جاس جازۋشى قانات ابىلقايىردىڭ «اعىراپتاعى اتى جوق ادام» رومانىن كەشەگى دەمالىستا تاپجىلماستان وقىپ شىقتىم. جازىپ جاتقان جۇمىستارىم دا، ءۇي تىرلىگى دە جايىنا قالدى...

يت ءومىردىڭ ازابىن تارتىپ، ولمەشىنىڭ كۇنىن كورىپ، ءوز ەلىندە وگەيدىڭ كۇنىن كەشىپ، كىم كورىنگەننىڭ جەرتولەسىن، جامان لاشىقتارىن جالداپ، كىرىپتار بولىپ، سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق، باسپاناسىز جۇرگەن قانشاما ادامنىڭ تاعدىرىن ءبىر-اق كۇندە تاس-تالقان ەتكەن قاندى وقيعانى ارقاۋ ەتكەن روماندى بەي-جاي وقۋ مۇمكىن ەمەس. قالانى قازاقىلاندىرۋعا نيەت ەتكەن شاھار باسشىسىنىڭ اۋىز ەكى كەلىسىمىنە سەنىپ، قولدا بار زاتتارمەن قالقيتىپ، جانتالاسا ءۇي تۇرعىزىپ جاتقان قاراپايىم ادامداردىڭ كەلەر كۇننەن كۇتكەن ۇمىتتەرى زور ەدى.

«بوياق قاس اپانىڭ «ءوز ءۇيىڭ بە، جوق، الدە، پاتەر جالداپ تۇراسىڭ با؟» دەگەن توسىن سۇراعى جارقاباقتاعى ەسكى ءۇيدى ەسكە ءتۇسىردى. ول ءبىر باقىتتى كۇندەر ەدى عوي، شىركىن! ول كەزدە ءبىزدىڭ وتباسى ۇزدىكسىز كوشپەلى كۇن كەشىپ، پاتەردەن پاتەر توزدىرىپ ءجۇرۋشى ەدى. ءسويتىپ جۇرسەك تە، ءتورت قۇبىلامىز تۇگەل، كوڭىلىمىز توق ەدى». (24-بەت).

يا، شىنىمەن دە قازاق ەلى كسرو قۇرساۋىنان بوساپ شىعىپ، تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى قاراپايىم قازاقتاردىڭ ءبارى دە ەرەكشە ماساتتانىپ، ەركىندىكتىڭ ەيفورياسىنا ەلىتىپ، مەملەكەت كەلەشەگىنىڭ كەمەل بولارىنا ءشۇباسىز سەنەتىن ەدى-اۋ، شىركىن!

روماندى وقىپ وتىرىپ، جۇپىنى بولعانىمەن، وزدەرى ءۇشىن جۇماققا بەرگىسىز باسپانالارىن قورعاۋ ءۇشىن باستارىن قاتەرگە تىگىپ، ادىلەتسىزدىككە تاپ بولعان ادامداردىڭ جان ايعايىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىپ، ءوز كوزىممەن كورگەندەي بولدىم. كوڭىلىمدى ويران-توپان قىلعان الاپات سەزىمنىڭ اسەرىمەن بىردەن كومپيۋتەرىمە وتىردىم...

1). ادەتتە رومان دەسەك، مۇقاباسى قاتتى، كولەمى كىرپىشتەي كىتاپتار كوز الدىمىزعا كەلەدى عوي. ال از سوزگە كوپ ماعىنا سيعىزعان، باس-اياعى جىپ-جيناقى، ايتار ويى ايقىن، باتتاستىرا جاققان بوياۋى جوق، قانات ءىنىمىزدىڭ قالاقتاي رومانى اقىن جۇمەكەن اعامىز ايتقانداي «جەڭىلدىگى مامىقتاي، اۋىرلىعى تابىتتاي» دۇنيە ەكەن.

2). بۇرىن ءبىز وقىپ جۇرگەن رومانداردا تىسقاققان، اككى جازۋشىلار الدىمەن وقيعا بولاتىن جەردىڭ تابيعاتىن، رومان كەيىپكەرلەرىنىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن سيپاتتاپ، سوسىن ءتۇرلى ارەكەت، ءىس قيمىل ۇستىندە ولاردىڭ مىنەز-قۇلقىن اشىپ كورسەتۋشى ەدى.

ال بۇل روماننىڭ باستى ەرەكشەلىگى - اۆتور ەشتەڭەنى سىلاپ-سيپاپ، بيپازداپ جاتپاي، بىردەن: «اباقتىدان شىعا سالا الىپ-ۇشىپ مىڭقىستاق ۆوكزالىنا جەتتىم» دەپ باستايدى دا، وقىرماندى ىزىنە ەرتە جونەلەدى. باس كەيىپكەردىڭ جاس شاماسىن، سىرت-كەلبەتىن، مىنەز-قۇلقىن دا تاپتىشتەي سۋرەتتەپ، ءسوز شىعىنداپ جاتپايدى. بىراق ونىڭ قانداي ادام ەكەنىن جول ۇستىندە تانىسقان جولاۋشىلارمەن اراداعى قىسقا-قىسقا ديالوگتارىنان ءوزىڭىز-اق پايىمداي الاسىز. مىسالى، كورشىلەس ۆاگونداعى ءاليا دەگەن باسى بوس كەلىنشەكپەن تانىسقان كەزدەگى اڭگىمەگە زەر سالايىقشى:

« - مەنى قانشاعا كەلدى دەپ ويلايسىز؟

- قىرىقتىڭ مول ىشىندە شىعارسىز؟-دەدى ول.

- «ەردىڭ جاسى ەلۋ» ، ەلۋگە كەلدىم،-دەدىم مەن.

- قويىڭىزشى. جاپ-جاسسىز. بىراق...كوزىڭىز كوپتى كورگەنىڭىزدى ايتىپ تۇر.

- قالجىڭداپ تۇرمىن،-دەدىم قۋلانىپ.- ەرتە قارتايعانىم بولماسا، سىزدەن ەكى جاسقا كىشى ەكەنمىن. 1986 جىلى تۋعانمىن.

-86,-دەدى تاڭدانا،- تاك. وتىز التىداسىز با؟

مۇلدە وتىز التىعا كەلگەن ادامعا ۇقسامايسىز

-كارى كورىنەسىز دەڭىز...

وكپەلەگەن ادام قۇساپ، قاباعىمدى شىتىپ قاتايا قالدىم.

- ەڭ ازى قىرىق بەس جاس بەرەر ەدىم،-دەدى ساپارلاسىم تايدىرىپ اكەتكەن جانارىن كوزىمە قاداپ». (17-بەت)

« - كىشكەنتاي بالا سياقتىسىز! وتىرىك ايتساڭىز، بەتىڭىز قانتالاپ، قىپ-قىزىل بولىپ كەتەدى ەكەن!

- قىزارعان جوقپىن.

- قىزاردىڭىز! ءتىپتى ۇيالعاننان كوزىمە تىكە قاراي المايسىز!

بەتىمنىڭ وتى دۋىلداپ، شىنىندا دا قىپ-قىزىل بوپ كەتسەم كەرەك. ءاليا يىعىمنان جانە ءبىر مارتە دۇڭك ەتكىزىپ وزىمسىنە ۇردى» (32-بەت).

قاسىن بوياعان، ەگدە جاستاعى، كۋپەلەس اپايمەن دياولوگقا قۇلاق تۇرەيىكشى: « - الگى ۋىزداي سۇلۋ قىز دەگەنىڭ مىناۋ ما؟-دەدى اپاي ءوزىنىڭ باس بارماعىن كورسەتىپ.

- ءيا، وسى...

- قۇداي-اۋ، كوزىڭ سوقىر نەعىلعان ادامسىڭ؟ مىناۋ باسىڭا شاي قايناتاتىن كەكسە قاتىن عوي.

- مەن دە جاس جىگىت ەمەسپىن.،-دەدىم اپايعا.

- سەن جاس ەمەس شىعارسىڭ. بىراق بايقايمىن! مۇلدە جار توسەگىن كورمەگەن ادامسىڭ...

- مەنىڭ ۇيلەنبەگەنىمدى قايدان بىلە قويدىڭىز؟

- ايەل زاتىنا ايەل دەپ قاراماعان جانسىڭ عوي. كۇنىم-اۋ، اقىلىڭ بولسا، مىنا قاتىنعا اربالىپ قالما...

- ول مەنى ەمەس، مەن ونى ارباي الماي ءجۇرمىن،-دەپ كۇلدىم.

- وي، اقىماق دەسە... مۇنشا ادام تانىماستاي كور سوقىر بولارمىسىڭ. ۋىسىنا ءبىر تۇسسەڭ كورەرسىڭ...

- قاسىڭىزعا بىرەر مينۋتقا كەلگەن قىزدى قايتىپ تاني قويدىڭىز. ءتىپتى سويلەسكەن دە جوقسىز.

- تانىماعاندا نەسى قالدى؟ ءبىر رەت ەمەس، بىرنەشە رەت ەسىك كورگەن قاتىن عوي.» (93-بەت)

3) ءبىز وقىعان ءداستۇرلى رومانداردىڭ كەيىپكەرلەرى جاعىمدى جانە جاعىمسىز بولىپ ەكىگە بولىنەتىن. جاعىمدى كەيىپكەرلەرى اقىلدى، كورىكتى، سىمباتتى، ءبىلىمدى، ەڭبەكقور، شىنشىل، ادىلەتسىزدىككە توزبەيتىن، جۇرگەن ورتاسىندا سىيلى جاندار ەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءسوزى دە، ءوزى دە ءتۇزۋ باس كەيىپكەردى جاستار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ۇلگى-ونەگە رەتىندە ۇيالماي ۇسىنۋعا بولاتىن.

ال مىنا زاماناۋي روماننىڭ باس كەيىپكەرى - شيىرىپ شىلىم شەگەتىن، كارتا ويناۋدىڭ قاس شەبەرى، سونىمەن قوسا، جىپ ەتكىزىپ، ۇرلىق جاساي قويۋعا دا قولى ەپسەكتى، 14 جىل بويى تەمىر توردىڭ ارجاعىندا وتىرعان جىگىت ەكەن.

اتى جوق باستى كەيىپكەردىڭ ءوزى تۇگىلى، اكەسىن دە، اناسىن دا، سۇيگەن قىزىن دا، ءىنىسىن دە كۇنادان پاك پەرىشتە دەۋگە اۋىز بارمايدى. كادىمگى پەندە تىرلىكتە ءىرىلى-ۇساقتى قاتەلىكتەر جىبەرىپ، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن قاراپايىم ادامدار. بىراق ولاردى جەك كورىپ، جاعىمسىز كەيىپكەرلەر ساپىنا قوسا دا المايسىز. ءسوزىم جالاڭ بولماس ءۇشىن تاعى دا روماننان ۇزىندىلەر كەلتىرە كەتەيىن:

«...ول كەزدە اي سايىن ەكى ءجۇز تەڭگەگە جول ءجۇرۋ بيلەتىن ساتىپ الاتىنبىز. انىقتاماعا سۋرەتى جاپسىرىلىپ، شەتىنە مەكتەپتىڭ ءمورى باسىلاتىن. ءبىز ءىنىم ەكەۋمىزگە ءبىر بيلەت قانا ساتىپ الۋشى ەدىك. ساتىپ العان بيلەتتى قاق ورتاسىنان ءبولىپ، كىشكەنە بلوكنوت جاپسارىنىڭ بۇرىشىنا سۇڭگىتىپ جىبەرەتىنبىز. سوسىن جاپساردىڭ قالعان جارتىسىنا انىقتامانىڭ سۋرەت پەن ءمورى بار تۇسىن بۇكتەپ تىعا سالامىز. ءوستىپ ءبىر بيلەت ەكەۋ بولادى. كوندۋكتورلار انىقتاما مەن جول بيلەتىن ەكى بولەك كورسەتكىسى كەلمەيتىن ەرىنشەك بالالارداي كورىپ، ءبىزدىڭ ايلامىزعا ءمان بەرمەيدى. بيلەتتەن ۇنەمدەگەن از اقشا ءىنىم ەكەۋمىزدى شالا بايىتادى. بىرەر كۇن ون تەڭگەلىك بالمۇزداق جەپ، ءبىر جاساپ قالۋشى ەدىك.» (33-بەت).

«اكەم ۇيدە بولعاندا بازار جاعالاپ، قىدىرىپ قايتاتىنبىز. اكەم كەپتىرىلگەن جەمىس ساتاتىن دۇڭگىرشەكتىڭ الدىندا تۇرا قالىپ، باعاسىن سۇرايدى. سول ءساتتى پايدالانىپ، ەلدەس ەكەۋمىز ءبىر-ءبىر ۋىس جەمىستى قالتاڭا سۇڭگىتىپ ۇلگەرەمىز. اكەم دەنەسىمەن ءبىزدى كولەگەيلەپ، ءبىرىنىڭ ءدامىن تاتىپ كورەدى. سويتەدى دە، «تىم سۋحوي ەكەن » دەپ العا وزادى.

... بازاردان شىققان كەزدە قالتامىز الما، ورىك، كەپتىرىلگەن جەمىس سياقتى جەۋگە جارايتىن ازىققا تولى بولادى. ءار سالاتتان ءبىر ءدام تاتىپ ءجۇرىپ،قارنىمىزعا دا ەل قونىپ قالاتىن. ۇيگە كەلگەن سوڭ شەشەم ولجامىزدى الدىمىزعا قويىپ، داستارقاندى جايناتىپ جىبەرەتىن. (59-60 بەتتەر.)

«...ۇرا-ءۇيىمىزدىڭ الدىندا دوبالداي تەمىر تارازى تۇراتىن. اكەم اۋىلدان كەلگەن شارۋانىڭ كارتوبىن قابىلدار كەزدە تارازىنىڭ جاقتاۋىنا الاقانداي ماگنيتتى جاپسىرا قويادى. ول ماگنيت تارازى ءتىلىن كەرى تارتىپ، كارتوپتىڭ كەلىسىن كەم ولشەپ بەرەدى. ال ساتىپ الۋشى كەلسە، ماگنيتتى شەشە قويىپ، تارازىنىڭ ءبىر شەتىن بايقاتپاي اياقتىڭ ۇشىمەن باسىپ تۇراتىن. ءوستىپ تاۋاردىڭ سالماعىن كوبەيتەدى. ەكى ورتادان تاپقان پايدا – وتباسىمىزدىڭ ىرىزدىعى» (89-بەت).

«...تۇندە شۋدان شوشىپ وياندىم.

- بالالار ويانادى، قويساڭشى، كەنەن،-دەيدى بۋلىعا جىلاعان شەشەم.

- ويانسا، ويانا بەرسىن.

اكەم قۇلاشتاي ۇردى-اۋ دەيمىن، شەشەم جەرگە گۇرس ەتىپ قۇلادى. اكەم اشۋلانسا، كوزىنىڭ الدى تۇماندانىپ، نە ىستەپ، نە قويعانىن بىلمەي قالاتىن. شەشەمە اراشا تۇسەيىن دەپ وقتالدىم دا، اكەمنىڭ جىن بۋعان باقسىداي اشۋىنان قورقىپ، جاتا بەردىم» (105-بەت).

4). جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالدارعا قاراپ وتىرىپ، اتى جوق كەيىپكەرىمىز ۇرى-قارىلاردىڭ ورتاسىندا، بەرەكەسىز وتباسىندا وسكەن، اكەسى سۋ جۇقپاس بىرەۋ ەكەن دەپ ويلاپ قالساڭىز، قاتەلەسەسىز. ۇكىمەتتىڭ اۋدان-وبلىستاردى ىرىلەندىرۋ ساياساتى جۇرگەن كەزگە دەيىن ونىڭ اكەسى ادال ەڭبەك، ماڭداي تەرىمەن سۇتتەي ۇيىعان وتباسىن اسىراپ، ءتىپتى ءجۇن قىرقۋدان الدىنا جان سالماي چەمپيون اتانعان، ناعىز ەڭبەك ادامى بولىپتى. كولحوز-سوۆحوزدارى تاراپ، جۇمىسسىز جۇرت تەنتىرەپ، قالاعا كوشكەندە، كوپپەن بىرگە ولار دا بالا-شاعاسىن شۇبىرتىپ اعىراپ قالاسىنا امالسىز كەلسە كەرەك.

5) ەڭ باستىسى، شىعارما يلانىمدى، شىنايى جازىلعان. اتى جوق جىگىتتىڭ مۇڭلى دا سىرلى ەستەلىكتەرى تۇرىندە باياندالعاندىقتان با، تۋىندىنىڭ ءتىلى وقۋعا جەڭىل، ساناعا قونىمدى.

«مەن پويىز تەرەزەسىنەن سىرتقا كوز جىبەردىم. ۇشى-قيىرى جوق يەن دالا. ول ۇلان-عايىر اتىراپتىڭ ءتوسىن قاق جارىپ جۇيتكىپ كەلەمىز. شەشەم ماتەلدەپ «دۇنيەنىڭ كەڭدىگىن قايتەيىن، ەتىگىڭ تار بولسا» دەپ وتىرۋشى ەدى. سول ايتپاقشى، دۇنيە كەڭ بولعانىمەن، ەتىگىم تار بولدى. ون ءتورت جىل بويى تار قاپاستا جاتىپ، دۇنيەنىڭ كەڭدىگىن سەزە المادىم. ءبىزدىڭ وتباسى ۇشى-قيىرى جوق جەرى بار وسى ەلدەن ءبىر ءۇي سالاتىن ۇلتاراقتاي جەر الا الماي زارلادى-اۋ.» (43-بەت.) دەگەن جولداردى وقي باستاعاننان جازىقسىز جالا جابىلىپ، ساياسي تۇتقىن رەتىندە ون ءتورت جىل تۇرمەدە وتىرىپ، اعىراپ قالاسىنا قايتىپ كەلە جاتقان كەكسە جىگىتتىڭ وي تولعامى سۇيەگىمدى سىرقىراتىپ، جانىمدى قۇلازىتتى.

6). جازۋشى ءبىر وتباسىنىڭ وزەكتى ورتەر ءومىر جولدارى ارقىلى قوعامدا بولىپ جاتقان ءتۇرلى وقيعالاردى سان قىرىنان قاراپ، سان ءتۇرلى راكۋرستا كورسەتە بىلگەن. ماسەلەن، پوليتسيادان قاشىپ ءجۇرىپ، اكەسى ەكەۋى مۇسىلمان دىنىنە جات تەرىس اعىم تاراتۋشىلار ورتاسىنا ەرىكسىز تاپ بولعان اتى جوق ادامنىڭ كورگەن-بىلگەندەرى كوپ ويعا جەتەلەيدى. ءدىني سەكتانتتاردىڭ تىنىس-تىرلىگىن ەگجەي-تەگجەيلى جازعانى سونشالىقتى، ءبىر ءسات اۆتوردى تاپ ءبىر سولاردىڭ اراسىنان ورالعان جانداي سەزىندىم.

سونداي-اق، جۇيكە اۋرۋىنا شالدىعىپ، جىندىحاناعا تۇسكەن ەلدەس دەگەن كەيىپكەردىڭ حال-جاعدايىن بىلىكتىلىكپەن جازعانىنا قاراپ، جازۋشىنىڭ پسيحياترياعا قاتىستى ىزدەنىسىنە دە ەرىكسىز ءتانتى بولدىم.

7). تىرناق استىنان كىر ىزدەۋدەن اۋلاقپىن، الايدا ءوزىم بايقاعان، كىتاپتىڭ كەيىنگى باسىلىمدارىندا ەسكەرسە ەكەن دەگەن از-كەم ەسكەرتپەلەرىم دە بار. ەگەر ءساتى ءتۇسىپ، كىتاپ اۆتورىمەن كەزدەسىپ جاتسام، (جاناشىرلىق نيەتىمدى دۇرىس قابىلداسا), ايتۋدان قاشپايمىن.

ارينە، كەيبىر ۇساق-تۇيەك كەم-كەتىكتەرىنە قاراماي، اتى دا، زاتى دا ەرەكشە رومان كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىعارىنا سەنىمدىمىن.

زاريا جۇمانوۆا

Abai.kz