قازاق قاۋىمىنا تانىمال ەتنوگراف-جازۋشى بولات بوپايۇلى وسىدان ەكى اي بۇرىن ورازا كەزىندە اۋىرماي-سىرقاماي قايتىس بولعان ەدى. بۇل جازباسىن سودان ءبىر اي شاماسى بۇرىن جازىپ، مەنىڭ ۆاتسابىما جولداعان ەكەن. بالكىم، پىكىر بىلمەك نيەتتە بولۋ كەرەك. دەر كەزىندە قارالماي ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ كەتتى. ەندى، مىنە سول جازبانى ارتا قالعان رۋحاني اماناتى رەتىندە وقىرمان جۇرتشىلىققا جولداۋدى ءجون سانادىم.

بولات بوپايۇلى, جازۋشى-ەتنوگراف

«كوسەمدىك دەرت» جانە اباي ماۋقاراۇلى

(پالساپالىق ساراپتاما)

«Abai.kz» پورتالىنا جاريالانعان (2024-10-24) اباي ماۋقاراۇلىنىڭ «كوسەمدىك دەرت» پالساپالىق-ەسسەسى يسلام ءدىنىنىڭ شەڭبەرىندە جالپى ادامزاتتىڭ ءدىني سەنىمگە كەڭ شولۋ جاساعان ەڭبەك ەكەنىن بايقادىم.

سۋرەت: Abai.kz سكرينى.

اسىرەسە، ءدىني سەنىم مەن ادامزاتتىڭ رۋحاني جاعدايىن ناقتى ومىرمەن بايلانىستى ورنەكتەگەن. ادامزاتتىڭ قۇدايعا سەنىپ، سەنبەۋىن ونىڭ سەبەبىن دە ادامنىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراستارى تۇرعىسىنان تۇسىندىرەدى.

سولايشا، جاساندى قۇدايعا سەنۋدىڭ ءوزى جەكە ادامنىڭ ەگويستىك كوزقاراستارىنان شىققانىن ايتادى. ءتىپتى، ادامنىڭ ءوز-ءوزىن قۇداي دەپ ساناۋى نەمەسە بىرنەشە قۇدايعا تابىنۋى – ونىڭ شەكتەۋلى، تار كوزقاراسىنىڭ بەلگىسى، دەيدى.

ادامزات ءوزىنىڭ بولمىسىن تانۋعا قانشا ۇمتىلعانىمەن، كوبىنەسە ءوز شەكتەۋلى اقىلىنا، جالعان قۇدايلار مەن ولاردىڭ سۋرەتتەرىنە تابىنۋمەن كەلەدى. بۇل ادام بولمىسىنىڭ ءوزىمشىل تار تۇسىنىگى مەن الىپ دۇنيەنىڭ الدىنداعى السىزدىگىن كورسەتەدى.

قۇدايدى تانۋ – فيلوسوفيالىق تۇرعىدا ادامزاتتىڭ رۋحاني كەمەلدەنۋىنىڭ نەگىزگى ماقساتى بولعان. الايدا، ادامدار قۇدايدى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، سەزىنۋى ءۇشىن، ولار ءوز ەگويزمى مەن تار كوزقاراستارىن جەڭۋى شارت جانە ناقتى ومىرمەن دە ۇيلەسىمدە بولۋ كەرەك. فيلوسوفيالىق جاعىنان ادامنىڭ ىشكى الەمى مەن ونىڭ اقيقاتتى  تانۋىنداعى جولدارىن وسىلاي انىقتاپ بەرە العان.

پسيحولوگيالىق ساراپتاما

پسيحولوگيالىق تۇرعىدان قاراساق، ادامنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىنىڭ، سەنىمىنىڭ جانە ءوزىن-ءوزى تانۋىنىڭ ءوزارا بايلانىستارىن دا ايقىنداي العان. ەسسەنىڭ پايىمداۋىنشا، ادام ءوزىنىڭ  بولمىسىنداعى شەكتەۋلەردى انىقتاي الماعاندىقتان جاراتۋشىنى نەمەسە جاراتىلىستى دۇرىس ءتۇسىنۋ مۇمكىندىگىنە يە بولا المايدى. مۇندا ادامنىڭ پسيحولوگيالىق كەدەرگىلەرى مەن ىشكى رۋحاني سۇرانىستارى كورىنىس تابادى. ول سانانىڭ تارلىعى، وزىمشىلدىك، وزگەگە ارتىق سەنىم ارتۋ سياقتى پسيحولوگيالىق فاكتورلاردى اتاپ وتەدى.

پسيحولوگيا بويىنشا، ادام شىنايى اقيقاتتى سەزىنۋى ءۇشىن، ونىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋى جانە ەگويزم مەن تار كوزقاراستاردان قۇتىلۋى قاجەت. بۇل يدەيا فيلوسوفيالىق ويمەن تىعىز بايلانىستى، ويتكەنى ادامنىڭ جان-دۇنيە كەمەلدىگى ونىڭ سىرتقى الەممەن ۇيلەسىمىنە دە تىكە قاتىستى.

تەولوگيالىق ساراپتاما

ەسسەنىڭ مازمۇنى قۇران مەن يسلام ءدىنىنىڭ قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن. تەولوگيالىق تۇرعىدان قۇدايدىڭ ەرەكشە سيپاتتارىن تالداي وتىرىپ، ادام ونىڭ شەكسىز بولمىسىن تولىق تانۋعا قابىلەتسىز ەكەنىن ايتادى. قۇدايدىڭ قۇرانداعى سيپاتتارى (مىسالى، جالعىز، ماڭگى، ۇقساسسىز، ءمىنسىز، جوقتان جاراتۋشى، ءبارىن ءبىلۋشى، تۇگەل كورۋشى، تەڭدەسسىز ەستۋشى، شەكسىز ءىلىم يەسى...) ادامنىڭ شەكتەۋلى تۇسىنىگىنە ساي حابارلانعان، ال ودان ارعى ولشەمگە سىيمايدى، بۇل پاراسات-يمانمەن قابىلداپ، كوڭىلمەن عانا سەنۋگە ءتيىس تىلسىم تانىم. سوندىقتان، ادامزاتتىڭ كوبىسى وزدەرىنىڭ كورگەن، ەستىگەن ۇستاعان نارسەلەرىنە عانا سەنىپ، سولارعا تابىنادى. بۇل سەنىمنىڭ قاراپايىمدىلىعىمەن  قاتار تەرەڭدىگىن دە تۇسىنۋدەگى قيىندىقتى كورسەتەدى.

ەسسەدە، قۇدايدى تەرەڭ تانۋ ءۇشىن ادامدار يسلامنىڭ شىنايى ىلىمىنە  ياعني يماني-سەنىمگە كەلۋى قاجەت، دەيدى. ول تەك عىلىمي تانىممەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قۇدايدىڭ رۋحاني تىلسىم اقيقاتتارىن دا ءتۇسىنۋ ارقىلى جەتىلەتىن كەمەلدىك جولى ەكەنىن ايتادى.

ادەبي ساراپتاما

ەسسەنىڭ ءماتىنىن ادەبي تۇرعىدان قاراساق، ماقالا ءوزىنىڭ تەرەڭ ويلارىن جەتكىزۋ ءۇشىن فيلوسوفيالىق تەرميندەر مەن ءدىني ۇعىمداردى قاتار قولدانادى. سول ماقساتتا ەسسەنىڭ مازمۇنىن جەڭىل ءارى ناقتى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن كوركەمدىك وبرازدار مەن مەتافورالاردى دا جارىستىرا جازعان. مىسالى، «ادامزاتتىڭ عاجايىپ ۇيلەسىمدى دەنە-مۇشەسى مەن تريلليون گەگابايتتىق مي-كومپيۋتەرىن وزىنەن-ءوزى ەۆوليۋتسيامەن پايدا بولدى، دەپ جازعان ماتەرياليستىك قاعيدانىڭ قانشالىقتى جالعان ەكەنىن، ويلاپ كورىڭىز!»  دەگەن سويلەمدە، ادامدار وزدەرىن تابيعاتتىڭ كەزدەيسوق ناتيجەسى رەتىندە كورۋدىڭ، وعان سەنۋدىڭ ابسۋردتىعىن تانىتۋ ءۇشىن وسىنداي مەتافورا سويلەم قولدانعان. بۇل ادەبي تۇرعىدان تەرەڭ ويدى وڭاي جەتكىزۋدىڭ ءتيىمدى ءتاسىلى.

ادامزاتتىڭ شەكتەۋلى دۇنيەتانىمىن سۋرەتتەۋ ارقىلى،  بۇل ەسسەدە قۇدايدى تانۋدىڭ اقيقات جولىن تازا اقىلمەن اشىپ كورسەتەدى. بۇل ادەبي ءتاسىل وقىرماندى ويلانۋعا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءماتىننىڭ كوركەمدىگىن دە سەزىنىپ كوڭىل-كۇي جاعىنان دا وڭدى اسەر الۋىنا ىقپال ەتەدى.

ءدىني تۇرعىدان ساراپتاما

ءدىني تۇرعىدان العاندا ەسسەدە ادامزاتتىڭ سەنىم ماسەلەسىن يسلامعا نەگىزدەپ جازعان. قۇدايدى تانۋ جولىنداعى بۇكىل قيىندىقتاردى حاق ءدىن ارقىلى شەشۋ جولدارىن كورسەتەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، ادام قۇدايدى تەك ءوز جۇرەگىندە جانە اقىل-ويىندا سەزىنە الادى. بۇل يدەيا ءداستۇرلى يسلامنىڭ نەگىزگى قاعيداتتارىمەن سايكەس كەلەدى، سەبەبى يسلامدا قۇدايدى تانۋ تەك ىشكى سەنىم ارقىلى جۇزەگە اسادى، ال سىرتقى الەمنىڭ بارلىق قۇبىلىستارى ونىڭ كوركەم ەسىم-سيپاتتارىنىڭ بەلگىلەرى، ساۋلەلەرى، دەيدى.

ەسسەنىڭ پايىمداۋىنشا، عىلىمي تانىم مەن ءدىني سەنىم ءبىر-بىرىنە قارسى ەمەس، ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرادى. ادامزاتتىڭ عىلىمي جەتىستىكتەرى، مىسالى، تەلەسكوپ پەن ميكروسكوپتى قولدانۋ ارقىلى جاراتىلىستى زەرتتەۋ، يماني-سەنىممەن بىرگە قاتارلاسا وتىرىپ، اللانى تانۋدىڭ تىلسىم جولدارىن اشادى، دەيدى.

تاريحي تۇرعىدان ساراپتاما

ەسسەدە تاريحي تۇرعىدان دا ناقتى قىزىقتى پىكىرلەر بار. اسىرەسە، ادامزاتتىڭ تاريحي كەزەڭدەرىندەگى قۇدايشىلىققا قاتىستى كوزقاراستاردىڭ وزگەرۋى اڭگىمەلەنەدى. مىسالى، پەرعاۋىننىڭ ءوزىن قۇداي ساناۋى نەمەسە مەككە تۇرعىندارىنىڭ بالشىقتان جاسالعان قۇدايلارعا تابىنۋى سياقتى تاريحي مىسالدار بەرىلگەن. مۇنداي كوزقاراستار ادامنىڭ سەنىمىنىڭ دامۋىن، ونىڭ كەزەڭدەر بويىنشا وزگەرۋىن دە قامتىيدى. ايتسەدە، ءدىني سەنىمدەر ۋاقىت وتە كەلە قالاي وزگەرسە دە ادامنىڭ يماني سەنىمگە كەلۋ جولى جالعىز ەكەنى بۇلتارىسسىز ايتىلعان.

ەسسەدەگى بۇل تاريحي مىسالداردىڭ قولدانىلۋى ءدىني سەنىم مەن فيلوسوفيانىڭ  وزارا تايتالاس تاريحىمەن بايلانىستى جازىلعان. وتكەن عاسىرلارداعى قۇدايشىلىق ۇعىمدارى مەن قازىرگى ۋاقىتتاعى ايىرماشىلىقتاردى كورسەتۋ ارقىلى ادامنىڭ رۋحاني دامۋ جولىن دا تەرەڭىرەك اشادى.

پۋبليتسيست قالامگەردىڭ بۇل پالساپالىق ەسسەسى ءدىن، فيلوسوفيا، پسيحولوگيا، ادەبيەت جانە تاريح تۇرعىسىنان كوپ قىرلى ەكەنىن، سوندىقتان  بۇل ەڭبەكتىڭ وسى جانر سالاسىندا جاڭالىق ەكەنىن كورسەتۋدى ماقسات ەتتىم.

دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz