«ءومىر – كۇرەس، كۇرەس – ءومىر»

ءاسانالى ءاشىموۆ

قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىپقوي سپورتشىسى كىم ەكەنىن بىلەسىز بە؟ ارينە، ول – قاجىمۇقان بابامىز.

قاجىمۇقان مۇڭايتپاسۇلى دجيۋ-دجيتسۋ، گرەك-ريم جانە ەركىن كۇرەستەن بىرنەشە دۇركىن چەمپيون. ول 1871 جىلعى 7 ساۋىردە اقمولا ۋەزى، قاراوتكەل اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. كلاسسيكالىق كۇرەس پەن تسيرك ونەرىن ي.ي.لەبەدەۆ مەكتەبىندە 1904-1907 جىلدارى  ۇيرەنەدى. ارعى تەگى – نار تۇلعالى ازاماتتار. اكەسى مۇڭايتپاس 1914 جىلى، اتاسى ەرناق بالۋان 1947 جىلى دۇنيە سالعان.  دەنە ءبىتىمى ەرەكشە ءىرى مۇقان 12-13 جاسىنان باستاپ كوزگە ءتۇسىپ، 16-17 جاسىندا جيىرماداعى جىگىتتەرمەن بەلدەسەتىن. مۇقان سول كەزدەن-اق، كۇرەسپەن توي-تومالاقتاردىڭ كوركىن قىزدىراتىن.

1901 جىلى ومبىدا العاشقى تسيرك اشىلىپ، وندا بالۋاندار فرانتسۋزشا، ياعني قازىرگى گرەك-ريم كۇرەسىنەن بەلدەسەدى. بۇل حابار سارىتەرەك اۋىلىنا جەتىپ، ونداعىلار مۇقاندى جىبەرەدى. بىرىنشىلىكتە قازاق الىبى دەنە ءبىتىمى زور، تاجىريبەلى كۇرەسكەر باس بالۋان زلوبينمەن ايقاسادى. كانىگى قارسىلاس 18-ءشى مينۋتتا جەڭىلدى. دەسە دە، جەڭىستى كۇندەر الدا ەدى.

1909 جىل مۇقانعا زور تابىس اكەلدى. ريگا بىرىنشىلىگىندە 10 كەزدەسۋدى تازا جەڭىسپەن اياقتاپ، جەڭىسكەر اتانسا، كەلن قالاسىندا ەركىن كۇرەستەن العاش رەت چەمپيون بولادى. قاجىمۇقاندى الەمدىك ارەناعا شىعارعان گەورگ لۋريح.  مۇقان لۋريحپەن 1908 جىلى پەتەربۋرگتە تانىسىپ، وسىدان  باستاپ «ياماگاتا مۋحانۋرا» اتانادى. «ياماگاتا قالاسىنان شىققان» دەگەن ماندەگى جاڭا ەسىمنىڭ قويىلۋ سەبەبى: بىرىنشىدەن، ول كەزدە تسيرك ونەرىنىڭ كورەرمەندەرى مەن كۇرەس دەمەۋشىلەرى قازاقتاردى بىلە قويمايتىن; ەكىنشىدەن، جاپون بالۋاندارىنىڭ داڭقى دۇرىلدەپ تۇرعان. مۇقان تۋرالى «جالو» جۋرنالىندا «شىعىس ۇلى جاپون مۋحانۋرا. ول تەگەۋرىندى دە، دەنە ءبىتىمى مىعىم جىگىت. كۇرەستە قاھارلى، ءارى وتە باتىل قيمىلدايدى»، – دەلىنگەن.

يۆان پوددۋبنىي، يۆان زايكين، الەەكس ابەرگ، زبىشكو-تسىگانەۆيچ ءتارىزدى الەمدىك سپورتشىلارمەن تەڭ تۇرعان  ەسىل ەر 1910 جىلى بۋەنوس-ايروسقا ارنايى شاقىرتۋمەن بارادى. «باتىرعا وڭ نە، سول نە» دەمەكشى،  بۇل جولى بابامىز امەريكا چەمپيونى اتانادى.

مۇڭايتاپاسوۆ 1912 جىلى نيجني نوۆگورودتاعى «سۋر» تسيركىندە وتكەن رەسەي بىرىنشىلىگىندە جەرگىلىكتى كۇرەسكەر – تۋرباسپەن، ياعني، تۋلۋمباسوۆپەن جەكپە-جەككە شىعادى. كىسىلىك كەلبەتى كوركەم مۇقان كەزەكتى جەڭىسىنەن كەيىن: «مەن ۇلكەن التىن مەدال ءۇشىن ەمەس، سەندەردىڭ نامىستارىڭ ءۇشىن كۇرەستىم» دەگەن ەكەن»

حاربين قالاسىنداعى جاپوندىقتار ۇيىمداستىرعان بىرىنشىلىكتە ساراكيكي ءجيندوفۋدى دجيۋ-دجيتسۋدەن جەڭەدى. باسى سىنىپ، ميى شايقالعان قارسىلاسى كوپ ۇزاماي باقۇل بولادى.

قاجىمۇقان 1914-1916 جىلدارى فينليانديا تۇيە بالۋانى يارۆينەن، شۆەتسيالىق اندەرسسوندى، افروامەريكالىق دجو مورو مەن ورىس اعايىنداردىڭ الىپتارى مارتىنوۆ، اكسەنوۆ سىندى كۇرسكەرلەردى جىققان.

بىلە ءجۇرىڭىز:

1. مۇقان 1909 جىلى سپورتتا عانا ەمەس، جەكە ومىرىندە دە ولجالى بولادى. ول نادەجدا چەپكوۆسكايامەن تانىسىپ، قازاق اراسىندا ءباتيما دەپ تانىلعان ونەرلى ارتىسپەن تسيرك يەلەرىنىڭ قارسىلىعىنىا قاراماستان ۇيلەنگەن. ءسويتىپ، ومبى قالاسىندا ەكەۋى نەكە قيدى.

2. تاباندى كۇرەسسىز جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىن ەمەسىن بىلگەن نويان ازيا چەمپيونى بولعاندىقتان، وعان «جاپونيا، كورەيا جانە مانچجۋريا چەمپيونى» لاقاپ اتى قويىلعان.

3. ال افريكاداعى يسلام مەملەكەتتەرىنە ساپارىنىڭ وڭ ناتيجەسىندە مەككە مەن مادينەدەگى جەڭىستەرىنەن كەيىن «مۇسىلمانداردىڭ ەڭ ۇلكەن بالۋانى» اتانادى. ال ورىس بالۋاندارى مۇقاندى «كوستولوم»، ياعني «سۇيەك سىندىرعىش» دەيتىن. سونداي-اق، ورىنبوردا كامۋحين تسيركىندەگى حالىقارالىق جارىستا ەر تۇلەگى قاجىمۇقاننىڭ قۇرمەتىنە «بەنەفيس» وتكەن. ايتا كەتەيىك، ول زاماندا «بەنەفيس» تەك الەم چەمپيوندارىنا لايىقتاپ جاسالاتىن.

4. قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ ۇلى وتان سوعىسى باستالعان تۇستا ەكى جىلعا جۋىق تسيرك ونەرىن كورسەتىپ، 100 مىڭ سومداي اقشا تاۋىپ، مايدانعا جىبەردى.

5. ق.مۇڭايتپاسوۆ 1948 جىلى تۇركىستان وبلىسى، لەنين تۋى كولحوزىندا قايتىس بولدى. تەمىرلان اۋىلىندا ەسكەرتكىش ورناتىلىپ، 1980 جىلى بۇرىنعى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، ارىس اۋدانى، تەمىرلان اۋىلىندا مەموريالدىق مۋزەيى اشىلعان. 1986 جىلدان باستاپ ق.مۇڭايتپاسوۆ اتىندا كلاسسيكالىق كۇرەستەن حالىقارالىق تۋرنيرلەر ءوتىپ كەلەدى.

6. 48 مەدال ولجالاعان تۇركى حالقىنىڭ ماقتانىشىنىڭ اتى الەمدىك دەڭگەيدە يۆان پوددۋبنىي، يۆان شەمياكين، الەكس ابەرگ، يۆان زايكين، گەورگ لۋريح، گەورگ گاككەنشميدت، پول پونس، ۆەيلاند شۋلتس سىندى بالۋاندارمەن قاتار تۇرادى.

وسىمەن قاجىمۇقان مۇعايتپاسۇلى تۋرالى ماقالامىز ءتاممام. ومىردە دە، سپورتتا دا جىعىلماڭىز!

بەيبارىس ساكەنۇلى، جۋرناليست

Abai.kz