تاعدىرشەشتى ارەكەت بولماعاندىقتان، اتالعان اۋماقتىڭ تۇرعىندارى اركەز جانە ءار ۋاقىتتا مۇڭ-مۇقتاجىن، ماسەلەسىن جوعارى جاققا جەتكىزۋمەن كەلەدى، دەپ جازادى inbusiness.kz سايتى.

تورعاي جۇرتىنىڭ ەكىنشى تىنىسى اشىلار كۇن قاشان تۋادى؟

وسى ورايدا، inbusiness.kz سايتىنىڭ ءتىلشىسى بىرنەشە كەيىپكەرمەن سويلەسىپ، "تورعايدىڭ قايتادان وبلىس بولىپ اشىلۋ ىقتيمالدىعى قانشالىقتى؟" دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كوردى.

البەتتە، بۇل بۇگىن جانە ويدا-جوقتا قوزعالىپ وتىرعان ماسەلە ەمەس. ونداعى جۇرتشىلىق جاڭا وبلىستىڭ اشىلار كۇنىن اسىعا كۇتىپ ءجۇر جانە ونىڭ "بەلگىلى ءبىر دەيگەيدە العىشارتتارى جاسالىپ جاتىر" دەپ ەسەپتەيدى. ياعني، ءسۇيىنشى سۇرايتىن كۇن دە الىس ەمەس بولۋى كەرەك.

تورعايدىڭ جاناشىر ازاماتى، قوعام بەلسەندىسى ەربول بەكبوسىن تورعايدا يگەرىلمەي جاتقان جەرلەردىڭ وتە كوپ ەكەنىن ايتادى.

– وتە وزەكتى ماسەلە بار، ول – بوس جەردىڭ جاۋ شاقىراتىنى. وسى كەزدە جانگەلدين اۋدانىندا 2 ميلليون گەكتار، امانگەلدى اۋدانىندا 1,5 ميلليون گەكتار، ارقالىق قالاسىندا 500 مىڭ گەكتار جەر بوس، يگەرىلمەي جاتىر. وندا مال ءوسىپ جاتقان جوق، ەگىن تاعى ەگىلمەيدى. سىرتتان ينۆەستورلار دا كەلمەيدى. جولدىڭ قاشىقتىعىن سەبەپ ەتىپ ءبىراز ازامات ەلدەن كوشىپ كەتتى. اۋىلداردىڭ كوبى جابىلۋدىڭ الدىندا تۇر. ايتپەسە، ولار – ناعىز تۋريزمگە سۇرانىپ تۇرعان اۋىلدار. قانشاما كورىكتى جەرلەر، تاريحي-مادەني عيماراتتار بار. الاش ارىستارى احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ باسىنا بارۋ ءۇشىن الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ادامدار كەلەدى. سونى ۇيىمداستىرا الماي وتىرمىز. سونىڭ بارىنە جول سەكىلدى، تاعى دا باسقا وزەكتى ماسەلەلەر قولبايلاۋ بولادى. تورعاي وبلىسى اشىلسا، ارقالىقتىڭ وزىندىك الەۋمەتتىك كەن-بايلىقتارى بار، سولار زەرتتەلۋى، يگەرىلۋى كەرەك. تورعاي ءوڭىرى ارقىلى مال شارۋاشىلىعىن دامىتىپ، الەمگە ايگىلى بولۋعا مۇمكىندىك بار. وبلىس بولعان جاعدايدا، ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك جوبالارى بولادى، بيزنەس جوسپارلارى تۋىندايدى. سول ارقىلى وبلىس تا العا باسۋشى ەدى، – دەيدى ول.

ال تاريحشى، شەجىرەشى اماندىق ءامىرحامزين وتكەن جىلى قوستاناي وبلىسىندا 25 اۋىلدىڭ جابىلعانىن ءسوز ەتتى. ول مۇنى حالىقتىڭ كوشۋىمەن بايلانىستىرادى.

– قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستانداعى حالىق سانى ەڭ ازايىپ جاتقان وڭىرلەر – سولتۇستىك قازاقستانداعى ايماقتار. پاۆلودار وبلىسى، سقو جانە قوستاناي وبلىسى. مىسالى، بىلتىرعى جىلى قوستاناي وبلىسىنىڭ 25 اۋىلى جابىلعان. ونىڭ ىشىندە قارابالىق اۋدانىندا 9 اۋىل كارتادان جويىلدى. قاراپ وتىرساڭىز، حالىقتىڭ ىشكى كوشى-قونى تىم كوپ. ەگەر جاعداي قايتالانا بەرەتىن بولسا، وندا ول جەرلەر بوس قالادى. ال، بوس قالعان جەر جاۋ شاقىرادى. مىسالى، 1989 جىلى قازىرگى سول كەزدەگى تورعاي وبلىسىنىڭ جانگەلدين جانە امانگەلدى اۋداندارىندا 32 مىڭنان 36 مىڭعا دەيىن حالىق تۇرعان. قازىر جانگەلدين اۋدانىندا – 12 500, امانگەلدى اۋدانىندا 16500 جوباسىندا عانا حالىق بار. ارينە، حالىق سانى ءوسىپ جاتىر، بىراق ىشكى كوشى-قون كوپ، – دەپ ناليدى ول.

تورعاي ءوڭىرى تۋرالى ءجيى-ءجيى ماسەلە كوتەرىپ جۇرگەن جانداردىڭ ءبىرى – ەربول بەكبوسىن. ول باق پەن الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى ءوزىنىڭ عانا ەمەس، كۇللى تورعاي جۇرتىنىڭ بازىناسىن جوعارىعا جەتكىزىپ كەلەدى.

– 3 جىل بۇرىن "تورعاي وبلىسى اشىلسىن!" دەگەن ميتينگ ءوتتى، بۇل – وتە ماڭىزدى ماسەلە، ۇلكەن ءىس-شارا. استانا قالاسىنان باستالىپ، ارقالىق، امانگەلدى، جانگەلدين اۋداندارىندا، قوستاناي قالاسىندا ءوتتى. جەرگىلىكتى حالىق قاتتى قولدادى. مۇنداي دەڭگەيدەگى جوبا، جوبا بولعاندا حالىقتىڭ وسىنداي ناقتى تالابى باسقا ەشقايدا بولعان جوق. وتە مادەنيەتتى تۇردە جەتكىزدىك. بۇعان دەيىن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ 150 جىلدىعى يۋنەسكو كولەمىندە اتالىپ وتۋگە دايىن بولدى. سول كەزدە امانقاراعايدا ءورت شىعىپ، توي وتپەي قالدى. مەرەيلى داتادا تورعايعا قاتىستى ەرەكشە جاڭالىق جاريالانار دەپ ۇمىتتەنىپ ەدىك، – دەپ ناقتىلاي ءتۇستى ول.

ءسوز باسىندا جازعانىمىزداي، تورعاي وبلىسىن اشۋ تۋرالى يدەيا قوعامدا كوپ قوزعالىپ ءجۇر. ءتىپتى، اباي، ۇلىتاۋ جانە جەتىسۋ وبلىستارى قۇرىلعان ۋاقىتتا تورعايلىقتار ءبىراز تالپىنىس جاساعان ەدى. البەتتە، تورعاي توقالدان تۋعان جوق. "وبلىس بولىپ قايتا اشىلسىن" دەپ باستاما كوتەرىپ جۇرگەندەردىڭ دە وزىندىك ءۋاجى، ناقتى تالابى جانە ورىندى ۇسىنىستارى بار.

"تورعاي وبلىسىنىڭ اشىلعانى ەكونوميكالىق تۇرعىدان قانشالىقتى ءتيىمدى؟" دەگەن سۇراقتى ولكەتانۋشى اماندىق امىرحامزينگە باعىتتادىق. ول بىزگە ناقتى 4 فاكتپەن جاۋاپ بەرۋگە تىرىستى.

– بىرىنشىدەن، تورعاي وبلىسى سولتۇستىك قازاقستاندا ورنالاسقان بولسا دا، گەوگرافيالىق ورنالاسۋى ءبىر جاعى باتىسپەن، ەكىنشى جاعى قاراعاندى، ۇلىتاۋ وبلىستارىمەن جانە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-باتىسى قىزىلوردا وبلىسىمەن شەكتەسەدى. سايكەسىنشە، قوستاناي، اقمولا وبلىستارىمەن. ياعني، ورنالاسۋى وتە ءتيىمدى. وسىنى پايدالانىپ، ترانزيتتىك الەۋەتىن ارتتىرۋعا بولادى. ول تۋرالى پرەزيدەنت تە ايتتى عوي. "ورتالىق – باتىس" جولىن بيىلدان قالدىرماي سالۋ كەرەك" دەپ. ياعني، ءبىز ەلدىڭ باتىسىنا بارۋ ءۇشىن 800 شاقىرىم اينالما جول ارقىلى، قوستانايعا تۇراقتاپ، ودان التىنسارين ارقىلى اقتوبەگە شىعامىز. ال الگى جول تۇسسە، استانا مەن ارقالىقتىڭ اراسى 390 شاقىرىم دەسەك، ەكىنشى جاعى تورعاي مەن ارقالىقتىڭ اراسى – 285 شاقىرىم، ىرعىز بەن تورعايدىڭ اراسى ءتيىپ تۇر. ياعني، ترانزيت ارقىلى قانشاما ۇنەم جاسار ەدىك. ول ارينە، جەرگىلىكتى ينفراقۇرىلىمنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەدى، حالىقتىڭ قايتادان جول بويىنا شوعىرلانۋىنا مۇمكىندىك تۋادى. جانە اۋىل جانە مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا سەبەپ بولادى. بۇل – استانانى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ دە ءبىر جولى، – دەپ ءتۇسىندىردى جاناشىر ازامات.

ونىڭ سوزىنشە، ءبىر ۋاقىتتارى تورعايدىڭ استىعى يتالياعا دەيىن ەكسپورتتالعان. بۇل – اۋىل شارۋاشىلىعى جانە مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا تاپتىرمايتىن ءوڭىر.

– ەكىنشىدەن، تورعاي كەندى ايماققا جاتادى. ءبىر عانا ارقالىقتىڭ وزىندە 40 شاقتى كەن ورنى بار. سول كەنىشتەردى يگەرۋ ارقىلى حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋعا بولادى. ۇشىنشىدەن، ترانزيتتىك ايماق، وعان جوعارىدا توقتالىپ ءوتتىم. ءتورتىنشىسى ءارى ماڭىزدىسى – ايماقتا تۋريزم ساالسىن دامىتۋ. بۇل ءوڭىر قازاقتىلدى، سالت-ءداستۇردى ساقتاپ قالعان، تاريحي تۇلعالارى كوپ. قاي جاعىنان السا دا، وبلىس بولۋعا لايىقتى. تورعاي دەگەندە كوبى ارقالىق قالاسى مەن جانگەلدين، امانگەلدى اۋداندارىن ايتادى. نەگىزى، ونىڭ 10 شاقتى كاتەگورياسى بار. قوستاناي وبلىسىنا بەرگەن 5 اۋدانى جانە اقمولا وبلىسىنا بەرگەن 5 اۋدانىبار. بارلىعى 10 اۋدانىندا ءالى دە 180 مىڭداي حالىق تۇرادى. (بۇرىن 360 مىڭداي حالىق بولعان). ەگەر وبلىس ورتالىعى اشىلاتىن بولسا، جاڭا جۇمىس ورىندارى كوبەيسە، ونەركاسىپ دامىسا، حالىق تەزىرەك كوشەدى. قازىر حالىق ءموبيلدى حالىققا اينالدى. جاڭىلماسام، 1989 جىلدارى تۇركىستاندا 70-80 مىڭ عانا حالىق تۇرعان، قازىر 270-280 مىڭداي، ياعني 200 مىڭعا ارتتى. سوندىقتان، حالىقتىڭ كوبەيۋى تەز قارقىندا وتەدى. سالىستىرمالى تۇردە ءبىز سولتۇستىككە دە جاقىنبىز. وبلىس اشۋ حالىقتى تەرىسكەيگە شوعىرلاندىرۋدىڭ دا ءبىر جولى سانالادى. مەن "ورتالىق – باتىس" جولىنىڭ سالىنۋى، جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەرگە 1 پايىزدىق جەڭىلدىكپەن نەسيەلەردىڭ بەرىلۋى، ارقالىقتا اۋەجايدىڭ سالىنۋى، "قوستاناي وبلىسىنىڭ وڭتۇستىك اۋداندارىن دامىتۋ" دەگەن سەكىلدى ارنايى قابىلدانعان باعدارلاما جانە سول سياقتى بىرنەشە مىسالدى تورعاي وبلىسىن اشۋدىڭ العىشارتى دەپ ويلايمىن، – دەپ ءۇمىتتى ەكەنىن دە جەتكىزدى ا.ءامىرحامزين.

جالپى، بۇل ۇسىنىسكوپ ۇزاماي جۇزەگە اساتىن سەكىلدى. البەتتە، جاڭا وبلىستى قايتا اشۋ تۋرالى باستامانىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدا قانداي مانگە يە ەكەنىن ناقتىلاي ءتۇسۋ كەرەك.

ماسەلە سول، تەك وبلىس اشقاننان ءبارى شەشىلە مە؟ ارينە، ارتىقشىلىعى كوزگە انىق كورىنىپ تۇر دەسەك تە، كەدەرگىلەرى دە سونشالىقتى كەزدەسەرى انىق.

Abai.kz