سەيدالين جانە قوستاناي قالاسى: جوعالعان توپونيمدەر
ءسوز باسى
ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا پاتشالىق رەسەي اكىمشىلىگى جۇيەسىندە جوعارى لاۋزىمدا قىزمەت اتقارعان قىزمەتكەرلەر قاتارىنان سەيداليندەر اۋلەتىنەن شىققان كىسىلەردىڭ ەسىمدەرى ەرەكشە اتالدى. تورعاي وبلىسىنىڭ ۋەزد باسشىلىعى دەڭگەيىندەگى لاۋازىمدا سەيداليندەر اۋلەتىنەن ەكى تۇلعا قىزمەت اتقاردى. ءبىرى – المۇحامبەت سەيدالين، ەكىنشىسى – تىلەۋمۇحامبەت سەيدالين. بۇلاردى شاتاستىرماۋ ءۇشىن رەسمي قۇجاتتاردا سەيدالين-1, سەيدالين-2 دەگەن ايشىقتار پايدالانىلدى. بۇل ورايدا، ولاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرى دە ەسكەرىلگەنى انىق. بۇگىنگى اڭگىمە سەيدالين-2 تۋرالى، دالىرەك ايتساق، ونىڭ ءوز قولىمەن تاڭبالاپ جازعان، سودان 145 جىل بويى ارحيۆ مۇراعاتىندا ساقتالعان رەسمي بايانحاتى (راپورتى) تۋرالى ورىستەيدى.
نيكولاەۆسك ۋەزىنىڭ اعا كومەكشىسى، شتابس-روتميستر (قازىرگى كاپيتان شەنى –اۆت.) تىلەۋمۇحامبەت سۇلتان ەكىنشى سەيداليننىڭ 1879 جىلى تورعاي وبلىسى اسكەري گەنەرال گۋبەرناتورى ا. كونستانتينوۆيچكە جازعان بايانحاتىنىڭ تاريحي ءمان-ماڭىزى تۋرالى Abai.kz پورتالىندا جاريالانعان «ى. التىنساريننىڭ قىستاۋى تۋرالى مالىمەت ساقتالعان رەسمي قۇجات تابىلدى» اتتى ماقالامىزدا شەت جاعاسىن جاعالاپ ايتقان بولاتىنبىز.
اتالعان قۇجات اتاقتى اعارتۋشىنىڭ قىستاۋى توبىل وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا، زامانداستارى جازعانداي، قوستاناي قالاسىنىڭ ىرگەسىنەن 3-4 ۆەرست جەردە بولعاندىعىن ناقتى كورسەتەدى. بۇل – ى.التىساريننىڭ قىستاۋى مەن ول جەرلەنگەن شاعىن اۋلەتتىك قورىم كەڭەيگەن قوستاناي قالاسىنىڭ استىندا قالىپ قويعانىنا بۇلتارتپاس دالەل.
ەندىگى كەزەكتە باسقا دا قۇندى دەرەكتەر ساقتالعان سول رەسمي قۇجاتتىڭ تولىق ءماتىنىن جاريالاۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز. سەبەبى قۇجات قوستاناي قالاسىنىڭ ورنىندا ءوز زامانىندا بولىپ كەيىنگى تۇستا جوعالىپ كەتكەن تاريحي توپونيمدەردى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بىراق الدىمەن بايانحات يەسىنىڭ قوستاناي قالاسىنىڭ تاريحىنا قاتىستى عۇمىرنامالىق بايانىن تىلگە تيەك ەتۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز.
تىلەۋمۇحامەت ايتورە-ۇلى سەيدالين-2
عالىمدار ايقىنداعانداي، سەيداليندەر – ابىلقايىر حاننىڭ ۇرپاقتارى. ابىقايىردان نۇرالى، نۇرالىدان سەيدالى، سەيدالىدەن كۇنتورە، ايتورە، تورەجان دەگەن ۇرپاقتار تارايدى. المۇحامبەت كۇنتورەدەن، تىلەۋمۇحامبەت ايتورەدەن تۋادى. المۇحامبەت پەن تىلەۋمۇحامبەتتى كادەت كورپۋسىنا وقۋعا بەرۋگە مۇرىندىق بولعان كىسى – 1841-1851 جىلدار ارالىعىندا شىعىس وردانىنىڭ بيلەۋشىسى (كەيىنگى قوستاناي ۋەزى) احمەت سۇلتان جانتۋرين.
المۇحامبەتتىڭ بالاسى جاھانشا سەيدالين – 1913-14 جىلدارى الاش كوسەمدەرى ءا. بوكەيحان، ا. بايتۇرسىنۇلىمەن جەر ماسەلەسى جانە جالپىقازاق قۇرىلتايىن وتكىزۋ جايىنداعى ديسكۋرسقا بەلسەنە قاتىسقان تۇلعا. ال تورەجاننىڭ ءبىر بالاسى شۋاقتان تۋعان ىرجان (رجان) شۋاقوۆ-سەيدالين ترويتسك وكرۋگتىك سوتىنىڭ مۇشەسى بولادى. ۇكىمەتكە سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن وعان 1910 جىلى قوستاناي ۋەزىنىڭ كەڭارال قونىسىنان 2000 گەكتار جەر بەرىلەدى. تورەجاننىڭ جۇما اتتى ەكىنشى ءبىر بالاسىنان تارايتىن ۇرپاق قازىرگى تاڭدا قوستاناي قالاسىندا تۇرادى. سولاردىڭ ءبىرى – باقىتجان ساتىپالدى-ۇلى حاسەنوۆ: ۇكىمەت تاراپىنان جوعارى قۇرمەتكە يە بولعان كورنەكتى زاڭگەر، ادۆوكات.
تىلەۋمۇحامبەتتىڭ اتالارى سىر بويى مەن ىرعىز، تورعاي، قوستاناي ءوڭىرى ارالىعىندا كوشىپ-قونعان قازاقتاردىڭ بيلەۋشىسى بولادى. ونىڭ ءوز ەستەلىگىندە سىرداريا بويىنداعى بالالىق شاعى مەن كادەت كورپۋسىنداعى وقۋ كەزەڭىنىڭ كورىنىستەرىن سيپاتتايتىن اڭگىمەلەر بار. ونى ورىنبور شەكارالىق كوميسسيانىڭ توراعاسى ۆ. گريگورەۆ «دەن» اتتى باسىلىمدا جاريالانعان «پيسما يز زاۋرالسكوي ستەپي» ماقالاسىنا ارقاۋ ەتەدى. ماقالاعا ول «سۇلتان مەڭدالى پىراليەۆ» دەگەن لاقاپپەن قول قويعان.
ءبىر قىزىعى، ورىس پاتشالىعىنا باعىنعان قازاق ورداسىنىڭ اكىمشىلىك جۇيەسىندە «سۇلتان» لاۋازىمى 1868 جىلعى رەفورمادان كەيىن جويىلعانىمەن، تورە تۇقىمدارى ونى بەرتىنگە دەيىن تيتۋلدىق ايشىق رەتىندە پايدالانعانى بايقالادى. مىسالى، شىعىس وردانى 1841 جىلعا دەيىن بيلەگەن (ا. جانتۋرينگە دەيىن) اعا سۇلتان باقتىگەرەي شوتايدىڭ نەمەرەسى، ور مۇعالىمدىك مەكتەبىنىڭ 1886 جىلى تامامداعان العاشقى 20 تۇلەگىنىڭ ءبىرى، ورىنباەۆ مەكتەبىنىڭ ۇستازى قازىكەرەي ابىلپەيىزۇلى شوتايدىڭ مەڭدىقارا اۋدانىنداعى «ۇيالىساي» دەگەن جەرىندە تۇرعان بەيىتىندەگى قۇلپىتاسقا «سۇلتان» دەگەن تيتۋل قوسىلىپ جازىلعان.
1879 جىلى قوستاناي قالاسىنىڭ ىرگەتاسى قالانعان ۋاقىتتا ت. سەيدالين نيكولاەۆسك (كەيىنگى قوستاناي) ۋەزى باسشىسىنىڭ اعا كومەكشىسى قىزمەتىندە بولادى. سول جىلدىڭ جاز-كۇز ايلارىندا ول تورعاي وبلىسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ تاپسىرماسىمەن پەرەسەلەندەرگە قۇرىلاتىن قونىستىڭ (ۋەزد ورتالىعىنىڭ) ورنىن جان-جاقتى سيپاتتاعان اقپارات-مالىمەتتى ماسشابتىق ولشەمىنە 1 ۆەرست الىنعان سىزبا كارتانى قوسا دايىندايدى. ال قونىستىڭ ورنالاساتىن مەكەن-جايى انىقتالىپ، وعان پەرەسەلەندەر قاپتاپ ورنالاسا باستاعاندا، ول جاڭا مەكەننىڭ باسشىسى مىندەتىن ۋاقىتشا اتقارادى. بۇل مىندەتتى سۇلتان سەيدالين نيكولاەۆسك ۋەزىنىڭ اكىمشىلىگى ترويتسكىدەن قوستانايعا تۇبەگەيلى كوشىپ كەلگەن 1883-84 جىلدارعا دەيىن جۇرگىزەدى.
قونىستىڭ باسشىسى رەتىندە ول جاڭا قونىسقا كوشىپ كەلەتىن اكىمشىلىك نىسانداردىڭ سالىنۋىن قاداعالايدى. ى. التىنساريننىڭ 1861 جىلدان جۇمىس جاساعان ترويتسكى ۋەزدىك ورىس-قازاق مەكتەبىن قوستانايعا كوشىرەتىن قاراكەتى دە وسى كەزەڭدە جۇزەگە اسادى (ترويتسك مەكتەبى جانە «ترويتسك تۇرعىنى». ت. سەيداليننىڭ باسشىلىعى تۇسىندا قالاعا قونىستانىپ جاتقان پەرەسەلەندەر مەن جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ اراسىندا جەر تالاسىنان تۋىنداعان قاقتىعىستار ءجيى بولىپ تۇرادى. ءتىپتى، كىسى ولىمىنە سوقتىرعان وقيعالار دا ورىن الادى. ول مۇنداي قاقتىعىستاردى ادىلەتتى تۇردە شەشۋگە ۇمتىلادى. ت. سەيدالين ءوز مىندەتىن اتقارعان ۋاقىتتا قوستانايدان 6 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان اكەسىنىڭ قىستاۋىندا تۇرادى.
قالانىڭ ىرگەتاسى قالانعان ۋاقىتتاعى ۇلگىلى قىزمەتى ءۇشىن ت. سەيدالين تورعاي وبلىسىنىڭ اكىمشىلىگى حريستياندىق ءدىندى تۇتىنبايتىن كىسىلەرگە بەرىلەتىن 2 دارەجەلى اۋليە ستانيسلاۆ وردەنىمەن ماراپاتتالادى. 1889 جىلى ول دەنساۋلىعىنا بايلانىستى اسكەري قىزمەتتەن دوعارىسقا كەتىپ، بىراق ودان كەيىن بىرنىشە جىل ازاماتتىق قىزمەتتەر اتقارادى.
ت. سەيدالين – ولكەتانۋ جۇمىستارىندا ءوز ءىزىن قالدىرعان تۇلعا. ول 1870 جىلى ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ جيناعىنا تورعاي قازاقتارىنىڭ شارۋشىلىعى جايىندا ماقالا جاريالايدى. بۇگىنگى تاقىرىپقا ارقاۋ بولىپ وتىرعان تاريحي قۇجاتتان ونىڭ قازاقي دۇنيەتانىمدىق، گەوگرافيالىق، توپوگرافيالىق ءبىلىمى كەڭ تۇلعا بولعاندىعىن بايقايمىز.
سونىمەن، تىلەۋمۇحاممەد سەيداليننىڭ شاڭ باسقان ارحيۆ مۇراعاتىنداعى تۇپنۇسقادان الىنىپ، بۇگىنگى قولدانىستاعى الىپبيگە تۇسىرىلگەن تاريحي بايانحاتىنىڭ ءماتىنى تومەندەگىدەي:
گوسپودينۋ ۆوەننومۋ گۋبەرناتورۋ تۋرگايسكوي وبلاستي
ستارشەگو پوموششنيكا ناچالنيكا نيكولاەۆسكوگو ۋەزدا
راپورت
پرەدستاۆليايا پري سەم سوستاۆلەننىە منويۋ، پو ليچنومۋ پريكازانيۋ ۆاشەگو پرەۆوسحوديتەلستۆا، گلازومەرنىي پلان (پوسىلاەمىي ۆ وسوبوم تيۋكە) ي وپيسانيە ليچنو وبوزرەۆاۆشيحسيا ۆامي مينۋۆشيم لەتوم مەستنوستەي پو ر. توبولۋ وت پرەدنازناچەننوگو دليا راسپولوجەنيا گورودا پۋنكتا پروتيۆ ۋرداباي-توگايا، نيجە پو تەچەنيۋ رەكي، نا پروتياجەني 18-تي، پريمەرنو، ۆەرست، دو ۋروچ. ۋمۋرتايا، يمەيۋ چەست دولوجيت، چتو مەدلەننوست ۆ يسپولنەني ناستوياششەگو پورۋچەنيا پرويزوشلا وت ترۋدنوستي سوبرانيا ۆوشەدشيح تاكجە ۆ پرەدستاۆلياەموە وپيسانيە سۆەدەني و كوليچەستۆە ناكاشيۆاەموگو كيرگيزامي تيۋكە مەستنوستەي سەنا كاك نا ستورونە، يمەيۋششەي وتويتي پود گورود، تاك ي نا پروتيۆوپولوجنوي، ۆسلەدستۆيە كراينەگو ۆ نىنەشنەم گودۋ نەۋروجايا، نە دوزۆولياۆشەگو وپرەدەليت رازمەر پرويزۆوديموگو كاجدىم كيبيتكوۆلادەلتسەم سەنوكوشەنيا، تاك سكازات، س ناگليادنويۋ توچنوستيۋ.
شتابس-روتميستر سۋل. سەيدالين 2.
30 وكتيابريا 1879 گ. №127. گ. ترويتسك.
وپيسانيە ۋرداباي-توگايا ي سمەجنو لەجاششيح س نيم نيجە پو تەچەنيۋ ر. توبولا مەستنوستەي، وبوزرەۆاۆشيحسيا گ. ۆوەننىم گۋبەرناتوروم تۋرگايسكوي وبلاستي لەتوم 1879 گ.، س پريلوجەننىم ك نەمۋ گلازومەرنوگو پلانا ۆ 1 ۆەرستنوم ماسشتابە.
ۋرداباي-توگاي (ۋرداباەۆى لۋگا) نازۆانيە سۆوە پولۋچيل وت يمەني كوچەۆاۆشەگو تۋت نەكوگدا كيرگيزا ۋردابايا، ا «توگاي» زناچيت: لۋگا. كاك ۆيدنو يز ساموگو نازۆانيا، مەستنوست ۋرداباي-توگاي پرەدستاۆلياەت لۋگوۆوە پروسترانستۆو، لەجاششەە ۆ دولينە ر. توبولا، پروستيراياس پو تەچەنيۋ پوسلەدنەگو ۆەرست نا 6-تي، ا پوپەرەك وت 1,5 دو 2,5 ۆەرست، ت.ە. ۆو ۆسيۋ شيرينۋ ەگو دولينى ۆ ەتوم مەستە. ناچينايا، پريبليزيتەلنو، س 2-ح ۆەرستنوي شيرينى، ۋرداباي-توگاي تولكو ۆ ودنوم مەستە سۋزيلاس دو 1 يلي دو 1,5 ۆەرست، دوستيگنۋۆ دالەە، نيجە پو تەچەنيۋ رەكي، نايبولشەي سۆوەي شيرينى ي كونچاياس برودوم ۋرۋس-ۋتكۋل، زا كوتورىم ناچيناەتسيا درۋگوي ۋچاستوك – كۋستاناي س برودوم توگو جە يمەني چەرەز توبول ي س سمەجنو لەجاششيم س نيم نيجە، پو تەچەنيۋ توبولا ك ۋروچيششەم نارتايلياك ي درۋگيم زالەجام پوسلەدنيم دو مەستنوستي ۋمۋرتاي، ۆەرحنەيۋ چاستيۋ كوەگو كونچيلوس وبوزرەنيە مينۋۆشەگو لەتا. تاكيم وبرازوم، ۆ پريلاگاەمىي ك سەمۋ وپيسانيۋ پلان ۆوشەل ۋرداباي-توگاي سو ۆسەمي ۋچاستكامي، لەجاششيمي مەجدۋ نيم ي ۋمۋرتاەم نا پروتياجەني، پريمەرنو، 18 س نەبولشيح ۆەرست.
دولينا س لۋگامي: ۋرداباي-توگاي، كۋستاناي، نارتايلياك ي پروچ. وبراملەنى دوۆولنو ۆوزۆىشەننىمي، نو نە وسوبەننو كرۋتىمي بەرەگامي، يز كويح لەۆىي وتنوسيتەلنو ۆىشە ي كرۋچە، ا پراۆىي، پرەدستاۆليايۋششي پوچتي نەپريمەتنىي سپۋسك س ۆوزۆىشەننوي راۆنينى اراكاراگايسكوگو بورا، وتستوياششەگو وت توبولا ۆ 6-7, پريمەرنو، ۆەرستاح، ي مەستامي بليجە گورازدو وتلوجە.
يزبراننىي ۆ 1870 گودۋ پود راسپولوجەنيە گورودا پۋنكت، وبوزناچەننىي ۆ ناتۋرە زەمنويۋ ناسىپيۋ ۆ ۆيدە پيراميدى، ناحوديتسيا نا ودنوم يز ۆوزۆىشەني لەۆوي، نايبولەە ناگورنوي ستورونە، ۆ ۆەرحنيح چاستياح ۋرداباي-توگايا، ي وتستويت وت ر. توبولا، پروتەكايۋششەگو ۆ ەتوم مەستە بولەە پوسرەدينە دولينى، ت.ە. نە پودحوديا ني ك ودنومۋ يز ناگورنىح بەرەگوۆ، ۆ پولۋۆەرست. ۆپروچەم، توبول ي دالەە نيگدە ۆ پرەدەلاح ۋرداباي-توگايا نە كاساەتسيا سۆويم تەچەنيەم ني توگو، ني درۋگوگو ناگورنوگو بەرەگا، پريبليجاياس پوستەپەننو ك لەۆومۋ يز نيح ۋجە پو ۆىحودە يز ۋرداباي-توگايا ي ۋپيراياس ۆ نەگو، ۆپلوت، ليش ۆ پرەدەلاح كۋستانايا، برودوم كۋستاناي-ۋتكۋل، – چتو ۆەرستاح ۆ 8-9 وت مەستا، پرەدنازناچەننوگو دليا گورودا.
دالەە، دۆا درۋگيح پودوبنىح يلي نەپوسرەدستۆەننىح پودحودوۆ رەكي ك ەتوي ستورونە، ودنيم يز كوتورىح زاكانچيۆاەتسيا پريلاگاەمىي ۋ سەگو گلازومەرنىي پلان ۆسترەچايۋتسيا نيجە كۋستاناي-ۋتكۋليا: پەرۆىي – ۆەرستاح ۆ 5-تي ۋ مازاركي مۋرزاگازى، ا ۆتوروي ۆەرستاح 9-تي ۆ ۆەرحنيح چاستياح ۋروچ. ۋمۋرتايا. مەجدۋ پوسلەدنيم ي كۋستاناەم، ۆ ودنوم يز مەستنوستەي نارتايلياكا، توبول وتوشەل ك پروتيۆوپولوجنومۋ ناگورنومۋ بەرەگۋ. ۆ وستالنىح جە چاستياح سۆوەگو تەچەنيا رەكا، ناكلونياياس تو ك توي، تو ك درۋگوي ناگورنوي ستورونە، ني ك ودنوي يز نيح تاك نە بليزيتسيا، كاك ۆ ۆىشەپوكازاننىح چەتىرەح پۋنكتاح.
وپيسىۆاەمايا دولينا توبولا ۆ ۋرداباي-توگاي ي پروچيح نازۆاننىح ۆىشە مەستنوستياح پرەدستاۆلياەت، زا نەكوتورىمي ۆپروچەم يسكليۋچەنيامي، پوچتي سپلوشنىە لۋگا س پرەۆوسحودنويۋ پوكوسنويۋ تراۆويۋ، وسوبەننو پو مەستام نايبولەە نيزمەننىم، زاليۆاەمىم پري مالەيشەم رازليتي، كاكوۆى: يامكي، لۋجكي، لوجبينكي، پەرەسەكايۋششيەسيا دولينى ۆ رازنىح ەە مەستاح ي ناپراۆلەنياح. پودسكازاننىمي سەيچاس يسكليۋچەنيامي رازۋمەيۋتسيا: ا) تە نەمنوگيە، نەدوستۋپنىە دولينى دليا ساموگو بولشوگو رازليتيا، ۆوزۆىشەننىە مەستا، كوتورىە يزبرانى، پوەتومۋ كيرگيزامي پود ۋسترويستۆا زيموۆىح ستويبيشش، ۆ) مەستا، لەجاششيە پود سامويۋ رەكويۋ ي درۋگيمي ۆودوەمامي ۆ ۆيدە ستاريتس يلي رۋكاۆوۆ يلي وزەر، رازبروساننىح پوۆسيۋدۋ پو دولينە، كاك نا پريمەرە، دۆا لەجاششيە ريادوم، توتچاس پو سپۋسكۋ س ۆوزۆىشەنيا، پرەدنازناچەننوگو دليا گورودا، ە) چاست دولينى، ۆىروسشايا مەلكيم كۋستارنىم لەسوم-تالنيكوم، پرويزراستايۋششيم پرەيمۋششەستۆەننو پو ساموي رەكە ي چيليجنيكوم، راستۋششيم پوۆسيۋدۋ، ۆپروچەم، س پوليانامي وپيات دليا پوكوسوۆ ي سرەدي ەتيح تالوۆىح ي چيليجنىح كۋستوۆ. پوسلە ۋگودەۆ، لەجاششيح سوبستۆەننو ۆ دولينە وپيسىۆاەموي چاستي توبولا، نە مەنەە ۆاجنۋيۋ ي سۋششەستۆەننۋيۋ چاستيۋ تاكوۆىح سلەدۋەت سچيتات، كاك پو وتنوشەنيۋ ك سپوسوبستۆوۆانيۋ سيلام ۆەسەننيح رازليتي ۆ توبولە،تاك ي پو وبيليۋ مەست نەبەزپريگودنىح دليا حلەبوپاشەستۆا نەسكولكو، دوۆولنو بولشيح، سپۋسكايۋششيحسيا ۆ دولينۋ ەتوي رەكي سلەۆا، س ۆوزۆىشەننوي راۆنينى ستەپنىح وزەر، لوششين س پرويزراستايۋششيم پو نەكوتورىم يز نيح، مەستامي، مولودىم بەرەزوۆىم لەسوم ي س بوگاتىم مەستوروجدەنيەم پو ودنوي يز نيح، ناپريمەر، ابيل-سايۋ، ديكوگو كامنيا ي پليتنياكا. نەكوتورىە يز سيح وزەر، وتستوياششيە وت توبولا ۆەرستاح نە بولەە كاك ۆ 9-10, پري نەۋروجاە نا توبولە، موگۋت سلۋجيت دليا سەنوكوشەنيا، پو وبيليۋ پري نيح پوكوسنوي تراۆى دوۆولنو حوروشەگو كاچەستۆا.
پوچۆا دولين ۆ مەستاح نيزمەننىح گلينيستايا; زالەجي، گدە پرويزراستاەت تالنيك، پەسچانايا; نا مەستاح جە بولەە ۆوزۆىشەننىح ي تام، گدە راستەت چيليجنيك – سۋپەس ي سۋگلينوك. پوپاداەتسيا مەستامي ي چيستىي چەرنوزەم، ا يزرەدكا ي سولونتسەۆاتىي گرۋنت. پو لوششينام ي پو لەجاششيم مەجدۋ نيمي ي بليز ۆەرشين ونىح ستەپيام گرۋنت زەملي، مەستامي، سۋگلينيستىي ي سۋپەس، ي مەستامي پولوسا چەرنوي ي سولونتسەۆاتوي زەملي.
ۆسە وپيساننىە ۆىشە ۋگوديا پو توبولۋ سوستويات ۆ پولزوۆاني كيرگيز اراكاراگايسكوي ۆولوستي رازنىح اۋلوۆ، ۆسەگو ۆ چيسلە 127 كيبيتوك، راسپولوجەننىح زيموۆكامي ۆسە، زا يسكليۋچەنيەم ليش ودنوي كيبيتكي، نا پراۆوي، ت.ە. پروتيۆوپولوجنوي گورودۋ ستورونە توبولا، ۆ نيجە سلەدۋيۋششەم پوريادكە ي سوستاۆە: سوبستۆەننو, ۆ ۋرداباي-توگاە 1-يا گرۋپپا زيموۆوك يز 10 كيبيتوك №1 اۋلا – كاك راز پروتيۆ يزبراننوگو پود گورود پۋنكتا. ەتا گرۋپپا زيموۆوك زوۆەتسيا يمەنەم كيرگيزا بوزبايا مۋسينا، 2-يا زيموۆوچنايا گرۋپپا يز دۆۋح كيبيتوك كۋتەبارا يامگچۋرينا №2 اۋلا; 3-يا يز 7 كيبيتوك كوچانا بالگۋجينا توگو جە №2 اۋلا; 4-يا يز 2-ح كيبيتوك حورۋجنەگو التىنسارينا توگو جە اۋلا ي 5-يا يز 7 كيبيتوك كارىكپۋلا كابىلوۆا توگو جە اۋلا; نا ۋروچ. كوستاناە: 1-يا زيموۆوچنايا گرۋپپا يز 4-ح كيبيتوك ابيليا حانگودجينا توگو جە اۋلا ي 2-يا يز 13 كيبيتوك اليما كلىچپاەۆا توگو جە اۋلا; نا ۋروچ. نارتايلياك: 1-يا زيموۆوچنايا گرۋپپا يز 12 كيبيتوك تاك نازىۆاەمىح تۋلەنگۋتوۆ توگو جە اۋلا، 2-يا ي 3-يا يز 7 كيبيتوك ابيلەۆىح، توگو جە اۋلا; 4-يا، يز 2 كيبيتوك اكداۆلەتوۆىح توگو جە اۋلا; 5-يا، يز 2-ح كيبيتوك تۋماباەۆا توگو جە اۋلا; 6-يا ي 7 كيبيتوك ۋتەميسا بۋلەكپاەۆا توگو جە اۋلا; 7-يا يز 2 كيبيتوك سۋلتانا كۋنتيۋرە سەيدالينا، توگو جە اۋلا ي 8-يا يز 12 كيبيتوك سۋلتانا ايتيۋرە سەيدالينا توگو جە اۋلا; دالەە نا بەزىمياننىح ۋروچيششاح: 1-يا زيموۆوچنايا گرۋپپا يز 8 كيبيتوك ۋتەنيا كايداۋلوۆا توگو جە اۋلا; 2-يا، يز 10 كيبيتوك ايدابۋل-كۋليۋكا توگو جە №2 اۋلا، 3-يا يز 12 كيبيتوك كوجبانا سانكيباەۆا س №3 اۋلا ي 4-يا، چتو ۆ ۆەرحنيح چاستياح ۋروچيششا ۋمۋرتايا يز 9 كيبيتوك سارسەنبايا يمانكۋلوۆا №3 اۋلا.
پوريادوك پولزوۆانيا كيرگيز پوزەمەلنىمي ۋگوديامي ۆو ۆسەح وبياسنەننىح مەستنوستياح پوكا سوحرانيلسيا پرەجني، ت.ە. وبىچنىي، وسنوۆاننىي نا پراۆە داۆنوستي ەتوگو پولزوۆانيا، سلەدوۆاتەلنو، دالەكو نەراۆنومەرنىي، كاك ۋسماتريۆاەتسيا ەتو ي يز نيجەسلەدۋيۋششەي تابليتسى راسپرەدەلەنيا پوكوسوۆ مەجدۋ كيبيتكوۆلادەلتسامي رازنىح زيموۆوچنىح گرۋپپ، يلي ناكاشيۆاەموگو كاجدويۋ گرۋپپويۋ كوليچەستۆا سەنا ۆ سرەدني ۋروجاينىي گود.
زاكليۋچايۋششيەسيا ۆ ەتوي تابليتسە سۆەدەنيا و كوليچەستۆە سەنا، ناكاشيۆاەموگو كيبيتكوۆلادەلتسامي كاجدوي زيموۆوچنوي گرۋپپى، ۆزياتىە سو سلوۆ ساميح زيموۆكوۆلادەلتسەۆ، ك سوجالەنيۋ، نە موگلي بىت پروۆەرەنى ۆ توچنوستي، وسوبەننو ۆ وتنوشەني پەرەۆەسا پوكوسوۆ نا توي يلي درۋگوي ستورونە رەكي، پو سوۆەرشەننومۋ نەۋروجايۋ ۆ تەكۋششەم گودۋ، ۆسلەدستۆيە چەگو ي رۋچاتسيا زا ۆەرنوست تاكوۆىح سوستاۆيتەل نە موجەت، سچيتايا يح پوەتومۋ تولكو پريبليزيتەلنو ۆەرنىمي.
شتابس-روتميستر سۋل. سەيدالين 2.
تالقى
بايقاپ وتىرعانىمىزداي، ت.سەيدالين گەنەرال گۋبەرناتورعا باعىتتالعان بايانحاتتا 1870 جىلى نيكولاەۆسك ۋەزىنىڭ ورتالىعى بولادى دەپ بەلگىلەگەن «ورداباي توعاي» مەن «ءومىرتاي جايلاۋى نەمەسە قونىسى» (ۋروچيششە) ارالىعىنداعى 18 شاقىرىمدىق (ۆەرست) جەردىڭ يەلەرى مەن گەوگرافيالىق بەلگىلەرىن تاپىشتەپ سيپاتتاعان. ونداعى اتالعان مەكەن-جايلارعا قازىرگى تاڭدا تۇتاستاي قوستاناي قالاسى ورنالاسقان.
قۇندى رەسمي قۇجاتتان قالانىڭ ورنىندا بولعان تاريحي توپونيمدەردىڭ باسىم كوپشىلىگى جوعالعان، كەيبىرى جارىم-جارتىلاي ۇمىتىلعانىن بايقايمىز. ۇمىتىلعاندار قاتارىنا جاڭبىرشى ۇرپاعى حانعوجين ءابىلدىڭ قىستاۋى «ءابىلساي» مەن «قوستاناي وتكەلىن» اتاۋعا بولادى. «ءابىلسايدىڭ» يەسى بەيمالىم بولىپ جالپاق اتاۋمەن عانا ساقتالىپ جەتسە، «قوستاناي وتكەلى» ءبىر سىڭارىنان ايرىلىپ، «قوستاناي» دەگەن سوقا باسىمەن جەتتى. ال جوعالعاندار قاتارىندا، كىسى ەسىمىمەن اتالاتىن بوزباي مۋسين، كوتىبار جاڭبىرشين، قوشان بالعوجين، ىبىراي التىنسارين، تولەڭگىتتەر، سۇلتان كۇنتۋار جانە ايتۋار سەيداليندەردىڭ قىستاۋلارىن بىلاي قويعاندا، مىناداي جەر اتاۋلارى بار:
- ورداباي توعاي;
- ورىس وتكەلى;
- نارتايلاق جايلاۋى;
- مىرزاعازى مازارى;
- ءومىرتاي قونىسى;
قىستاۋ دەمەكشى، سۇلتان سەيدالين قازاق قىستاۋلارىنىڭ توبىلدىڭ سول جاعىنا ورنالاسۋىن بۇل جاعالاۋ وڭ جاققا قاراعاندا بيىك بولىپ كەلەتىنىن: «دولينا س لۋگامي: ۋرداباي-توگاي، كۋستاناي، نارتايلياك ي پروچ. وبراملەنى دوۆولنو ۆوزۆىشەننىمي، نو نە وسوبەننو كرۋتىمي بەرەگامي، يز كويح لەۆىي وتنوسيتەلنو ۆىشە ي كرۋچە، ا پراۆىي، پرەدستاۆليايۋششي پوچتي نەپريمەتنىي سپۋسك س ۆوزۆىشەننوي راۆنينى اراكاراگايسكوگو بورا، وتستوياششەگو وت توبولا ۆ 6-7, پريمەرنو، ۆەرستاح...»، - دەي كەلە، «تە نەمنوگيە، نەدوستۋپنىە دولينى دليا ساموگو بولشوگو رازليتيا، ۆوزۆىشەننىە مەستا، كوتورىە يزبرانى، پوەتومۋ كيرگيزامي پود ۋسترويستۆا زيموۆىح ستويبيشش»، - دەپ جازادى.
بۇل سيپاتتاما ى. التىنسارين قىستاۋى مەن اۋلەتتىك قورىمىن ەڭىستى، ويپاتتى بولىپ كەلەتىن، سوندىقتان تاسىعان سۋ استىندا قالاتىن وڭ جاعالاۋدا بولعان دەپ بوي بەرمەي جۇرگەن ءبىزدىڭ جۇرتتىڭ زەردە-زەيىنىنە ءبىر مىسقالداي بولسا دا وي سالار دەپ ەسەپتەيمىز.
قازىرگى تاڭدا قالادان ەداۋىر الىستاپ كەتكەن اراقاراعاي ورمانىنىڭ ءبىر شەتى توبىل وزەنىنەن 6-7 شاقىرىمدىق جەردە بولعاندىعى بايقالادى. ونىڭ اعاشىن جاڭا قونىسقا كەلگەن پەرەلەسلەندەر تۇرعىن ءۇي سالۋعا پايدالانعانى ءسوزسىز. ى. التىنسارين سالدىرعان مەكتەپ عيماراتىنا دا اراقاراعاي ورمانىنىڭ اعاشى پايدالانىلادى.
القيسسا، ۇزىلگەن ءسوزىمىزدى قايتا جالعاستىرىپ، بۇدان ءارى جوعالىپ كەتكەن توپونيمدەرگە جەكە-جەكە توقتالماقپىز. الدىمەن توقتالاتىنىمىز – 1870 جىلى نيكولاەۆسك ۋەزىنىڭ ورتالىعى بولادى دەپ بەلگىلەنگەن «ورداباي توعاي».
ورداباي توعاي. بۇل جەردىڭ اتاۋى مەن گەوگرافيالىق بەلگىلەرىن تىلەۋمۇحامبەت سۇلتان بىلايشا باياندايدى: «ۋرداباي-توگاي (ۋرداباەۆى لۋگا) نازۆانيە سۆوە پولۋچيل وت يمەني كوچەۆاۆشەگو تۋت نەكوگدا كيرگيزا ۋردابايا، ا «توگاي» زناچيت: لۋگا. كاك ۆيدنو يز ساموگو نازۆانيا، مەستنوست ۋرداباي-توگاي پرەدستاۆلياەت لۋگوۆوە پروسترانستۆو، لەجاششەە ۆ دولينە ر. توبولا، پروستيراياس پو تەچەنيۋ پوسلەدنەگو ۆەرست نا 6-تي، ا پوپەرەك وت 1,5 دو 2,5 ۆەرست، ت.ە. ۆو ۆسيۋ شيرينۋ ەگو دولينى ۆ ەتوم مەستە».
فيلولوگ مامان رەتىندە قازىرگى قازاق لەكسيكاسىندا «تال، اعاش وسكەن جەر» دەگەن ۇعىمدى بەرەتىن «توعاي» اتاۋى سول تۇستا «قالىڭ، بىتىك ءشوپ» دەگەن ماعىنا بەرەتىن «شالعىن» ءسوزىنىڭ ءسينونيمى رەتىندە قولدانعانىن بايقايمىز. دەمەك، تورعاي-ىرعىز وڭىرىندەگى تەگىس دالالىق ايماقتاعى «امانتوعاي»، «ارالتوعاي» دەگەن توپونيمدەردىڭ ماعىناسى تال مەن اعاشقا ەمەس، شالعىن، قالىڭ شوپكە قاتىستى ايتىلعان دەپ پايىمداۋعا بولادى. «ورداباي توعايدى» بۇگىنگى ماعىنالىق تۇرعىدان جىكتەلگەن، سارالانعان قازاق لەكسيكاسىنىڭ ۇعىمىمەن ايتساق، «ورداباي شالعىنى» بولىپ شىعادى.
قوستاناي قالاسىنىڭ العاشقى كارتاسىندا توبىل وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنداعى شۇپىرلەگەن ۇلكەندى-كىشىلى كولشىكتەرگە تولى جاعالاۋ رەتىندە بەينەلەنگەن كەسكىندەمە – ورداباي توعايى (1 سۋرەت).
1 سۋرەت. ورداباي توعاي (شالعىنى) مەن ورىس وتكەلى (قازىرگى كجبي كوپىرى)
سۋ باسقان جەردە ءشوپ قالىڭ، بىتىك شىعاتىنى بەلگىلى. ايتپاقشى، 1879 جىلى «ورداباي توعايدى» پەرەسەلەندەر قونىسى ەتۋدى كوزدەپ كەلگەن تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري گەنەرال-گۋبەرناتورى ا. كونستاتينوۆيچ توبىل تاسىعان كەزدە پايدا بولاتىن كولدەردەن قاتتى قۇرعاشىلىقتا سۋدىڭ بورسىعان ءيىسى شىعاتىندىقتان ول جەردى جاقتىرماي، وزەننىڭ تومەنگى اعىسىنان «قوستاناي وتكەلى» مەن «ءابىلساي» ارالىعىنداعى بيىك، قۇرعاق جەردى تاڭدايدى (تۇركىلىك كومبە: قوستاناي ءتوپونيمىنىڭ توركىنى)
ورداباي شالعىنى – قازىرگى تاڭدا قالانىڭ ءبىر بولىگى بولىپ سانالاتىن امانگەلدى كەنتىنىڭ تۇسى. ول جەردەگى ايتۋلى نىسان – كەڭەستىك كەزەڭدە قوستاناي وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ا. بورودين سالدىرعان ساياجاي. كەشەگى كۇنگە دەيىن ول وبلىس اكىمىنىڭ رەزيدەنتسياسى بولىپ كەلدى.
ورىس وتكەلى. ورىس وتكەلى، اۆتوردىڭ بايانداۋىنشا، «ورداباي توعايدىڭ» كولدەنەڭىنەن 2 شاقىرىمعا سوزىلىپ كەلەتىن كەڭىستىگى 1-1,5 شاقىرىمعا تارىلعان تۇسىنا ورنالاسقان. بۇل جەر، ءبىزدىڭ شامالاۋىمىزشا، قازىرگى قالانىڭ وڭتۇستىگىندەگى كجبي كوپىرى. توبىل وزەنىنىڭ ارناسى دا بۇل تۇستا تارىلادى. وزەن ارناسى ەكى جارىلىپ، تومەنگى اعىستا قوس (وڭ مەن سول) قولتىق قۇرايدى. كوپىردىڭ وتكەلگە ءتۇسۋىنىڭ سەبەبى دە وسىندا دەپ ويلايمىز (1 سۋرەت). اتالعان وتكەلدەن كەيىن «ورداباي شالعىنى» اياقتالىپ، قوستاناي القابى باستالادى. اۆتوردىڭ سوزىمەن ايتساق: «...كونچاياس برودوم ۋرۋس-ۋتكۋل، زا كوتورىم ناچيناەتسيا درۋگوي ۋچاستوك – كۋستاناي س برودوم توگو جە يمەني».
قوستاناي وتكەلى. قالانىڭ سولتۇستىك جاعىندا پاتشا زامانىندا سالىنعان شۆەتساريالىق كاسىپكەر لورەنتستىڭ سىرا زاۋىتى جانىنداعى ۇلكەن سايدىڭ تۇسىندا «قوستاناي وتكەلى» بولعان. 1895 جىلدان قولعا الىنىپ، 1907 جىلى اياقتالعان (تاريحي جادىگەر: قوستاناي قالاسىنىڭ العاشقى كارتاسى) قوستانايدىڭ العاشقى كارتاسىندا اتالعان وتكەلدىڭ سۇلباسى ساقتالعان مۇندا وتكەل وزەننىڭ ارناسىنا ءۇش بۇرىشتى فورماداعى ارال تۇرىندە ورنالاسقان. ءۇشبۇرىشتى ارال توبىلدىڭ سۋى قايتقان ۋاقىتتا وزەننىڭ ارناسىن جىڭىشكەرىلىپ تارىلۋىنا اسەر اكەلىپ، وتكەل تۇزەيدى (توبىلداعى تاسقىن سۋ: كورگەنىمىز بەن كوڭىلگە تۇيگەنىمىز). كارتادان وتكەلدەن وزەن جاعاسىنا قاراي ەكى سۇرلەۋ جول تۇسكەندىگىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى (2 سۋرەت).
2 سۋرەت. قوستاناي وتكەلى مەن قازىرگى «كارىستەر كوپىرى»
اعىستى وزەندەردەگى وتكەلدەر كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان قازاق جۇرتى ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولدى. قازاق دالاسىنداعى تانىمال توپونيمدەردىڭ كەيبىرى وتكەل ۇعىمىمەن ورنىققان. مىسالى، استانا قالاسى ورنالاسقان جەردىڭ ەرتەدەگى اتاۋى – قارا-وتكەل. كەنەسارى حاننىڭ قارا-وتكەل بەكىنىسىن شاپقان ەرلىگىن قازاق جۇرتى بىلەدى.
اتباسار قالاسىنىڭ اتاۋى دا وتكەلگە قاتىستى. ونىڭ ماعىناسى «ات كەشىپ وتە الاتىن وتكەل» دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. تورعاي وبلىسىنىڭ تاريحىن جازعان ي. كرافتىڭ ايتۋىنشا، 1845 جىلى ىرگەتاسى قالانعان تورعاي بەكىنىسى «جارىق وتكەل» دەگەن جەرگە قونىس تەپكەن. توبىل وزەنىنىڭ بويىنا ورالاسقان قوستاناي قالاسى دا وتكەلدىڭ جانىنان ورىن الادى. بىراق ول تاريحي ءتوپونيمىنىڭ «وتكەل» دەگەن سىڭارى تازا ورىس ءتىلدى اكىمشىلىكتىڭ قولدانىسىنا ەنبەگەندىكتەن، مۇلدەم ۇمىتىلىپ قالدى. قالا ورنى انىقتالعاننان كەيىن 20 جىلداي وتكەن سوڭ، 1898 جىلى قوستاناي قالاسىنداعى ءدىن ءىسى تۋرالى «ورەنبۋرگسكيە ەپارحيالنىە ۆەدوموستي» گازەتاسىنىڭ بىرنەشە نومەرىندە «گ. كۋستاناي» دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا جازعان سۆياششەننيك پ. گوردەەۆ پەرەسەلەندەر قونىسى ءابىلساي مەن كوستاناي-ساي اراسىنان ورىن الىپ، قالا سوڭعى اتالعان سايدىڭ (قوستاناي-ساي) اتاۋىنا يە بولدى دەپ جازادى: «نوۆىي گۋبەرناتور كونستانتينوۆيچ، پونيمايا ۆسيۋ ۆاجنوست ۋچرەجدەنيا نوۆوگو گورودا، ليچنو وسەنيۋ ۆ 1879 گودا وسموترەل نامەچەننوە پود گورود مەستو ي ناشەل ەگو دالەكو نە پودحودياششيم دليا وزناچەننوي تسەلي: ونو ناحوديلوس سرەدي بولوتنىح وزەر، نە بەز ۆرەدنوگو ۆليانيا دليا جيلوگو پۋنكتا، ك تومۋ زناچيتەلنو بىلو وتدالەنو (ۆ ½ ۆەرستى) وت توبولا. ۆمەستە س دوكتوروم نەيماركوم ون وتەحال وت وزناچەننوگو پۋنكتا ۆنيز پو تەچەنيۋ رەكي ەششە 18 ۆەرست ي وستانوۆيل سۆوە ۆنيمانيە نا ناستوياششەم مەستە، سرەدي دۆۋح سۋحيح لوگوۆ: س يۋگا – ابيل-سايا، س سەۆەرا كۋستانايا. پوسلەدنەە نازۆانيە لەگلو ۆ وسنوۆانيە يمەني ساموگو گورودا»
اڭعارىپ وتىرعانىمىزداي، ءاۋ باستا قالا ورنىن انىقتاعان ۋاقىتتاعى گەنەرال گۋبەرناتور ا.كوستانتينوۆيچ پەن ت.سەيداليندەر اتاپ وتەتىن «قوستاناي وتكەلى» ءتوپونيمىنىڭ ەكىنشى سىڭارى ءمان-ماعىناسىمەن بىرگە ۇمىتىلعان. ەگەر قازاق ءتىلدى توپونيمدەردى سول زاماندا باسپا ىسىندە، رەسمي قولدانىستا ەركىن شارلاعان، ۇستەمدىك قۇرعان ورىس ءتىلى ىعىستىرىپ شىعارماعاندا، قالانىڭ بۇگىنگى اتاۋى «قوستاناي وتكەلى» بولىپ قالىپتاسۋى دا ابدەن مۇمكىن ەدى.
وتكەلدىڭ «قوستاناي» بولىپ اتالۋىنىڭ سىرىن، ياعني ونىڭ ەتيمولوگياسىن بىزدەر «ەگەمەن قازاقستان»، «كازاحستانسكايا پراۆدا» باسىلىمدارىنا جاريالانعان «تامىرلاس توپونيمدەر: قوستاناي – ءدوڭ (دون) – دۋناي» اتتى ماقالامىزدا قالانىڭ ىرگەتاسى قالانعان تۇستا حاتقا تۇسكەن تاريحي جازبا دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ بىرىككەن اتاۋدى تۇركى ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭى نەگىزىندە لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان تالداعان بولاتىنبىز. وتكەل مال باققان كوشپەلى قازاقتارعا قىردان ەڭىسكە قاراي اعاتىن ءۇي مەن توبىل وزەندەرىنىڭ اراسىنداعى كەڭ، شۇرايلى جايىلىمعا – جىڭىشكە تۇبىرمەن دىبىستاعاندا «كۋشدونايعا»، جۋان تۇبىرمەن ايتقاندا «قوستانايعا» (پارسى ۇعىمىمەن ايتساق، «قوس وزەن اراسى» دەگەن ماعىناداعى ماۋرەناحرعا) شىعاراتىن تابيعي كوپىر ەدى (مارحابات: https://egemen.kz/article/346182-tamyrlas-toponimder-qostanay-%E2%80%93-donh-don-%E2%80%93-dunay).
1879 جىلى گەنەرال گۋبەرناتور ا. كونستانتينوۆيچ «قوستاناي وتكەلى» تۇسىنداعى تەرەڭ ساي مەن ءابىل حانعوجيننىڭ قىستاۋى ورنالاسقان سايدىڭ ء(ابىلساي) اراسىنداعى 350 دەسياتينا (گەكتار) جەردى پەرەسەلەندەر تۇراقتايتىن قونىس ەتىپ تاڭدايدى. پەرەسەلەندەر «قوستاناي وتكەلى» تۇسىنداعى سايعا قالانىڭ العاشقى ورنى بولىپ بەلگىلەنگەن «ورداباي توعايدىڭ» قۇرمەتىنە «ورداباي-ساي» دەگەن اتاۋ بەرەدى. قالانىڭ العاشقى قونىس ۇيلەرى سول سايدىڭ ماڭىنان سالىنىپ، ابىلسايعا قاراي جىلجيدى. سوندىقتان قالانىڭ العاشقى ميحايلو-ارحانگەلسكي شىركەۋى (1889), شىركەۋ الدىنداعى الاڭ (ميحايلوۆسكايا پلوششاد), الاڭنىڭ باتىس جاق تۇسىنداعى حريستياندار قورىمى ورداباي-ساي جاقتا ورنالاستى. ال پاتشالىق قوستانايدىڭ سانىنە اينالعان قىزىل كىرپىشتى ۇيلەردىڭ قالىڭ قاتارى قالانىڭ قازىرگى ورتالىق بولىگىندە ورىن الدى. سەبەبى ونداي عيماراتتار قوستاناي قالاسى ورداباي-سايدان ابىلسايعا قاراي ءوسىپ، كەڭەيگەن كەزەڭدەردە سالىنا باستايدى.
القيسسا، وتكەلدىڭ جانىنداعى كوپەس لورەنتستىڭ سىرا زاۋىتى ءالى كۇنگە دەيىن جۇمىس جاساپ تۇر. ال سول سايدى جاعالاپ تومەندەگى «قوستاناي وتكەلىنە» باراتىن جولدا «قوستاناي-سۋ» مەكەمەسىنىڭ توراپتىق جۇيەسى ورنالاسقان. ودان تومەنىرەكتە «كارىس كوپىر» اتانىپ كەتكەن وتكەل بار. قيىر شىعىستان كۇشتەپ قونىس اۋدارىلىپ كەلگەن ەڭبەكقور، ەگىنشى كارىس جۇرتىنا ويپاتتى، ەڭىستى بولىپ كەلەتىن، سوندىقتان وزەننەن سۋ شىعارۋعا وڭاي وڭ جاق جاعالاۋعا ەگىن سالدىرۋ ءۇشىن ۇكىمەت ارنايى كوپىر سالعان.
نارتايلاق. قوستاناي وتكەلىنەن كەيىنگى كەڭ القاپ – «نارتايلاق». وتكەلدەن باستاۋ الىپ كەڭەستىك داۋىردە «تەپليچنىي كومبينات» دەپ اتالعان سولتۇستىكتەگى مەكەنگە قاراي سوزىلىپ جاتقان جەرلەر نارتايلاقتىڭ «ەنشىسىندە» بولعان. مۇنداعى سول زامانداعى بەلگىلى نىسان – مىرزاعازى مازارى. مازار، ت. سەيداليننىڭ جازۋىنشا، «قوستاناي وتكەلىنەن»، ياعني قازىرگى سىرا زاۋىتىنىڭ جانىنداعى سايدان 5 شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان. بۇگىنگى تاڭدا اتالعان كەسەنە جانە وعان جەرلەنگەن مىرزاعازى تۋرالى ءبىر مىسقال دا اقپارات ساقتالماعان.
ءومىرتاي جايلاۋى. «قوستاناي وتكەلدەن» 9 شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان مەكەن – «ءومىرتاي جايلاۋى نەمەسە قونىسى» («ۋروچيششە» دەگەن ۇعىمنىڭ بالاماسى رەتىندە قولدانىپ وتىرمىز). بۇل قازىرگى «گەولوگتار» ساياجايىنىڭ ماڭى. ساياجايدى جاعالاپ قوستانايدان توبىل ۇستىنەن سالىنعان كوپىر ارقىلى كوكشەتاۋعا قاراي شىعاتىن تەمىرجول وتەدى. قازىرگى تاڭدا بۇل قالانىڭ سولتۇستىگىندەگى شەكاراسى.
ءسوز سوڭى
قوستاناي قالاسى پايدا بولعانعا دەيىن قازاق جۇرتىنىڭ قولدانىسىندا بولىپ كەيىنگى كەزەڭدەردە جوعالىپ كەتكەن توپونيمدەردى بۇگىنگى قالا تاريحىندا قالدىرۋ – تاۋەلسىز ەل-جۇرتتىڭ پارىزى. ونىڭ ءبىر جولى – يدەولوگيالىق مازمۇنى ەسكىرگەن كىسى ەسىمدەرىندەگى كوشە اتاۋلارىن قوستاناي قالاسى پايدا بولعانعا دەيىنگى تاريحي تونونيمدەرمەن اۋىستىرۋ. مۇنداي تاجىريبە استانا قالاسىندا تىم جاقسى جۇرگىزىلدى.
تاريحي توپونيمدەردى جاڭعىرتۋدىڭ تاعى ءبىر ءتاسىلى – جاڭادان كوككە تالاسا سالىنىپ جاتقان كەشەندى تۇرعىن ۇيلەرگە اتاۋ ەتىپ بەرۋ. ولاردىڭ قابىرعاسىنا QR-كود ارقىلى قوستاناي قالاسىنىڭ كونە توپونيمدەرىنە قاتىستى اقپاراتتار ءىلىپ قويۋعا بولادى. بۇل ءىستى قۇرىلىس كومپانيالارىنا جەر بەرەتىن قالا اكىمشىلىگى قاداعالاسا، ءىس وڭعا باسار ەدى. اتالعان تاجىريبەلەر نەگىزىندە ورداباي، نارتايلاق، تولەڭگىت، مىرزاعازى، ءومىرتاي دەگەن اتاۋلار قالا ىشىندە كوشە نەمەسە كەشەندى تۇرعىن ءۇي اتاۋلارىنان ورىن السا، ول قارەكەت ولكە تاريحىنا، اتا-بابا رۋحىنا دەگەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى دەپ سانايمىز. بۇلاردىڭ قاتارىنا قالانىڭ العاشقى باسشىسى مىندەتىن ۋاقىتشا اتقارعان ت. سەيدالين جانە ونىڭ وزگە اعايىندارىنىڭ تاريحي تورعاي وبلىسىنا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىنىڭ قۇرمەتىنە ارناپ ارنايى كوشە نەمەسە مەكتەپ اتاۋى بەرىلسە، تىپتەن، قۇبا-قۇپ بولار ەدى.
الماسبەك ابسادىق،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
قوستاناي قالاسى
Abai.kz
