ش. ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 190,
قايتىس بولعانىنا 160 جىل تولۋىنا وراي

شوقان – الەمدىك عىلىمدا سيرەك كەزدەسەتىن ەرەك فەنومەن. ونىڭ بار بولعانى 29 جىل 7 ايمەن عانا تۇيىقتالاتىن ءوتورىم عۇمىرىندا تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحىنا، ەتنوگرافياسىنا، ادەبي-مادەني مۇراسىنا     قاتىستى اتقارىپ كەتكەن وراسان زور ەڭبەگى اركىمدى دە تاڭداي قاقتىرادى. ۇلى كەمەڭگەردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى ايرىقشا جاڭالىعىمەن، ءوز زامانىنان وزا تۋعان بىلىكتىلىگىمەن، ۇزدىك بايلامدارىمەن ەرەكشەلەنەدى. ونىڭ سول كەزدە دايەكتەپ كەتكەن كەي تۇجىرىمدارىنىڭ ءوزى بۇگىنگى وركەندەگەن عىلىمي ورە بيىگى دەڭگەيىمەن تاڭعالارلىقتاي ۇيلەسىم تاۋىپ جاتادى. شوقان –  قازاق عىلىمىنىڭ الەم الدىنداعى بەتكە تۇتار ابىرويى، مارتەبەسى اسقاق تولقۇجاتىنىڭ ءبىرى.

الايدا، ۇلى تۇلعالاردىڭ ءومىرىن بەي-بەرەكەت قاۋزاپ، داقپىرتقا بوي  بەرىپ كەتەتىن كەي الىپقاشپا اڭگىمەلەر سەكىلدى، شوقاننىڭ دا قىرشىن تاعدىرىنا، اتقارعان ەڭبەكتەرىنە، ولىمىنە قاتىستى اۋىق-اۋىق قاۋەسەت پەن دولبارعا قۇرىلعان لەپەستەردىڭ ايتىلىپ قالاتىنى جاسىرىن ەمەس. سولاردىڭ قاتارىنا شوقان عۇمىرى، اسىرەسە ونىڭ سوڭعى ايلارىنا، قايتىس بولۋ سەبەپتەرىنە بايلانىستى نەشە ءتۇرلى دابىرا سوزدەرگە جول بەرىلىپ جۇرگەندىگىن وكىنىشپەن ايتۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىرسىپىرا جۇرت شوقاننىڭ بەس تومدىق شىعارمالارىندا جيناقتالعان قىرۋار دەرەكتەردى، كەيىننەن تابىلعان مۇراعات مالىمەتتەرىن ەلەمەي، حاباردار بولماي، زەردەلەمەي-اق، دايەكسىز دولبارلارعا بوي ۇراتىنداي بوپ كورىنەدى. سودان با ەكەن: «شوقانعا ۋ بەرگەن، اتىپ كەتكەن، ول 1865 جىلى تۋبەركۋلەزدەن كوز جۇمعان جوق، ورىستىڭ قۇپيا قىزمە­تى­نىڭ ادامى بولعاندىقتان، استىرتىن تۇردە ودان كەيىن دە ءومىر سۇرگەن»، – دەگەن داقپىرت اڭگىمەلەر وقتىن-وقتىن جەلپىلدەپ تۇرادى.

تىپتەن: «شوقاننىڭ تۋبەركۋلەزدەن قايتىس بولعانى تۋرالى ءۋاج، ول ولگەننەن كەيىن جيىرما جىلدان سوڭ عانا ايتىلا باستادى، رەسەيدىڭ قۇپيا قىزمەتى شوقان­عا ۋ بەرىپ (نەمەسە اتىپ) ولتىرگەنىن اقتاۋ ءۇشىن وسىنداي وتىرىكتى ادەيى ويلاپ تاپقان»، – دەگەن قاۋەسەتتى دە ەستۋگە (وقۋعا) ءماجبۇر بولىپ جۇرگەنىمىزدى قايتەرسىز. ونى «اقيقات» رەتىندە ءتوندىرىپ ايتۋ­شىلار، شوقان قايتىس بولعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي-اق  سانكت-پەتەر­بور­دا شىققان «ورىس گەوگرافيا­لىق قوعامى­نىڭ 1865 جىلعى قورىتىندى ەسەبىندە» ف. ر. وستەن-ساكەن جانە «سيبيرسكي ۆەستنيك» گازەتىندە، ن. م. يادرينتسەۆ سىندى عالىمداردىڭ قازانا­ما­لارى جاريا­لانعانىن، پولكوۆنيك ا. ك. گەينستىڭ 1865 جىلعى كۇندەلىگىندە ونىڭ تۋبەركۋ­لەز­دەن كوز جۇمعانى جا­يىندا جازىلعانىن، ءسىرا، بىلمەسە كەرەك (ءۋاليحانوۆ ش. شىعارمالار جيناعى، 5 ت. 1985: 275, 276, 272 ب.).

شىن مانىندە، عىلىمي دەرەكتەر شوقاننىڭ وكپە دەرتى – تۋبەركۋلەزدەن، قازاقشا ايتقاندا «وكپە قۇرتى اۋرۋىنان» كوز جۇمعانىن دايەكتەيدى. بۇل رەتتە شوقاننىڭ جان دوسى، قۇرداسى، ايگىلى شىعىستانۋشى عالىم گريگوري ءپوتانيننىڭ ەستەلىگىنە نازار اۋدارساق تا جەتكىلىكتى. الاش كوسەمدەرى – ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ سياقتى ۇلى تۇلعالارىمىز: «قازاقتى  تۋعانىنداي جىلى  كورەدى»،  «قازاققا ءپوتانيننىڭ  اتى ارداقتى»، – دەپ  اسا جوعارى باعالاعان وسى قادىرلى عالىم، ايگىلى ساياحاتشى  كادەت  كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەن كەزدىڭ وزىندە، شوقاننىڭ بويىندا وكپە اۋرۋىنىڭ  نىشاندارى  بولعانى  جونىندە جازىپ  كەتكەن. «شوقان  جاز  سايىن   اۋىلىنا  بارىپ، قىمىز ءىشىپ، وڭالىپ  قايتىپ  جۇرسە  دە، كادەت كورپۋسىن وكپە تۋبەركۋلەزى (چاحوتكا) بەلگىلەرىمەن ءبىتىردى... پەتەربوردىڭ اۋا رايى ونىڭ ونسىز دا ءالسىز دەنساۋلىعىن تومەندەتكەنى سونشا، دارىگەرلەر  ونى ەمدەلمەسەڭ بولمايدى، دەپ تۋعان  جەرىنە  قۋعانداي  ەتىپ جىبەردى», – دەيدى ول (سوندا: 363; ۆاليحانوۆ چ. سوچينەنيا. – سپب.، 1904. ءححۇىىى ب.). شوقانمەن  پەتەربوردا، ومبىدا تىعىز  ارالاس-قۇرالاس  بولعان  عالىم  ن. يادرينتسەۆتىڭ دە ايتارى  وسىنداي. شوقاندى 1863 جىلعى قىستىگۇنى ومبىدا كورگەن كەزىندە: «ونىڭ  دەنساۋلىعىنىڭ   السىزدىگى،   وكپەسىنىڭ  دەرتتى (چاحوتوچنىي) ەكەنى انىق بايقالاتىن. سوعان  قاراماستان  ول تاعى  دا  پەتەربورعا  بارۋعا  جينالىپ  ءجۇردى»، – دەپ ناۋقاسىن ناقتىلاپ كورسەتەدى (سوندا:  حححۇىىى ب.; ءۋاليحانوۆ ش. 1984. 1 ت. 98 ب.).

شوقاننىڭ 1864 جىلدىڭ سوڭى مەن 1865 جىلدىڭ باسىنداعى قىس مەزگىلىندە گەنەرال گ. ا. كولپاكوۆسكيگە جازعان حاتتارىنان، ونىڭ بويىن مەڭدەپ، كۇننەن-كۇنگە اسقىنا تۇسكەن وكپە دەرتىنىڭ ءورشۋ بارىسىن بايقاۋ قيىن ەمەس. 1864 جىلعى 2 جەلتوقساندا كولپاكوۆسكيگە جازعان حاتىنىڭ سوڭىندا ول: «مەنىڭ كەۋدەم اۋىرىپ ءجۇر. ىستەگەن جاقسىلىعىڭىز بولسىن ماعان قۇستىراتىن ءبىر ءمايدارى نەمەسە كەۋدەمدەگى ءىرىڭدى بوساتاتىن (تەك سۇلىك ەمەس) جانە تەر شىعاراتىن بىردەڭە بەرىپ جىبەرە الماس پا ەكەنسىز», — دەپ ءوتىنىپ سۇرايدى (ءۋاليحانوۆ ش. شىعارمالار جيناعى، 5 ت. 1985: 166 ب.) ال 1865 جىلعى اقپاننىڭ 19-ى كۇنى جازعان حاتىندا (شوقاننىڭ ازىرگە بىزگە بەلگىلى جازبالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سوڭعىسى) ونىڭ ءحالىنىڭ ناشارلاي تۇسكەنى تىپتەن انىق بايقالادى. ول سونىڭ الدىندا عانا سەمەي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى قىزمەتىنە اۋىسقان كولپاكوۆسكيگە: «ءسىز كەتكەن كەزدە ماعان سۋىق ءتيىپ ءجۇر ەدى: كەۋدەم مەن تاماعىم اۋىراتىن. تاماعىما نازار اۋدارماي، كەۋدەمە ەم جاساعام، ەندى كەۋدەم جازىلعان سياقتى بولعانىمەن، جۇتقىنشاعىمنىڭ اۋىرعانى سونشا، استى ازەر جۇتامىن، داۋىسىم تىپتەن شىقپاي قالدى. ۆەرنىيعا جەتۋگە جولدىڭ اۋىرلىعى مەن جايلى كولىكتىڭ جوقتىعى مۇمكىندىك بەرمەگەندىكتەن، مەن ءوزىمدى، قازاقتىڭ قۇشناش-ەمشىسىنىڭ قولىنا تاپسىردىم. ونىڭ نە ءدارى ىشكىزىپ جاتقانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. ايتەۋىر قول قۋسىرىپ ولگەننەن گورى وسى دۇرىس»، — دەپ اۋىر ناۋقاسى جايىنان حاباردار ەتەدى (سوندا: 174]).

عالىم سوڭعى حاتىن قينالا جازعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. زەرتتەۋشىلەر وسى حاتتا شوقانعا ءتان ادەتتەگى جورعا قولتاڭبانىڭ ءىزى ازەر تانىلاتىنىنا قاراپ-اق، تۋبەركۋلەز دەرتىنىڭ ءورشي تۇسكەنىن باعامداۋعا بولادى، دەپ اتاپ كورسەتەدى (ۆاليحانوۆ ە. // سب. مات. چوكان ۆاليحانوۆ ي سوۆرەمەننوست، 1988: 316]. ول كەزدە ەمى جوق تۋبەركۋلەز دەرتىنىڭ تالاي ادامدى جالماعانى بەلگىلى. ۇلى ابايدىڭ دارىندى قوس بالاسى ءابدىراحمان مەن ماعاۋيا دا وسى قۇرت اۋرۋىنان كوز جۇمعان ەدى  عوي (جيرەنشين ءا. العى ءسوز. 44-45, 54 ب. // اباي قۇنانباەۆ. شىعارمالارىنىڭ ءبىر تومدىق تولىق جيناعى. 1961). شوقان كولپاكوۆسكيگە جازعان سوڭعى حاتتارىنداعى وكپەسىنىڭ ىرىڭدەگەنى، جۇتقىنشاعىنىڭ  اۋىراتىنى، تاماقتى  ازەر  جۇتاتىنى، داۋىسى  شىقپاي  قالۋى – دارىگەر مامانداردىڭ پىكىرىنشە، تۋبەركۋلەزدىڭ بەلگىلەرى. ادەتتە كوكتەم شىعا  ءورشيتىن  سول  قۇرت  اۋرۋى  اقىرى 1865  جىلى 10 ساۋىردە شوقاندى دا الىپ تىندى...

***

شوقاننىڭ 1864 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ سوڭىندا پولكوۆنيك چەرنياەۆ باسقارعان اۋليەاتا جورىعىنان الماتىعا ءتۇڭىلىپ ورالىپ، شىلدەنىڭ باسىندا ومبىعا قاراي شىققانىمەن، جولشىباي ۇلى ءجۇزدىڭ البان رۋىنىڭ اعا سۇلتانى تەزەك ءنۇراليننىڭ التىنەمەل بەكەتى ماڭىنداعى اۋىلىنا جەتكەن كەزدە، ناۋقاسىنا بايلانىستى ايالداعانى، اقىر سوڭىندا سوندا ۇزاعىنان تۇراقتاپ قالعانى بەلگىلى. وسىندا ول تەزەك تورەنىڭ نەمەرە قارىنداسى ايسارى ارۋمەن وتاۋ قۇرادى.

شوقان ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىنە قاتىستى اۋىق-اۋىق بوي كورسەتىپ قالاتىن قاۋەسەتتەر قاتارىنا – ونىڭ اقىرعى ايلارىنىڭ وسى التىنەمەل توڭىرەگىندە قالاي وتكەنىن ء(تىپتى 1865 جىلدان كەيىن دە عۇمىر كەشۋ مۇمكىندىگىن) سان-ساققا جۇگىرتىپ دولبارلايتىن الىپ-قاشپا اڭگىمەلەردى جاتقىزۋعا بولادى. بۇل رەتتە ماسەلەنىڭ ءاۋ باستا – ونىڭ تۋىس ءىنىسى پورۋچيك سۇلتانعازى (عازي) ءۋاليحانوۆ ەسىمىمەن شاتاستىرىلۋدان تۋىنداعانى عىلىمي ورتاعا ءبىرازدان بەلگىلى. سۇلتانعازى – شوقاننىڭ اتاسى ءۋالى حاننىڭ بايبىشەدەن تۋعان ۇلى، اكەسىنەن قالعان حاندىق تاقتى بەرە قويمادىڭ، دەپ ورىس بيلىگىنە رەنىش ارتىپ، اقىرى ونىڭ سوڭى ساياسي سەنىمسىزدىككە ۇلاسىپ، بەرەزوۆكە (قايىڭتۇراعا) جەر اۋدارىلعان اعا سۇلتان عۇبايدوللانىڭ نەمەرەسى بولاتىن. عازي ون ءبىر جاسقا تولعاندا، اكەسى بولات تورە 1853 جىلى، ءدال شوقان وقۋ بىتىرگەن جازدا، ومبى كادەت كورپۋسىنا اكەپ تۇسىرگەن ەكەن. عازي وسى وقۋ ورنىن 1859 جىلى كورنەت شەنىمەن اياقتايدى. بۇل شوقاننىڭ قاشقاردان ەندى ورالعان كەزى. باتىس ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى گاسفورت كىشى ءۋاليحانوۆ تا ءدال نەمەرە اعاسى سياقتى العىر، قازاق ىستەرى جونىندە جاقسى كومەكشى بولاتىن شىعار دەگەن ويمەن، عازيدى وزىنە اديۋتانت ەتىپ العاندى ءجون كورەدى. الايدا گاسفورت 1861 جىلى دوعارىسقا شىعىپ كەتكەسىن، جاڭا گۋبەرناتور ديۋگامەل عازيدى سول جىلدىڭ قىركۇيەگىندە توبىلدا تۇرعان اتتى اسكەر پولكىنە قىزمەتكە اۋىستىرىپ جىبەرەدى. ايبىندى ابىلايدىڭ شوبەرەسى بۇعان ىشتەي شامدانىپ قالادى. توبىلدا ءتورت ايداي قىزمەت ىستەگەسىن، دەمالىس الىپ پەتەربورعا ءجۇرىپ كەتەدى دە، اسكەري ءمينيستردىڭ قۇزىرىنا شاعىنىپ كىرەدى. «مەنى ومبى باسشىلىعى جازىقسىز شەتتەتىپ وتىر. ەندى يمپەراتور اعزامعا شىن بەرىلگەنىمدى تانىتىپ، ۇلى مارتەبەلىگە جاقىن جەردە قىزمەت ەتسەم»، دەگەن عازيدىڭ ءوتىنىشى قابىلدانىپ، ول الدىمەن ۇلى كىناز ميحايل نيكولايۇلىنىڭ قامقورلىعىنداعى گۋسار پولكىنە، سوسىن اتاماندىق لەيب-گۆارديا پولكىنىڭ ەسكادرون كومانديرلىگىنە جىبەرىلەدى. سول جەردەن 1863 جىلدىڭ باسىندا ول قىزمەت ەتەتىن پولك پولشاداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى باسۋعا اتتاندىرىلادى. الايدا ناۋرىز ايىنىڭ ورتاسىندا الماتى جاقتاعى اسكەر قۇرامىنا اۋىسۋعا ءوزى سۇرانىپ، الاتاۋ وكرۋگى مەن ۇلى ءجۇزدىڭ پريستاۆى گەنەرال-مايور كولپاكوۆسكيدىڭ قاراماعىندا قىزمەت ەتە باستايدى. سودان پولكوۆنيك چەرنياەۆ باسقارعان اۋليەاتا جورىعىنا قاتىسادى.

سۇلتانعازىعا اۋليەاتا جورىعىندا 215 ادامنان تۇراتىن قازاق ميليتسياسىن باسقارۋ مىندەتى جۇكتەلەدى. 1864 جىلدىڭ ماۋسىمىندا اۋليەاتادان ارنايى باتالون قۇرامىندا شوقانمەن بىرگە الماتىعا قايتا ورالعان ول (ءۋاليحانوۆ ش. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. ءىۇ ت. 433 ب. –1968), كولپاكوۆسكي قاراماعىنداعى قىزمەتىن ءارى قاراي جالعاستىرادى. شاماسى، عازي التىنەمەل ماڭىنداعى تەزەك اۋىلىنا، شوقان اعاسى تۇرعان كەزدە سوعىپ تا تۇرعان سياقتى. سول كەلگەن ساپارلارىنىڭ بىرىندە ول ايسارىنىڭ ءسىڭلىسى قاراشاشپەن تانىسادى. 1865 جىلدىڭ باسىندا كولپاكوۆسكي سەمەي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى بوپ تاعايىندالعان سوڭ، عازي (سۇلتانعازى) دا كەلەسى جىلدىڭ كوكتەمىندە سەمەيدەگى 8-ءشى كازاك وكرۋگىنىڭ شتابىنا اۋىسادى. 1867 جىلدىڭ جازىندا ول قاپال ۇيەزى التىنەمەل بولىسىنا ارنايى دەمالىس الىپ كەلىپ، قاراشاشقا ۇيلەنەدى. ءسويتىپ، ول دا تەزەك تورەنىڭ كۇيەۋ بالاسى اتانادى. سول جىلدىڭ كۇزىندە كولپاكوۆسكيدىڭ سەپتەسۋىمەن، دەنساۋلىعىنا بايلانىستى دەگەن سەبەپپەن، شتابس-روتميستر شەنىندە وتستاۆكاعا شىعىپ، نەمەرە اعاسى شوقان سياقتى اعا سۇلتان تەزەكتىڭ اۋىلىندا تۇرىپ قالادى. ولاردىڭ تەكتەرىنىڭ عانا ەمەس، شەندەرىنىڭ دە ۇقساستىعى (شوقان 1864 جىلدىڭ 2 ماۋسىمىنا دەيىن شتابس-روتميستر شەنىندە بولىپ، ودان سوڭ ءبىر ساتى جوعارى روتميستر شەنىن العانىمەن [سوندا: 434]، ول جاڭالىقتى كوپ زامانداستارى بىلە قويماعان سىڭايلى), ءارى ەكەۋىنىڭ دە تەزەكتىڭ كۇيەۋ بالاسى ەكەندىگى، كەيىننەن شوقان عۇمىرىنا قاتىستى بىرقاتار شاتاستىرۋلاردى تۋىنداتتى.

رەسەي بيلىگى قاشقار ايماعىنداعى جەتىشار، ىرگەدەگى تارانشى (قۇلجا) سۇلتاندىعى سياقتى مۇسىلمان حاندىقتارىنىڭ ىقپالىنا قازاقتاردىڭ ەرىپ كەتپەۋىن قاتتى قاداعالاعان الپىسىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا، عازي ءۋاليحانوۆ پەن ونىڭ قايناعاسى تەزەك تورەنىڭ دە كۇدىككە ۇشىراعان جايتتارى بولىپتى. ەكەۋىنە جەتىشار بيلەۋشىسى جاقىپبەكپەن بايلانىس ورناتتى، قاراماعىنداعى ەلدى قۇلجاعا كوشىرىپ اكەتۋگە ۇگىتتەدى، جەرگىلىكتى حالىق   اراسىندا شىرىق بۇزاتىن زياندى اڭگىمەلەر تاراتتى, دەگەن ايىپتار تاعىلىپ، ولار التى اي اباقتىعا دا جابىلادى. بىراق قىلمىستارىن دالەلدەۋ جاعى قيىنعا تۇسكەن سوڭ، كولپاكوۆسكي (گەنەرال 1867 جىلدىڭ جازىنان قايتادان الماتىعا ورالىپ، جاڭادان قۇرىلعان تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى قاراماعىنداعى جەتىسۋ وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى بوپ تاعايىندالعان-دى) ەكەۋىن قاماۋدان بوساتىپ، 1869 جىلدىڭ اقپانىندا تەزەك تورەنى قاپال ۇيەزى پوليتسياسىنىڭ باقىلاۋىنا، عازيدى ءوزىنىڭ اعايىن-تۋعاندارى مەكەندەيتىن ءسىبىر قازاقتارى وبلىسىنا ماجبۇرلەپ اتتاندىرادى. عازي سول كەتكەننەن قىزمەتىن ءارى قاراي  جالعاستىرىپ، كەيىننەن پەتەربورعا دا اۋىسىپ، اتتى اسكەر پولكوۆنيگى، گەنەرال شەنىنە دەيىن ءوسىپ، 1909 جىلى دۇنيەدەن وزادى (بەيسەنبايۇلى ج.، بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. 2 ت. 2022: 688-689). وسى رەتتە سۇلتانعازى ەسىمىنىڭ شوقان تۇلعاسىمەن شاتاستىرىلعانى تۋرالى ن.يۆلەۆ (1969, 1985), ق.ابۋەۆ (2005), ج.بەيسەنبايۇلى (2009, 2015, 2020), م.ساتەنوۆا (2013), س.دميتريەۆ (2013), س.ۇدەرباەۆالاردىڭ (2023) زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە ءار تۇرعىدا ءسوز بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون.

ەندى سۇلتانعازى ءۋاليحانوۆ پەن تەزەك تورەگە  پاتشا  ۇكىمەتى  تاراپىنان  سەنىمسىزدىك تۋدىرعان وسى جايتتىڭ، بىرقاتار زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان شوقان اتىنا دا اۋىق-اۋىق تەلىنىپ قالاتىنى نەلىكتەن، دەگەن ساۋالعا كەلەيىك. ءبىز وعان اۋەلدە سەبەپكەر بولعان ءبىر كىلتيپان – شوقاننىڭ  بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ 1968 جىلى شىققان ءتورتىنشى تومىنىڭ 444-446 بەتتەرىندە جاريالانعان «تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ اسكەري مينيسترگە حابارلاماسى» جانە «باس شتاب باستىعىنىڭ اسكەري مينيسترگە ءمالىمحاتى» اتتى، العاشقىسىنىڭ جازىلعان ۋاقىتى 1865 جىلدىڭ 11 اقپانى، كەيىنگىسى 1865 جىلدىڭ 7 ءساۋىرى دەپ قاتە كورسەتىلگەن قوس قۇجات دەر ەدىك. العاشقى دەرەكتە رەسەيدىڭ اسكەري ءمينيسترى گەنەرال-اديۋتانت ءميليۋتيننىڭ: «باتىس ءسىبىر باسشىسى گەنەرال-مايور حرۋششوۆقا جەتىسۋ وبلىسىنان اۋىسقان شتابس-روتميستر ءۋاليحانوۆتى باقىلاۋدا ۇستاۋ شارالارىن قابىلداۋ قاجەتتىگى ەسكەرتىلىپ، ەگەر ونىڭ سىبىردە بولۋى ىڭعايسىزدىق تۋدىرادى دەپ پايىمدالسا، يمپەريانىڭ قازاق دالاسىنان جىراقتاۋ ىشكى جاعىنا اۋىستىرۋ جايىن دا ويلاستىرۋعا بولاتىنى» جونىندەگى نۇسقاۋى بەرىلسە، ەكىنشى قۇجاتتا وسى نۇسقاۋدىڭ ورىندالۋىن قاداعالاعان باس شتاب باستىعى گەنەرال-اديۋتانت، گراف گەيدەننىڭ ءبىر جارىم ايدان كەيىن اسكەري مينيسترگە: «شتابس-روتميستر ءۋاليحانوۆتى ءوز قالاۋى بويىنشا، يمپەريانىڭ ىشكى جاعىنداعى اتتى اسكەر پولكىنە اۋىستىرۋعا پارمەن بەرىلگەنى» تۋراسىنداعى ءمالىمحاتى جاريالانعان.

اكادەميالىق جيناققا كىرگەن بۇل قۇجاتتاردا جازىلعان جايتتاردىڭ ءوز كەزىندە كوپ جۇرتتى، ءتىپتى شوقانتانۋعا بەيىل بەرگەن ءبىراز ادامدى يلاندىرعانى سونشا، ولاردىڭ تاراپىنان دا: «وسىنداي بەلسەندى ارەكەتتە جۇرگەن ادامدى قالاي دەرتتى بولدى دەپ ايتا الاسىڭ، پاتشا بيلىگىنىڭ شوقاندى قۇرتۋعا تىرىسقانى انىق، ياكي ادەيى قاستاندىق جاسالعان نەمەسە ول بۇدان كەيىنگى جىلداردا دا قۇپيا جاعدايدا عۇمىر كەشكەن»، دەلىنەتىن سان-ساققا جۇگىرگەن دايەكسىز دولبارلارعا دەن بەرىلدى.

ال ماسەلەنىڭ انىعىنا كەلسەك، نازارعا الىنىپ وتىرعان بۇل قوس قۇجات 1865 جىلى ەمەس، ودان ءتورت جىل كەيىن – 1869 جىلعا قاتىستى دەرەكتەرگە سايادى. شوقاننىڭ ءتورتىنشى تومى (1968 ج.) دايىندالىپ جاتقاندا «1869» دەگەن ساننىڭ كونە قۇجاتتاردا كومەسكى بوپ كورىنگەن سوڭعى «9» تاڭباسى (شاماسى تەحنيكالىق سەبەپتەرگە بايلانىستى) «5» سانىنا بايقالماي اۋىسىپ كەتكەن. ياكي قۇجاتتارداعى «شتابس-روتميستر ءۋاليحانوۆ» دەپ جازىلعان ادام – شوقان ەمەس، عازي (سۇلتانعازى) بولاتۇلى ءۋاليحانوۆ بولاتىن (سوندا: 690-691).

جىلى قاتە كورسەتىلىپ كەتكەن وسى قوس قۇجاتتىڭ 1865 جىلعا سايكەسپەيتىن تۇستارى مۇنىمەن عانا شەكتەلمەيدى. ماسەلەن، ونداعى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى دەگەن لاۋازىمنىڭ ءوزىن-اق الالىق. قۇرامىنا جەتىسۋ جانە سىرداريا وبلىستارى ەنەتىن بۇل جاڭا گەنەرال-گۋبەرناتورلىق 1867 جىلعى 11 شىلدەسى كۇنى عانا قۇرىلعان.  باتىس ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى ا. پ. حرۋششوۆ تۋرالى دا سولاي. ول بۇل قىزمەتكە 1866 جىلعى 28 قازاندا تاعايىندالعان. سونداي-اق «شتابس-روتميستر ءۋاليحانوۆتى جەتىسۋدان باسقا جاققا اۋىستىرۋ  تۋرالى» اسكەري مينيستر د.ا.ميليۋتينگە ءمالىمحات جازعان باس شتاب باستىعى گەنەرال-اديۋتانت، گراف ف. ل. گەيدەن دە بۇل قىزمەتىنە 1866 جىلدىڭ باسىندا عانا تاعايىندالعان بولاتىن.

1867 جىلدىڭ قاراشاسىنان شتابس-روتميستر شەنىن العان عازي ءۋاليحانوۆ، وسى قۇجاتتاردا ايتىلعانداي، ونىڭ اتىنا قاتىستى تۋىنداعان كۇدىكتەرگە بايلانىستى، ارنايى پارمەنمەن 1869 جىلعى شىلدە ايىنىڭ باسىندا ءوزىنىڭ تۋىستارى مەكەندەيتىن اقمولا وبلىسىنا كۇشتەپ اۋىستىرىلادى.

ءبىر ايتا كەتەرلىك نارسە، شوقاننىڭ 1968 جىلى شىققان 4-ءشى تومىنداعى بۇل قۇجاتتاردىڭ جىلى قاتە كورسەتىلگەندىگى – ءوز كەزىندە كوزى قاراقتى زەرتتەۋشىلەردىڭ دالەلدەۋى ارقاسىندا تۇزەتىلگەن دە بولاتىن. سول سەبەپتى دە ش.ءۋاليحانوۆتىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ 1984-1985 جىلداردا جارىق كورگەن ەكىنشى اكادەميالىق با­سىلىمىنا (جاۋاپتى رەداكتورى ءا. مارعۇلان) شوقانعا قاتىسى جوق بۇل دەرەكتەر ەنگەن جوق. الايدا العاشقى بەس تومدىققا ابايسىزدا كىرىپ كەتكەن وسى قوس قاتە دەرەكپەن عانا تانىسۋ مۇمكىندىگىن العان (ياعني، ونىڭ كەيىننەن تۇزەتىل­گەنىن بىلمەيتىن) شوقانتانۋعا قىزى­عاتىن كەي زەرتتەۋشىلەر ءالى دە ونى شو­قانعا قاتىستى شىن اقيقات رەتىندە قابىلداپ، كادىمگىدەي سەنىپ قاپ ءجۇر. جىلى ابايسىزدا قاتە بەرىلگەن سول قۇجاتتارعا بايلانىستى وربىگەن الىپقاشپا اڭگىمەلەر اۋىق-اۋىق بەلەڭ بەرىپ قالادى. شوقانعا قاتىستى ناعىز اقيقات وسىنداي ­دەگەن سىڭايداعى پايىمداۋلار ايتىلادى، وتىزعا جەتپەي وكپە قۇرتى اۋرۋىنان ­(تۋبەركۋلەزدەن) قىرشىن كەتكەن ۇلى عالىمىمىزدىڭ قازاسىنا كۇمان كەلتىرىلەدى. ول تۋرالى دا قانشاما عىلىمي دايەكتەردىڭ، ەستەلىكتەردىڭ بار ەكەنى ەسەپكە الىنا بەرمەيدى، ونىڭ ءولىمىن سان-ساققا جۇگىرتۋشىلەر ءالى  دە  ۇشىراسىپ قالادى...

***

شوقانعا قاتىستى سوڭعى كەزدە بايقالعان جاڭا قاۋەسەتتىڭ  ءبىرى – «ودان ۇرپاق قالىپتى-مىس» دەگەن دولباردىڭ شىعا باستاعانى دەر ەدىك. ونى قۋاتتاۋشىلاردىڭ جورامالىنشا، شوقان كوز جۇمعاندا، ايسارى «اياعى اۋىر بولعان-مىس، سودان اعا سۇلتان شىڭعىستىڭ تاپسىرماسىمەن، شوقاننىڭ ءىنىسى جاقىپ ونى سىرىمبەتكە الىپ كەلگەننەن كەيىن بوسانىپ، مالىك اتتى ۇل تۋىپتى-مىس»، دەلىنەدى. سول دولبارعا سۇيەنگەن مالىكتىڭ تاراعان ۇرپاقتاردىڭ ءبىرى، ونىڭ شوبەرەسى بوپ كەلەتىن دۋلات مالىكوۆ دەيتىن ازامات، كەيىنگى جىلدارى وزدەرىن شوقاننان تارادىق، دەگەن ۋاجگە كادىمگىدەي يلانىپ، كونەكوزدەر ايتىپتى-مىس، جازىپ كەتىپتى-ءمىس دەيتىن قولحات قاعازداردى تاپقانىن العا تارتىپ، ولاردى اقپارات قۇرالدارىندا جاريالاۋعا كوشە باستاپتى. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل «شىندىق» ءبىراز زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ وتىرعان كورىنەدى. (ولاردىڭ اراسىندا ءوزىن «مىقتى شوقانتانۋشىمىن» دەپ ەسەپتەيتىن تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى جاراس ەرمەكباي مىرزا دا بار). وسى قولپاشتاۋلارعا سۇيەنگەن د. مالىكوۆ مىرزانىڭ بيىلدان باستاپ ءوز جورامالىن دالەلدەمەك نيەتپەن عىلىمي كونفەرەنتسيالاردا بايانداما جاساۋعا كىرىسىپ كەتكەنىن دە كوز كوردى.

ال بۇل ماسەلەنىڭ انىعى قالاي دەگەنگە كەلسەك، اۋەلى اكادەميك ءا.مارعۇلاننىڭ شوقاننىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنا  (1961, 1984) جازعان اسا قۇندى كىرىسپە وچەركىندەگى دەرەككە كوڭىل اۋدارار ەدىك. وندا التىنەمەل، ماتاي جوتالارىنىڭ كۇنگەي باۋرايىندا ايىقپاس وكپە قۇرتى دەرتىمەن ارپالىسىپ، بەتى بەرى قاراۋدان كۇدەر ۇزگەن شوقاننىڭ اكەسىنە: «قاجىدىم، كۇشىم ءبىتتى، قان-ءسولىم كەتىپ، قۇر سۇيەگىم عانا قالدى، كەشىكپەي جارىق دۇنيەدەن كەتەرمىن. مەنىڭ اياۋلى تۋىستارىم مەن دوستارىممەن كورىسۋدى تاعدىر جازباي تۇر. بۇل مەنىڭ سوڭعى حاتىم. قوش بولىڭىزدار، بارشاڭىزدى قۇشاعىما الدىم... جەتىسۋعا كەلىپ، بەيشارا ايسارىنى ەلگە الىپ قايتىڭىزدار، ونى مارحاباتتى قامقورلىعىڭىزدان شەت قالدىرماڭىز» – دەپ حات جولداعانى ايتىلادى. ۇلىنىڭ اقىرعى تىلەگىن ورىنداۋ ءۇشىن شىڭعىس سول 1865 جىلدىڭ جازىندا كوكشەتاۋدان ەكىنشى ۇلى جاقىپتى باس ەتىپ، تەزەك تورەنىڭ اۋىلىنا ءبىر توپ كىسى جىبەرتەدى. ولار التىنەمەلگە جەتكەسىن شوقاننىڭ باسىنا قىشتان كۇمبەز ورناتۋعا ارالاسادى. سودان سوڭ جاقىپتىڭ دىمكاستانىپ قالۋىنا بايلانىستى، ول سوندا ءبىر ايداي ايالداۋعا ءماجبۇر بولىپ، جازىلعان سوڭ عانا ايسارىنى توسەك-ورنىمەن ەل جاققا الىپ قايتادى.

جاقىپتار التىنەمەلدە جۇرگەن شاقتا، قازاق دالاسى مەن تۇركىستان ولكەسىن باسقارۋدىڭ جاڭا جۇيەسىن جوبالاۋ جونىندەگى دالا كوميسسياسى مۇشەلەرىنىڭ دۋانداردى ارالاپ كەلە جاتقان جولى اعا سۇلتان، پولكوۆنيك تەزەك ءنۇراليننىڭ كۇزەۋدە وتىرعان اۋىلىنا تۇسكەن ەدى. (بۇل كوميسسيا سودان از ۋاقىت بۇرىن، تامىز ايىنىڭ العاشقى جارتىسىندا شىڭعىس سۇلتاننىڭ اۋىلىندا بولىپ، شوقاننىڭ قازاسىنا كوڭىل ايتقان بولاتىن). ونىڭ قۇرامىنداعى شوقاننىڭ بايىرعى تانىستارى – باس شتابتىڭ ەرەكشە تاپسىرمالار جونىندەگى شەنەۋنىگى پولكوۆنيك  ا. ك. گەينس پەن سول كوميسسياعا ورىنبور وبلىسى تاراپىنان قوسىلعان، گەنەرال-گۋبەرناتور كەڭسەسىنىڭ باستىعى پولكوۆنيك ك. ك. گۋتكوۆسكي، ءتىلماش قىزمەتىندەگى ش.يبراگيموۆتەرمەن بىرگە جۇرگەن توپ، 1 قاراشا كۇنى ايسارىنىڭ وتاۋىنا ارنايى باس سۇعىپ، شوقاننىڭ مەزگىلسىز قازاسىنا قاتتى قايعىراتىندارىن ءبىلدىرىپ، شىن قامىعۋدان تۋعان كوڭىل قوشتارىن ايتادى. گەينس سول ساپار بارىسىندا جۇرگىزگەن كۇندەلىگىندە ايسارىنىڭ «رەڭى وتە قايىرىمدى ەكەن»، دەپ اتاپ وتەدى. سوعان ىلەسە جالعاسقان سويلەمدەردەن: «شىن مانىندە ءۋاليحانوۆتى جوعالتقانىمىز اسا وكىنىشتى. ول بيىككە ورلەي باستاعاندا، قازاقتىڭ اقسۇيەكتەرى ونىڭ سەبەبىن ءبىلىمدى بولۋىنان دەپ ساناپ، ءوز بالالارىن مەكتەپتەر مەن كورپۋستارعا بەرە باستادى. ءسىبىردىڭ «دانا» باسشىلارى ونى حالىق قالاعانداي، اتباسار وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى ەتىپ بەكىتپەي قويعاندا جانە وعان قىسىم كورسەتىلە باستاعاندا، قازاقتار ءوز بالالارىن كورپۋستاردان قايتىپ الا باستادى. سىرىمبەتتە، شوقاننىڭ اكەسىنىڭ اۋىلىندا مەن قازاقتاردىڭ اراسىنان ءۇش كادەتتى كوردىم. شوقان تاپ بولعان وكپە اۋرۋى مەن شەككەن قيىندىعىنان قورقىپ، اكە-شەشەسى ولاردى كورپۋسقا جىبەرمەي قويعان ەكەن»، دەپ جازىلعان، ونىڭ ومىرىنە، ناۋقاسىنا قاتىستى قۇندى دەرەكتەرگە جولىعامىز (گەينس ا. ك. سوبرانيە ليتەراتۋرنىح ترۋدوۆ. توم 1. س. 265, 495-499. سپب.: 1897; ءۋاليحانوۆ ش. شىعارمالار جيناعى. 5 ت. 1985: 262-263, 272-274 ب.).

كۇندەلىكتە جاقىپتىڭ ايسارىنى سىرىمبەتكە الىپ قايتۋىنا قاتىستى: «قازاقتىڭ امەڭگەرلىك ءداستۇرى بويىنشا، ايسارىعا قاينىسى جاقىپ ۇيلەنۋى كەرەك. جەڭگەسىن الىپ قايتۋعا ءبىر ايداي بۇرىن كەلگەن جاقىپ وسىندا ناۋقاستانىپ قالۋىنا بايلانىستى، ءوزىنىڭ جازىلعانىن كۇتىپ جاتىر ەكەن»، – دەيتىن دەرەك تە بار. بۇل كۇندەلىككە ەسكى كۇنتىزبەمەن ەسەپتەگەندە 1 قاراشا كۇنى تۇسكەن سويلەمدەر. وندا «جاقىپ جاقىن كۇندەرى جولعا شىققالى وتىر» دەگەن ءسوز جوق، «دەنساۋلىعى دۇرىستالعانىن كۇتىپ وتىر»، دەلىنگەن. ياكي، قايتار جولعا شىعار بولسا، قاراشانىڭ ورتاسىنا تامان عانا (جاڭا كۇنتىزبەمەن قاراشانىڭ سوڭىندا) اتتانۋى مۇمكىن.

وسى رەتتە جوعارىدا تىلگە تيەك بولعان شوقاننىڭ كولپاكوۆسكيگە جازعان سوڭعى حاتىنا قايىرىلا نازار اۋدارۋعا تۋرا كەلەدى. 1865 جىلعى 19 اقپان كۇنى جازىلعان ول حاتتا شوقان ءوزىنىڭ «قاتتى ناۋقاستانىپ جاتىپ قالعانىن» حاباردار ەتىپ ەدى عوي. اقىرى ول سودان وڭالماي،  1 اي، 22 كۇننەن كەيىن باقيعا اتتاندى. ەندى ەسەپتەپ كورەلىك. وسى حات جازىلعان اقپان ايىنىڭ سوڭىنان – گەينس پەن گۋتكوۆسكيدىڭ ايسارىعا كوڭىل ايتقان 1 قاراشاعا دەيىن ارادا 8 ايدان استام ۋاقىت ءوتىپتى. ەگەر ايسارىنىڭ اياعى اۋىر بولسا، ايى-كۇنى جاقىنداپ، ەكىقابات ەكەنى انىق بايقالىپ تۇراتىن ۋاقىت قوي. الايدا گەينس كۇندەلىگىندە ايسارىنىڭ اياعى اۋىر ەكەنى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق، ونداي قالدە بولسا، مىندەتتى تۇردە اتاپ كورسەتىلەر ەدى.

1895 جىلى اتاقتى شىعىستانۋشى ن. پوتانين كوكشەتاۋ وڭىرىنە عىلىمي ساپارمەن كەلگەن كەزىندە ءوزىنىڭ جان دوسى شوقاننىڭ اۋىلىنا ارنايى سوعىپ ءبىراز كۇن قوناق بولادى. ونىڭ سول ساپار تۋرالى جازعان «سوڭعى قازاق حانزاداسىنىڭ كيىز ۇيىندە» اتتى تاماشا ماقالاسى بار. ول جايلاۋدا وتىرعان شىڭعىس سۇلتاننىڭ اۋىلىنا جەتكەندە، جاقىپپەن كەزدەسىپ جاقىن ارالاسادى. پوتانين شىڭعىس سۇلتاننىڭ 85 جاسقا كەلسە دە ءالى باقۋاتتى ەكەنىن، 52 جىل بىرگە عۇمىر كەشكەن بايبىشەسى زەينەپتىڭ جەتى-سەگىز جىل بۇرىن ومىردەن وتكەنىن، ءۇش جىلداي بۇرىن توسەك جاڭعىرتقانىن جازادى. ءپوتانيندى شىڭعىستىڭ ۇلكەن ۇيىنە ەرتىپ كىرگەندە، «شىڭعىس سۇلتان تورگە جايعاسىپتى، وڭ جاعىندا بايبىشەسى، ونىڭ قاسىندا شاۋكىباي قىز شاي قۇيىپ وتىردى»، دەپ جازادى (سوندا: 320 ب.). (شاۋكىباي – جاقىپ پەن ايسارىدان تۋعان قىز، شاۋكىباي – ەركەلەتۋدەن تۋعان ەسىم. شىن اتى – رابيعا).  اۋىل جايلاۋدان قايتىپ سىرىمبەتتەگى اتا قونىسقا قاراي بەتتەگەن كەزدە، پوتانين شىڭعىستىڭ اناسى ايعانىم حانشا سالدىرعان وردانى ارنايى بارىپ كورەدى. بۇل ۇلكەن ۇيدە شىڭعىس سۇلتان كەنجە ۇلى قوقىشتىڭ وتباسىمەن، قوسالقى (فليگەل) ۇيدە ءۇشىنشى ۇلى ماقى، جاقىپتىڭ اجىراسقان ايەلى (ياكي ايسارى) ونىڭ بالالارىمەن (س ەگو دەتمي) جانە مولدا تۇرادى، دەپ جازادى (325 ب.). وسى جەردە ايسارىنىڭ بالالارىنىڭ جاقىپتان تۋعانى «س ەگو دەتمي» دەپ اپ-انىق كورسەتىلىپ تۇر ەمەس پە!؟

بۇل ورايدا شوقان عۇمىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ تەڭدەسى جوق باس بىلگىرى، اتاقتى اكادەميك الكەي مارعۇلان جازعان داۋسىز ايعاقتى دا قوسىپ ايتۋعا تۋرا كەلىپ تۇر. الەكەڭنىڭ 1958 جىلى سىرىمبەتكە ارنايى بارىپ، كوزى قاراقتى قاريالارمەن اڭگىمەلەسۋ ارقىلى قاعازعا تۇسىرگەن،  1982 جىلعى 2 ءساۋىر كۇنى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «شوقان تۋرالى ەستەلىكتەر» دەگەن اتپەن جاريالانعان، كەيىننەن الەكەڭنىڭ 14 تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ 2011 جىلى شىققان 10-شى تومىنا «شوقان تۋرالى ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ جارقىن ەستەلىگى» (173-201 ب.) اتاۋىمەن ەنگەن كۇندەلىك-ماقالاسىنداعى قۇندى دەرەكتەر ايسارىنىڭ شوقاننان ەكىقابات بولۋىنا قاتىستى دولباردى ءبىرجولا جوققا شىعارادى. (وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ورىس ءتىلدى شوقانتانۋشىلارىمىز ءا. مارعۇلاننىڭ قازاق تىلىندە جازعان قانشاما ىرگەلى ەڭبەكتەرىن، قازاقشا جازىلعان باسقا دا تەرەڭ زەرتتەۋلەردى، كىتاپتاردى وقي المايتىندىقتان، كوپ نارسەدەن كەمشىن، ماقۇرىم قالىپ جۇرەتىنى شىندىق).

سىرىمبەتكە عىلىمي ىسساپارمەن ارنايى كەلگەن الكەيدەي كەمەڭگەر تۇلعامىزعا كوپ دەرەك بەرگەن ادامنىڭ ءبىرى – سول كەزدە جاسى توقسانعا تاياپ قالعان قۇلىش اقساقال (جاقىپتىڭ ۇلى) ەكەن. ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا:  «جاقىپ ايسارىنى الىپ كەلۋ ءۇشىن جەتىسۋعا 25 اداممەن بىرگە بارعان. ولاردىڭ ىشىندە يمانتاي ءساتبايۇلى، سادۋاقاس، جولتاباردىڭ مۇقانى سياقتى جىگىتتەر بولىپتى. ايسارىنى التىنەمەلدەن ەلگە قاراي (قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا. ج. ب.) الىپ شىققانىمەن، قىس اۋاسىندا جىلجۋ قيىندىق تۋعىزعاسىن، جولشىباي باياناۋىلداعى ناعاشىسى شورمان اۋىلىندا قىستاپ، جاز شىعا عانا ەلگە جەتىپتى... ايسارى جاقىپتان ءۇش بالا تۋعان. ماريام، مالىك، رابيعا... جاقىپتىڭ ءۇش ايەلى بولعان، ۇلكەنى مانۋ – تۇرلىبەكتىڭ قىزى، ەكىنشىسى عاليا – كەرەي ءوسىپتىڭ قىزى (قۇلىشتىڭ اناسى), ءۇشىنشىسى – ايسارى. ول كىسى ۇزىن بويلى، سۇڭعاق، سابىرلى، سالماقتى ادام ەكەن. بىراق ايسارىنىڭ ءومىرى وزگە ايەلدەرىندەي اسقاق ەمەس، باعىنىڭقى بولعان. شىڭعىستىڭ ءتىرى كۇنىندە ايسارى ونىڭ اياۋلى قامقورلىعىنا بولەنگەن، ودان كەيىن ەنشىسى شوقاننىڭ كەنجە ءىنىسى قوقىشپەن (نۇرمۇحاممەد) بىرگە بولىپتى» (مارعۇلان ءا. شىعارمالارى. ونىنشى توم. 192 ب. 2011). بۇل دەرەكتەن ايسارىنىڭ سىرىمبەتكە كەلەسى جىلى جازعا قاراي، شوقان كوز جۇمعاننان ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن عانا جەتكەنى ناقتىلانادى. مالىك ۇرپاعىمىن دەيتىن ازامات تاراپىنان  ايتىلىپ جۇرگەن: «ەلگە اياعى اۋىر بولىپ كەلدى» دەگەن داقپىرتتىڭ توركىنى وسى جايتقا وراي تۋىنداۋى كادىك. ياكي ايسارى مالىككە جۇكتى بولىپ كەلىپتى-ءمىس دەگەن دولباردى شوقانمەن بايلانىستىرۋدىڭ ەش قيسىنى جوق. ەگەر ايسارى ەلگە ەكىقابات كۇيىندە كەلدى، دەگەن اڭگىمە راس بولعان كۇننىڭ وزىندە، ونىڭ ول پەرزەنتتى جاقىپتان كوتەرگەنى ءشۇبا تۋدىرمايدى...

ءوز باسىمىز 1975 جىلى شوقاننىڭ 1856 جىلى جازعان «ىستىقكول ساپارى كۇندەلىگى» ىزىمەن قايتالاي ءجۇرىپ وتكەن، 1985 جىلى ۇلى عالىمنىڭ وباعان الابىنداعى تۋعان جەرىندە، ول وسكەن، اسكەري وقۋ وقىعان، ەڭبەك ەتكەن، ساياحاتتارمەن بارعان، سوڭعى جىلىنا كۋا بولعان مەكەندەردىڭ بارلىعىندا دەرلىك ارنايى بولىپ، زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن كەزدەرىمىزدە شوقاننىڭ اتامەكەنى سىرىمبەتكە دە الدەنەشە رەت جولىمىز ءتۇستى. كوكشەتاۋدا وتكەن شوقانعا قاتىستى ءداستۇرلى كونفەرەنتسيالارعا بىرنەشە رەت قاتىسۋ بارىسىندا دا جيىننىڭ جۇمىس جوسپارىنا وراي، ول اۋىلعا ارنايى سوعىپ تۇردىق. وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا سىرىمبەتكە بارعان العاشقى ءىسساپارىمىزدا، 1958 جىلى اكادەميك ءا. مارعۇلانعا كوپ قۇندى دەرەك ايتقان قۇلىش قاريانىڭ ۇلى قايروللا اقساقالدىڭ وزىمەن اڭگىمەلەسكەنىمىز دە بار. ول كىسىدەن ءبىز دە: «شوقاننان ۇرپاق قالدى ما؟» دەپ سۇراعانىمىزدا: «قالعان جوق. ايسارى امەڭگەرلىك سالتىمەن جاقىپقا شىققاننان كەيىن، ودان ءماريام، مالىك، رابيعا اتتى پەرزەنتتەر كوردى»، دەپ ناقتىلاپ ايتقان بولاتىن. قايروللا اقساقالدىڭ ول جاۋابى ءبىزدىڭ شوقان تۋرالى جازعان ۇلكەندى-كىشىلى كىتاپتارىمىزدا جاريالانىپ تا ءجۇر.

ۇلى شوقاننىڭ كۇردەلى تاعدىرى، قىرشىنىنان قيىلعان عۇمىرى، ءسىرا دا، تۇگەسىلمەيتىن تۇڭعيىق تاقىرىپ. ول تۋرالى قانشا عىلىمي، ادەبي شىعارمالار جازىل­سا دا ازدىق ەتپەيدى. الايدا ولاردىڭ شوقان ومىرىنە، ولىمىنە قاتىستى وقتا-تەكتە ۇشىراسىپ قالاتىن كەي قاۋەسەتتەرگە بوي الدىرماي  قۇرىل­­عا­نىن قالار ەدىك.

جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى،

جازۋشى، شوقانتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى

Abai.kz