ كەرەك، كەڭىنەن قامتۋ كەرەك، ەرتە كوكتەمدە سۋسىنى قانباعان ەگىننىڭ ءوزى بوي تارتپايدى، ...ناتيجەسى دە ءونىمسىز...»، – دەي كەلىپ، جازۋشىنىڭ ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنداعى جەكە ادامدىق بەينەسى حاقىندا: «جازۋشىنىڭ ادامدىق بەينەسى– ادىلدىك، ادالدىق، كىسىلىك دەگەن ۇعىمداردىڭ جيىنتىق كورىنىسى... قالامگەردىڭ ازاماتتىق كەلبەتى– ياعني، وتانشىلدىق، ۇلتشىلدىق، قانشىلدىق – بۇل دا كىسىلىككە جالعاس، دارىنمەن بىرگە بىتەتىن، وسكەن ورتا، العان تاربيە نەگىزىندە قالىپقا تۇسەتىن قاسيەت. ونسىز تاعى دا جازۋشى جوق دەپ ءبىلىڭىز. ...حالقىن سۇيمەسە، ۇلتتىق نامىستان كەندە بولسا – ادمادىق قاسيەتى دە جوق دەگەن ءسوز، جازۋشىلىق قايدا، دەنى دۇرىس كىسى ەسەبىنە قوسۋ قيىن. قالامگەر – ارۋاقتىڭ اماناتىن ارقالاۋشى، حالىقتىق رۋحتىڭ جارشىسى، ياعني ۇلتتىق سانا – ونىڭ شىعارماشىلىق بىتىمىندەگى ەڭ يگى، ەڭ نەگىزگى كورسەتكىش بولۋعا ءتيىس», – دەپتى. («مەن» 191-196–بەت)

بۇل – ءومىردىڭ ءورىن تاۋىسقان اتا-جازۋشىنىڭ كەيىنگى بۋىن جاس جازۋشىلارعا قالدىرىپ وتىرعان «وسيەت-ناماسى».

كۇللى شىعارماشىلىق عۇمىرىن جيىرما جاسقا جەتەر-جەتپەستە «التىن داپتەردە» جوسپارلاپ، تۇستاس جازۋشى-قالامگەرلەرى مويىنداپ كەتكەندەي، «ادەبيەتكە ۇلكەن دايىندىقپەن كەلگەن» – سوڭىندا جيىرما بەس توم اكادەميالىق شىعارمالار جيناعىن قالدىرىپ، ۇلتىنىڭ ەكى مىڭ جىلدىق تاريحى مەن التى ءجۇز جىلدىق كوركەمدىك وي-جۇيەسىنىڭ رۋحاني قازىناسىن حاتقا ءتۇسىرىپ، جارياعا شىعارعان عۇلاما عالىم، قازاقتىڭ كلاسسيك جازۋشىسى مۇحتار ماعاۋين ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعىن «ءسوز سارايىنا» تەڭەپ: «...نە كەرەك، سارايىم ساراي-اق ەدى. تاستان قالانعان ەمەس، سوزدەن قالانعان. قۇلامايتىن، توزبايتىن، وشپەيتىن، ماڭگى جاسايتىن قۇرىلىسقا اينالۋعا ءتيىس جوبا بولاتىن. اۋماعى قانشا، اۋدانى قانشا، ول جاعىن قازبايىق. ءسانى مەن سۇسى تۋرالى باعا– ەرتەرەك. اعىنان جارىلىپ ايتسام– مەن ءوزىم تۇرعىزعان بۇل سارايدىڭ وننان ءبىر بولىگىن دە يگەرە الماپپىن. بالكىم، جيىرمادان ءبىر بولىگىن پايدالانىپ، ۇلگەرگەن بولۋىم...

...مەن ءوزىمدى جاراتۋشى بەرگەن سىي– تاعدىر تارتقان مۇمكىندىك ۇدەسىنەن شىعا الماعان، تالايسىز دەمەيمىن، تابانى تاسقا شەكىلگەن قالامگەر قاتارىنا قوسامىن», – دەپتى. («مەن» 20-21– بەتتەر)

ءتورت قۇبىلاسى تەڭ، تىنىش، باراقات زاماندا بارلىق پەن بايلىقتا ءومىر سۇرگەن ۇلى جازۋشىلاردىڭ وزدەرى دە بارىمدى تۇگەل بەردىم دەپ ايتا الماعان. جازۋشىلىق ونەردەگى شىعارماشىلىق ءومىردىڭ بار سيقىرلى قۇپياسى– وسىندا بولسا كەرەك...

ءسوز ونەرى– دەرتپەن تەڭ...

ءبىر كەم دۇنيە...

سوڭى

نۇرعالي ماحان

Abai.kz