ماقالا حالىقتىڭ مەملەكەتكە دەگەن سەنىمى مەن ءادىل مەملەكەت ۇعىمى اراسىنداعى بايلانىستى تالداۋعا ارنالعان. ءادىل مەملەكەت فۋنكتسيالارىنىڭ ءتىزىمى جانە پايدا بولۋى ۇسىنىلدى.

ءتۇيىندى سوزدەر: مەملەكەتكە دەگەن سەنىم، ادىلدىك، ءادىل مەملەكەت، نەگىزدەر مەن العىشارتتار، ءادىل مەملەكەتتىڭ فۋنكتسيالارى.

ادىلەتتى مەملەكەت ۇعىمى ءالى قالىپتاسقان جوق. جۇمىس نۇسقاسى رەتىندە كەلەسى انىقتامانى ۇسىنۋعا بولادى. ءادىل مەملەكەت-بۇل حالىق سەنىم بىلدىرەتىن، ءوزى جۇزەگە اسىراتىن باسقارۋدى قولدايتىن جانە مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ قىزمەتىن جالپى يگىلىك مۇددەسى ءۇشىن وڭ باعالايتىن مەملەكەت. حالىقتىڭ مەملەكەتكە دەگەن سەنىمى ونىڭ مەملەكەتتىك بيلىك نەگىزدەرىنە جانە مەملەكەت ورگاندارىن قالىپتاستىرۋ تارتىبىنە، مەملەكەتتىك مارتەبەسى بار ادامدارعا جانە مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇرگەندەرگە دەگەن كوزقاراسىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى. حالىقتىڭ مەملەكەتكە دەگەن سەنىمى مەملەكەتتى قۇرمەتتەۋدى، تانۋدى جانە قولداۋدى بەلگىلەيدى. مەملەكەتتىڭ قىزمەتى، ونىڭ ىشىندە ساپاسى مەن تيىمدىلىگى بويىنشا وڭ باعا الادى.

مەملەكەت بۇل حالىقتان بولىنگەن بيلىك پەن اكىمشىلىك ۇيىمىن بىلدىرەتىن جانە بەلگىلى ءبىر اۋماقتى جانە حالىقتى سوڭعىسىنىڭ كەلىسىمىنە قاراماستان باسقارۋعا ء(ىس-ارەكەتتەردى ورىنداۋدى تالاپ ەتۋگە) جوعارعى قۇقىقتى تالاپ ەتەتىن ەرەكشە تۇراقتى ساياسي بىرلىك; ونىڭ تالاپتارىن جۇزەگە اسىرۋعا كۇشى مەن قۇرالدارى بار" [1, 23 ب].

مەملەكەتكە دەگەن سەنىم ادىلەتتىلىك قاعيداتىمەن، ادامگەرشىلىكپەن، قوعامنىڭ يدەيالارى مەن قۇندىلىقتارىمەن، جەكە تۇلعانىڭ ينتەللەكتۋالدى جانە ەرىكتى دامۋىمەن بايلانىستى. ارينە، مازمۇنى بويىنشا حالىقتىڭ مەملەكەتكە دەگەن سەنىمى ينەرتسيالىق (تاريحي), جەكە ( كوشباسشىعا دەگەن سەنىم) جانە تەحنولوگيالىق (ماركەتينگتى قولدانۋدىڭ ناتيجەسى) بولۋى مۇمكىن. دەموكراتيالىق ورىنداۋدا سەنىم (سەنىم، سەنىم) - بۇل سارالانعان قوعامدىق كۇشتەردىڭ، ۇجىمداردىڭ، جەكە ادامداردىڭ جانە قوعامنىڭ پىكىرىمەن كەلىسىلگەن كونسەنسۋس اكتىسى. مەملەكەتكە دەگەن سەنىممەن بايلانىستى قاتىناستار جۇيەسى ادامنىڭ، ۇجىمنىڭ جانە قوعامنىڭ ينتەللەكتۋالدى، مورالدىق - ەرىك-جىگەرلى، ساياسي-قۇقىقتىق، ەموتسيونالدى-مىنەز-قۇلىق سيپاتتامالارىنا نەگىزدەلگەن.

پلاتوننىڭ "مەملەكەتىندە", اريستوتەلدىڭ "ساياساتىندا" جانە "افينى ساياساتىندا" الەۋمەتتىك بولمىسقا كولەمدى تالداۋ جۇرگىزىلەدى، بۇل وتباسىن تابيعي مەملەكەتكە اينالدىرۋ تۋرالى قورىتىندى جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى [2, 460 ب.]. ياعني، "وتباسى" قوعام مۇشەلەرىنىڭ كوپ باعىتتى جانە ءار ءتۇرلى مۇددەلەرى جۇزەگە اسىرىلاتىن ەركىندىك كەڭىستىگىن قالىپتاستىراتىن ورتاق ماقساتتاردى بىلدىرەتىن ءوزىنىڭ دامۋىنىڭ جالپى ۆەكتورلىق باعىتىن انىقتايدى. مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك اسپەكتىسىن بولەكتەۋدەگى ىرگەتاس سياقتى ءتاسىل ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا قازىرگى الەۋمەتتىك جانە ساياسي قاتىناستاردىڭ دامۋىنداعى قاراما - قايشىلىقتاردى جويۋ ءۇشىن بۇرىنعىدان دا ماڭىزدى.

مەملەكەتتىك ەگەمەندىك وزگەرىسكە ۇشىرايدى، زاڭدىلىق وزگەرەدى جانە جەكە تۇلعالاردىڭ بىرەگەيلىگىن قالىپتاستىرۋداعى مەملەكەتتىڭ ءرولى كۇمان تۋدىرادى. حح1 عاسىردا كۇش پەن بايلىق سياقتى ءداستۇرلى بيلىك رەسۋرستارى ءوز ىقپالىن جوعالتادى، بىراق ولار تولىعىمەن جويىلمايدى، ال ءبىلىم مەن اقپارات بيلىكتىڭ ماڭىزدى رەسۋرسىنا اينالادى. ەكونوميكالىق بايلانىستار، قارجى، تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ بۇكىل الەم بويىنشا قوزعالىسى ۇلكەن مولشەرگە جەتتى. حالىقارالىق كەڭىستىكتە قوزعالاتىن ميگرانتتار مەن ادامداردىڭ باسقا ساناتتارىنىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. الەۋمەتتىك كەپىلدىكتەر ساتىپ الىنعان قىزمەتتەر سالاسىنداعى باسقا ەلدەردە شامدار ادام قۇقىقتارى جۇيەسىنە كوشتى. مەملەكەتتىڭ اۋىرتپالىعى ارتىپ كەلەدى.

ادىلەتتىلىكتىڭ جۇمىس ىستەۋ فورمالارى مەملەكەتكە بايلانىستى. قازىرگى كونستيتۋتسيالاردا كەڭ تارالعان حالىقتىق ەگەمەندىك ءپرينتسيپىن زاڭنامالىق راسىمدەۋ وسىنى راستايدى.

اشىق قوعام تۋرالى تالاپتار، قوعامدىق بيلىك ورگاندارىنىڭ قىزمەتىندەگى اشىقتىق ادامنىڭ مۇمكىندىكتەرىمەن بايلانىستى. ءوندىرىستى قايتا قۇرۋعا ىقپال ەتەتىن ەتيكالىق ەكونوميكا، ەتيكالىق تۇتىنۋ سياقتى ادامنىڭ تالاپتارى پايدا بولدى.

ۋاقىتتىڭ ىقپالىندا باسشىلىقتى، باسقارۋدى، باعىنۋدى، باقىلاۋدى جانە ت.ب. بىلدىرەتىن قاتىناستار. ۇيىمدىق-بيلىك قاتىناستارى سالاسىندا بيلىكتىڭ تاۋەلدىلىگى تانىلا باستادى. ماسەلەن، باسشى، ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك مەكەمە، ءوز قاراماعىنداعىلارعا وتە تاۋەلدى. بيلىك تۋرالى ۇعىمدار قۇندىلىق رەتىندە تاراتىلادى. باسقارۋ مادەنيەتىنە قاتىستى قاتاڭ تالاپتار قويىلادى بەردى [3, 4 ب.].

ءار ناقتى مەملەكەتتىڭ تاريحي دامۋ پروتسەسىندە ءار ءتۇرلى فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن جەكەلەگەن ىشكى جۇيەلەردى (ساياسي، ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق، مورالدىق، ءدىني جانە باسقا دا اتريبۋتتىق پارامەترلەرىمەن) سينتەزدەيتىن جانە بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتەگى الەۋمەتتىك دامۋدىڭ قانداي دا ءبىر باعىتىن انىقتايتىن بەلگىلى ءبىر كەشەندى مودەل قالىپتاسادى.

ءار ءتۇرلى نەگىزدەرگە بايلانىستى مەملەكەتتىڭ كەشەندى جانە كومپونەنتتىك مودەلدەرىنىڭ جەتكىلىكتى كەڭ جىكتەلۋى ۇسىنىلۋى مۇمكىن. الايدا، وسى باپتىڭ شەڭبەرىندە مۇنداي تالدامالىق مىندەت قويىلمايدى. بۇل جاعدايدا مەملەكەت مودەلدەرىنىڭ ماڭىزدى ءبولىنۋى ماڭىزدى. مەملەكەتتىڭ ءمانى ماسەلەسىندە مەملەكەتتىك بيلىك كىمنىڭ مۇددەسى ءۇشىن جۇزەگە اسىرىلاتىنى شەشۋشى بولدى، ماسەلە بار جانە ارقاشان بولادى. وسى نەگىزدە بارلىق مودەلدەردى ەكى تۇرگە بولۋگە بولادى: الەۋمەتتىك باعدارلانعان (جالپى الەۋمەتتىك) جانە تاپتىق باعدارلانعان (ستراتو-باعدارلانعان، تاپتىق، ەكسپلۋاتاتسيالىق).

ءادىل جالاقى ءپرينتسيپى. قالىپتى جاعدايدا بۇل قاعيدا ەكى نەگىزگى يمپەراتيۆتى ورناتۋدى جانە دۇرىس ەمەس ىسكە اسىرۋدى كوزدەيدى.

بىرىنشىدەن، جالاقى مولشەرى ەڭبەك سانى مەن ساپاسىنا تىكەلەي بايلانىستى بولۋى كەرەك.

ەكىنشىدەن، ەڭ تومەنگى جالاقى كۇنكورىس دەڭگەيىنەن تومەن بولماۋى كەرەك. بۇل رەتتە سوڭعىسى ورتاشا ستاتيستيكالىق ەمەس، ءتيىستى وڭىردەگى تۇتىنۋ سەبەتىنىڭ ناقتى جيىنتىعى نەگىزىندە ەسەپتەلۋگە جانە ينتەرنەت جەلىسىندە ەگجەي-تەگجەيلى تۇردە ورنالاستىرىلۋعا ءتيىس.

قالىپتى ء(ادىل) مەملەكەت ءۇشىن ەڭ تومەنگى جالاقى مولشەرى مەن مەملەكەتتىك جانە مۋنيتسيپالدى قىزمەتكەرلەردىڭ ماكسيمالدى جيىنتىق جالاقىسى اراسىنداعى اراقاتىناستى بەلگىلەۋ ەرەكشە ماڭىزعا يە، ونىڭ اتىراۋى 10 ەسەدەن اسپاۋى كەرەك [4, 26 ب.].

سونىمەن قاتار، بۇل جەردە ەڭ تومەنگى جانە ماكسيمالدى (شەنەۋنىكتەر ءۇشىن) جالاقى شەگى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وسى شامالار اراسىنداعى قاتاڭ بايلانىس ماڭىزدى. ەگەر مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەرى وزدەرىنىڭ جالاقىلارىن كوتەرگىسى كەلسە، وندا مۇنى تەك ەڭ تومەنگى جالاقىنىڭ وسۋىنەن كەيىن جانە پروپورتسيادا جاساۋعا بولادى. بۇل ءتاسىل شەنەۋنىكتەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى

ادىلەتتتى مەملەكەت تۇرعىسىنان مەملەكەتتىڭ مەنشىگىندەگى ۇيىمداردا، سونداي-اق مەملەكەتتىك ورگاندار مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا جالاقى دەڭگەيىندەگى باسقا مونوپوليالاردا جالاقىنىڭ جوعارعى شەگىن بەلگىلەۋ ءپرينتسيپتى بولىپ تابىلادى. بۇل مەملەكەتتىك كورپوراتسيالارداعى، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەگى جانە كاسىپورىندارداعى جالاقى مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەردىڭ جالاقىسىنان جوعارى بولماۋى كەرەك دەگەندى بىلدىرەدى.

بۇل پرينتسيپتەن مورالدىق تۇرعىدان اۋىتقۋ زاڭداستىرىلعان ازعىندىق رەتىندە، ال مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ميلليونداعان جالاقىسى جانە ءتيىستى ۇيىمداردىڭ مەنەدجمەنتى اشىق تسينيزم رەتىندە انىقتالۋى كەرەك.

مەملەكەتتىك شىعىنداردىڭ نەگىزدىلىگى ءپرينتسيپى. مەملەكەتتىڭ جۇمىس ىستەۋى قانشا تۇرادى، ماسەلە بوس ەمەس. نەگىزگى يدەيانى كەلەسىدەي تۇجىرىمداۋعا بولادى: مەملەكەت ءوزىنىڭ وبەكتيۆتى قاجەتتى فۋنكتسيالارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قاجەت مولشەردەن ارتىق تۇتىنباۋى كەرەك. بۇل يدەيانى ناقتىلاۋ قاجەت ەكەنى انىق.

ءادىل مەملەكەت تۇجىرىمداماسى ءارتۇرلى فيلوسوفيالىق ىلىمدەردە ءارتۇرلى تاسىلدەرگە يە بولدى، مىسالى:

پلاتون. ول ەڭ جاقسى مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ جوباسىن ۇسىندى، ونىڭ نەگىزگى قاعيداسى ادىلەتتىلىك يدەياسى بولدى. ءادىل مەملەكەت — بۇل اركىم ءوزىنىڭ تابيعي بەيىمدىلىگىنە سايكەس كەلەتىن ەڭبەك تۇرىمەن اينالىساتىن مەملەكەت.

كونفۋتسي. يدەال ادىلەتتى مەملەكەت جاقسى جانە تاتۋ وتباسىنىڭ قۇرىلىمىنا ۇقساس قۇرىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەدى، مۇندا اركىم ءوزىنىڭ ءومىر سالتىنا سايكەس ءوز قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن جاقسى بىلەدى. مۇنداي مەملەكەتتىڭ بيلەۋشىسى، كونفۋتسي بويىنشا، اكەسى سياقتى، حالىقتى گۇلدەنگەن ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قاجەتتى ءوندىرىستى ۇيىمداستىرا وتىرىپ، سۋبەكتىلەرگە قامقورلىق جاساۋى كەرەك.

كارل ماركس. قوعامدى كوممۋنيستىك باعىتقا وزگەرتۋ ءۇشىن قاجەتتى بىرقاتار قادامداردى ۇسىندى. مىسالى، جەر مەنشىگىن يەلىكتەن شىعارۋ، جوعارى پروگرەسسيۆتى سالىقتى ەنگىزۋ، مۇراگەرلىك قۇقىعىن جويۋ جانە باسقالار [5, 66 ب.].

ءادىل مەملەكەت ۇعىمىن حالىق سەنىم بىلدىرەتىن، ءوزى جۇزەگە اسىراتىن باسقارۋدى قولدايتىن جانە مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ قىزمەتىن جالپى يگىلىك مۇددەسى ءۇشىن وڭ باعالايتىن مەملەكەت رەتىندە انىقتاۋعا بولادى.

ادىلەتتى مەملەكەت بۇل عاسىرلار بويى فيلوسوفتاردىڭ، الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ جانە ساياساتكەرلەردىڭ نازارىن اۋدارىپ كەلە جاتقان تۇجىرىمداما.

ادىلەتتىلىك تۇجىرىمداما رەتىندە فيلوسوفيالىق رەفلەكسياعا نەگىزدەلگەن. پلاتون مەملەكەتتە ادىلەتتىلىك قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن يدەالدى قوعامدى سيپاتتايدى، وندا اركىم ءوز ءرولىن ورىندايدى. اريستوتەل نيكوماح ەتيكاسىندا ءبولۋ جانە تۇزەتۋ ادىلەتتىلىگىن اجىراتادى، بۇل تاۋارلاردى بولۋدەگى پروپورتسيونالدىلىقتىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتەدى.

قازىرگى فيلوسوف دجون روۋلز ءوزىنىڭ "ادىلەتتىلىك تەورياسى ەڭبەگىندە گيپوتەتيكالىق ادامدار "ناداندىقتىڭ پەردەسىنە" بايلانىستى ادىلەتتىلىك پرينتسيپتەرىن تاڭدايتىن "تۇپنۇسقا پوزيتسيا" تۇجىرىمداماسىن ۇسىنادى. روۋلز ادىلەتتىلىك بارلىعىنا بارىنشا ەركىندىك بەرىپ، تەڭسىزدىكتى ازايتۋى كەرەك دەيدى.

سوڭعى ونجىلدىقتاردا ادىلەتتىلىك تەوريالارى الەۋمەتتىك كەلىسىمشارت، ادام قۇقىعى جانە ازاماتتاردىڭ ساياسي پروتسەستەرگە قاتىسۋ قابىلەتى تۋرالى يدەيالاردى قامتىدى. مىسالى، مارتا نۋسسباۋم ادىلەتتى مەملەكەت بارلىق ازاماتتارعا ءوزىن-ءوزى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرۋى كەرەك دەپ، "قابىلەتتەردىڭ" ماڭىزدىلىعىن اتاپ كورسەتەدى.

ادىلدىك كريتەريلەرى رەتىندە:

الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك. الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك رەسۋرستارعا قول جەتىمدىلىكتىڭ، ءبىلىم بەرۋدىڭ جانە دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ تەڭدىگىمەن بايلانىستى. ماڭىزدى اسپەكتىلەردىڭ ءبىرى-الەۋمەتتىك ليفت پەن قوعامنىڭ تۇراقتى دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋى مۇمكىن جۇيەلى تەڭسىزدىكتەردى تالداۋ.

ەكونوميكالىق ادىلەتتىلىك. ەكونوميكالىق ادىلەتتىلىك بايلىق پەن رەسۋرستاردى بولۋگە قاتىستى. تابىس تەڭسىزدىگىنىڭ جوعارى دەڭگەيى الەۋمەتتىك شيەلەنىستەرگە جانە ءومىر ساپاسىنىڭ ناشارلاۋىنا اكەلۋى مۇمكىن. زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، بايلىقتى بىركەلكى بولەتىن ەلدەر ومىرگە قاناعاتتانۋ مەن قوعامدىق تۇراقتىلىقتىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتەدى.

ساياسي ادىلەتتىلىك. ساياسي ادىلەتتىلىك ازاماتتاردىڭ شەشىم قابىلداۋعا بەلسەندى قاتىسۋىن بىلدىرەدى. سايلاۋ جانە قوعامدىق كەڭەس بەرۋ سياقتى ءتيىمدى قاتىسۋ تەتىكتەرى ءادىل قوعام قۇرۋعا ىقپال ەتەدى. الايدا، رەسمي مەحانيزمدەر ازاماتتاردىڭ ساياساتقا ناقتى اسەرىن ءاردايىم كورسەتە المايتىندىعىن ەسكەرۋ قاجەت [6, 66 ب.].

قىتايدىڭ ەڭ ءىرى ويشىلى جانە العاشقى الەۋمەتتىك جوبالاردىڭ ءبىرىنىڭ اۆتورى كونفۋتسي بولدى (ب.ز. د. 552-479). ول يدەالدى ادىلەتتى مەملەكەت جاقسى جانە تاتۋ وتباسىنىڭ قۇرىلىمىنا ۇقساس قۇرىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەدى، مۇندا اركىم ءوزىنىڭ ءومىر سالتىنا سايكەس ءوز قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن جاقسى بىلەدى. مۇنداي مەملەكەتتىڭ بيلەۋشىسى، كونفۋتسي بويىنشا، اكەسى سياقتى، ازاماتتارعا قامقورلىق جاساپ، حالىقتى گۇلدەنگەن ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قاجەتتى ءوندىرىستى ۇيىمداستىرۋى كەرەك، ال سۋبەكتىلەر ونى قۇرمەتتەيدى جانە ءبىر-ءبىرىن باۋىرلار سياقتى جاقسى كورەدى. كونفۋتسي مەملەكەتتى ءتىرى الەۋمەتتىك اعزاعا ۇقساتتى، ال ەل استاناسىنداعى بيلەۋشى ادام اعزاسىنداعى ساۋ جۇرەك سياقتى بولۋى كەرەك.

مەملەكەت، كونفۋتسيدىڭ پىكىرىنشە، اقىل-وي جانە فيزيكالىق ەڭبەك ادامدارىنا وزدەرىنىڭ قابىلەتتەرى مەن ەڭبەكتەرى بويىنشا بولىنگەن ادامداردىڭ ءادىل جانە لايىقتى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن قاجەت. ادامداردىڭ ۇستىنەن بيلەۋشى بولعان ادام ارقاشان ەلدىڭ جانە حالىقتىڭ تاعدىرى مەن قاۋىپسىزدىگى تۋرالى ويلارمەن اينالىسادى، ال فيزيكالىق ەڭبەكقور ادامدار مۇنداي ويلارمەن سيرەك اينالىسادى جانە قوعامنىڭ ساياساتى مەن ەكونوميكاسىنان گورى جەكە جانە وتباسىلىق ءال-اۋقاتقا كوبىرەك قىزىعۋشىلىق تانىتادى.

كونفۋتسي الەۋمەتتىك ۇيلەسىمدىلىك ءپرينتسيپىن تۇجىرىمدادى: "جوعارعى جاقتار ەلدىڭ ءادىل جانە دانا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق زاڭدارىنىڭ ساقتالۋى مەن ورىندالۋىن ادال قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، تومەنگى جاققا ادال قامقورلىق جاساۋى كەرەك، ال تومەنگى جاقتار وزدەرىنىڭ شۇعىل قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن قاجەت نارسەنىڭ بارىنە زاڭدى قۇقىققا يە بولا وتىرىپ، مەملەكەت پەن قوعامنىڭ يگىلىگى ءۇشىن وزدەرىنىڭ زاڭدى ەڭبەك مىندەتتەرىن ادال جانە ادال ورىنداۋى كەرەك، سودان كەيىن قوعامنىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ رۋحاني جانە مورالدىق-ادامگەرشىلىك كەلىسىمىنە قول جەتكىزىلەدى" [7, 66 ب.].

مەملەكەتتى دۇرىس باسقارۋ-حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ نەگىزى. مەملەكەت باسىندا قوعامنىڭ دانا اكەلەرى تۇرۋى كەرەك، ولار ادامداردىڭ وزەكتى قاجەتتىلىكتەرىن بىلەدى، ولاردى مەملەكەتتىڭ وزەكتى، قاجەتتىلىكتەرى مەن قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن قاجەتتى ءوندىرىس ءۇشىن ۇيىمداستىرادى. بيلەۋشى "ايبىندى، بىراق تاكاپپار ەمەس; قاتال، بىراق قاتىگەز ەمەس" بولۋى كەرەك.

كارل ماركس مەملەكەت تاپتاردىڭ پايدا بولۋىنان پايدا بولدى، كەيبىرەۋلەرى مەنشىك پەن كۇشكە يە بولدى، ال باسقالارى باعىنۋعا ءماجبۇر بولدى دەپ سەندى. ءادىل مەملەكەت، ماركستىڭ پىكىرىنشە، سىنىپتاردىڭ ءبىرىنىڭ مۇددەلەرىن ءبىلدىرۋى كەرەك. ادىلەتتىلىك ءۇشىن بۇل سىنىپ جۇمىسشىلار كلاسى بولۋى كەرەك.

قوعامدى ءادىل مەملەكەتكە وزگەرتۋ ءۇشىن ماركس بەس قادام ۇسىندى:

• جەر مەنشىگىن ەكسپروپرياتسيالاۋ (جەر قوعامدىق رەسۋرس بولۋعا ءتيىس);
• جوعارى پروگرەسسيۆتى سالىقتى ەنگىزۋ;
• مۇراگەرلىك قۇقىعىن جويۋ (ويتكەنى كەيبىر ادامدار تۋا بىتكەن جوعارى سىنىپتا);
• بارلىق ەميگرانتتار مەن بۇلىكشىلەردىڭ مۇلكىن تاركىلەۋ (بۇل قىزمەت رەسۋرستاردى مەملەكەت مەنشىگىنە الۋعا باعىتتالعان);
• نەسيەنى مەملەكەت قولىندا ورتالىقتاندىرۋ [5, 15 ب.].

ماركس جالپى يگىلىك ادامداردى تەك سوتسياليزم كەزىندە كۇتەتىنىنە سەنىمدى بولدى. بارلىق ازاماتتار ورتاق ىسكە ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ، سودان كەيىن ءوندىرىس ناتيجەلەرىن ءبىر-بىرىنە تاراتاتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ بۇل ۇلگىسى.

كارل ماركس ادىلەتتى مەملەكەت زاڭدار مەن يدەولوگيا ارقىلى جۇمىسشىلار كلاسىنىڭ مۇددەلەرىن ءبىلدىرۋى كەرەك دەپ ەسەپتەدى.

فيلوسوف قوعامدى قاناۋشىلار مەن جۇمىسشىلاردىڭ سىنىپتارىنا ءبولدى جانە العاشقىلاردى باسقالاردىڭ ەڭبەك ناتيجەلەرىن ادىلەتسىز يەمدەندى دەپ ايىپتادى. ماركستىڭ پىكىرىنشە، كەز-كەلگەن ماجبۇرلەۋ مۇلىكتى تۋدىرادى، ال ەڭبەك ءبولىنىسى تەڭسىزدىكتى قالىپتاستىرادى.

ءادىل مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن ماركس كەلەسى قادامداردى ۇسىندى:

• جەر مەنشىگىن ەكسپروپرياتسيالاۋ (جەر قوعامدىق رەسۋرس بولۋعا ءتيىس);
• جوعارى پروگرەسسيۆتى سالىقتى ەنگىزۋ;
• مۇراگەرلىك قۇقىعىن جويۋ (ويتكەنى كەيبىر ادامدار تۋا بىتكەن جوعارى سىنىپتا);
• بارلىق ەميگرانتتار مەن بۇلىكشىلەردىڭ مۇلكىن تاركىلەۋ (بۇل قىزمەت رەسۋرستاردى مەملەكەت مەنشىگىنە الۋعا باعىتتالعان);
• نەسيەنى مەملەكەت قولىندا ورتالىقتاندىرۋ.

ماركس كاپيتاليزمدى قاقتىعىستار تۋدىراتىن قاتىگەز جۇيە دەپ سانادى. تاعى ءبىر نارسە — سوتسياليزم، مۇندا اركىم جۇمىس ىستەيدى جانە ادىلەتتىلىككە يە بولادى. وسى كەزەڭنەن وتكەننەن كەيىن عانا ادامزات كوممۋنيزمگە قادام باسادى، وندا مەملەكەتتەر (جانە ونىمەن بىرگە زورلىق-زومبىلىق) مۇلدەم بولمايدى.

ءار ءتۇرلى ەلدەردى سالىستىرۋ ءادىل مەملەكەت تۇجىرىمداماسىنىڭ ءىس جۇزىندە قالاي جۇزەگە اسىرىلاتىنىن كورۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. مىسالى، شۆەتسيا مەن نورۆەگيا سياقتى سكانديناۆيا ەلدەرى الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىنە جانە تەڭسىزدىكتىڭ تومەن دەڭگەيىنە بايلانىستى ءادىل قوعامداردىڭ مىسالدارى رەتىندە ءجيى كەلتىرىلەدى. سونىمەن قاتار، ۆەنەسۋەلا سياقتى سىبايلاس جەمقورلىق پەن اۆتوريتارلىق باسقارۋى جوعارى ەلدەر ادىلەتتىلىك قاعيداتتارىن بۇزۋ الەۋمەتتىك اپاتتارعا قالاي اكەلەتىنىن كورسەتەدى [7, 30 ب.].

ءادىل مەملەكەت تۇجىرىمداماسى كۇردەلى جانە كوپ قىرلى قۇبىلىس بولىپ تابىلادى، ول ءار ءتۇرلى دەڭگەيدە تەرەڭ تالداۋ مەن اۋقىمدى كۇش-جىگەردى قاجەت ەتەدى.  پلاتون، اريستوتەل جانە دجون روۋلز سياقتى فيلوسوفتاردىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ادىلەتتىلىكتىڭ تەوريالىق نەگىزدەرىن قاراستىرىلدى جانە ادىلەتتىلىك تەك تەڭدىك پەن رەسۋرستارعا قول جەتىمدىلىكتى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ازاماتتاردىڭ ساياسي پروتسەستەرگە بەلسەندى قاتىسۋىن دا قامتيتىنىن انىقتالدى.

ءار ءتۇرلى ەلدەردىڭ پراكتيكالىق مىسالدارى ادىلەتتىلىك پرينتسيپتەرىن جۇزەگە اسىرۋ تاريحي، مادەني جانە ەكونوميكالىق جاعدايلارعا بايلانىستى وزگەرۋى مۇمكىن ەكەنىن كورسەتەدى. سكانديناۆيا ەلدەرى الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ادىلەتتىلىكتىڭ جوعارى ستاندارتتارى تۇراقتىلىق پەن وركەندەۋگە قالاي ىقپال ەتەتىندىگىنىڭ ايقىن مىسالى رەتىندە قىزمەت ەتەدى، ال سىبايلاس جەمقورلىق پەن اۆتوريتاريزمگە تاپ بولعان مەملەكەتتەر وسى پرينتسيپتەردى بۇزۋدىڭ جاعىمسىز سالدارىن كورسەتەدى.

ادىلەتتىلىك ستاتيكالىق كۇي ەمەس، ديناميكالىق پروتسەسس ەكەنىن اتاپ ءوتۋ ماڭىزدى. ول ۇنەمى باقىلاۋدى، تالداۋدى جانە قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەدى. ساياساتكەرلەر مەن ازاماتتار وعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ ءۇشىن ادىلەتتىلىكتى تالقىلاۋعا بەلسەندى قاتىسۋى كەرەك. ادىلدىك قاعيداتتارىن تۇسىنۋگە جانە ازاماتتاردىڭ ساياسي ومىرگە بەلسەندى قاتىسۋىنا ىقپال ەتەتىن ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن دامىتۋ ماڭىزدى.

وسىلايشا، ءادىل مەملەكەتكە اپاراتىن جول ادام قۇقىقتارىن قۇرمەتتەۋگە، دەموكراتيا مەن الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك ينستيتۋتتارىن نىعايتۋعا نەگىزدەلگەن كەشەندى ءتاسىلدى تالاپ ەتەدى. تەك بىرلەسكەن كۇش-جىگەرمەن عانا قوعام قۇرۋعا بولادى، وندا ءاربىر ازامات ءوزىن-ءوزى جۇزەگە اسىرۋ جانە باسقارۋعا قاتىسۋ ءۇشىن تەڭ مۇمكىندىكتەرگە يە بولادى. بۇل جاھاندىق دەڭگەيدە تۇراقتى دامۋ مەن وركەندەۋگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن مورالدىق عانا ەمەس، پراكتيكالىق قاجەتتىلىك.

دوسۋمبەكوۆا مەيرمانكۋل تىلەشقىزى،

əل-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ قىلمىستىق قۇقىق جانە ءىس جۇرگىزۋ، كريميناليستيكا كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى

تۋرسىن دارىن

ءازىرحانوۆ ارمانبەك

ءال-فارابي اتىنداعى  قازۇۋ زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى

Abai.kz