№36. مەكتەپ جانە ۇلت

ۇزاق جىلدار مەكتەپتە مۇعالىم بولعان، ءالى دە مەكتەپپەن بايلانىسى بار، وتباسىندا مەكتەپ جاسىنداعى بالالارىن تاربيەلەپ وتىرعان شاكىرتتەرىمنىڭ ءبىرى قوناققا كەلىپ مەكتەپ ماسەلەسىن تالقىلادىق.

***

بىرىنشىدەن، بيىلعى جىلى استانادا اشىلعان مەكتەپتىڭ كوپشىلىگى ارالاس مەكتەپ دەيدى. ەكىنشىدەن، بيىلعى جىلى استانا قالاسىندا ونداعان مەكتەپ پەن بالاباقشا باسشىلارى قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلدى دەيدى. ءبىر قاراعاندا ءبىر-بىرىمەن بايلانىسى جوق ماسەلەلەر، بىراق تەرەڭدەي قاراساڭىز ارالاس مەكتەپ پەن قىلمىستىق ءىس اراسىندا تىعىز بايلانىس بار. ءسىز قانداي بايلانىس بولۋى مۇمكىن دەپ، ارينە، ماعان سۇراق قوياسىز. مەن بىلاي جاۋاپ بەرەر ەدىم.

بۇل جەردەگى باستى ماسەلە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ، قازاق حالقىنىڭ 30 جىلدان استام ۋاقىتتا ۇلتتىق مەكتەپتى قالىپتاستىرا الماعاندىعى.

***

الاش قايراتكەلەرى 1920 جىلدارى، وزدەرى قۋعىن-سۇرگىندە ءجۇرىپ رەۆوليۋتسيا مەن ازامات سوعىسىنان ازىپ-توزىپ شىققان قازاق ەلىندە ۇلتتىق مەكتەپ جاساپ شىعاردى. الاش ازاماتتارى تەگىس رەپرەسسياعا ۇشىراعاندا دا، جۇزدەگەن مىڭ قازاق ازاماتىن جالماعان ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى باستان وتكەرگەندە دە بۇل مەكتەپتەر ءوز جۇمىسىن توقتاتقان جوق. سەبەبى الاش ازاماتتارىنان ۇلگى-ونەگە كورىپ قالعان ءبىردى-ەكىلى مۇعالىمدەر بولدى. ءبىلىم سالاسىنداعى سوۆەتيزاتسيا (كوم اكادەميا ت.ب.), سىرتتان وقۋ جۇيەسى، شالاساۋاتتىلىق زامانىندا ولار سوناۋ احمەت بايتۇرسىنوۆ اعالارىمىز سالعان جولدى جالعاستىردى. مۇعالىم دەگەن ۇعىمدى، كاسىبي جانە قوعامدىق قىزمەتتى الاش قايراتكەرلەرى ەنگىزدى. ءبىز قازىرگى كۇنى كەيدە مۇعالىم ورنىنا ۇستاز، وقىتۋشى دەگەن ءسوزدى قولدانامىز. ۇستاز –ۇستا سوزىنەن شىعادى، ءبىر ءىستى تەرەڭ يگەرگەن ادام، مىسالى مەن قازاق تاريحى مەن ەتنوگرافياسى سالاسىندا ۇستامىن. وقىتۋشى – بەلگىلى ءبىر ماماندىق يەسى، سول ماماندىق تۋرالى ءبىلىم مەن تاجىريبەنى وزگەگە جەتكىزۋشى. مۇعالىم بولسا تەك قانا ءبىلىم تاسىمالداۋشى عانا ەمەس، ول وقۋشىعا جان/رۋح بەرۋشى، ا.بايتۇرسىنوۆ جازعانداي «مەكتەپتىڭ جانى –مۇعالىم. مۇعالىم قانداي بولسا، مەكتەبى ءھام سونداي بولماق».

وسى تۇسىنىك كۇشىندە تۇرعاندا اۋىل ىشىندە مۇعالىم وتە بەدەلدى بولدى، ەل دە، باسشىلار دا مۇعالىممەن ساناسار ەدى، ونىڭ ايتقانىنا قۇلاق تۇرەر ەدى. مەن الاش ۇلتتىق مەكتەبىنىڭ ءداستۇرىن ۇستاعان سوڭعى مۇعالىمدەردى كوردىم، سىزدەردىڭ دە ءبىرازدارىڭىز كوردىڭىزدەر.

***

كسرو-دا 1930 جىلداردان باستاپ «سوۆەت مەكتەبى» ۇلگىسى (مودەلى) ءبىلىم بەرۋ جانە يدەولوگيالىق جوبا ەسەبىندە جۇمىس ىستەي باستادى. بۇل جوبا الدىمەن جانە نەگىزىنەن ورىس ءتىلدى ءبىلىم جۇيەسى ارقىلى ىسكە اسىرىلدى. ونىڭ وقۋلىقتارىن جازعان جانە ىسكە اسىرعان مويسەي ارونوۆيچتەر ت.ب. بولدى. بۇلار اقىلدى جانە ايلالى ادامدار ەدى جانە پارتيانىڭ باستى تاپسىرماسى سوۆەتتەندىرۋدى، شىن مانىندە ورىس ءتىلدى سوۆەت حالقىن قالىپتاستىرۋدى مەكتەپ ارقىلى ىسكە اسىرۋدى باستى نىسانا قىلىپ الدى جانە جۇزەگە اسىردى.

ماسكەۋدىڭ توتاليتارلىق ۇستەمدىگى كەزىندە حح عاسىر باسىندا ۇلتتىڭ زيالى قاۋىمى جاساپ بەرگەن ۇلتتىق مەكتەپ ۇلگىسىن كسرو قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالار ءار ءتۇرلى دەڭگەيدە، ءبىرى از، ءبىرى كوبىرەك ساقتادى. بىزدەگى اشارشىلىق، 1930 جىلدارداعى رەپرەسسيالار جانە ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى ادام شىعىنى، تىڭ يگەرۋ جانە وندىرىسكە بايلانىستى جەر اۋىپ كەلۋشىلەر تاسقىنى قازاقتىڭ دەموگرافيالىق جاعدايىنا قاتتى سوققى بولدى جانە جالپى مەكتەپ ءىسىنىڭ ورىسشالانۋىنا الىپ كەلدى. دەگەنمەن از-ماز قازاق مەكتەپتەرى ءوز جولىن جالعاستىرا بەردى.

***

*بىزدە «اۋىلدان شىعىپ اكادەميك بولدى» دەگەن ءسوز بار، ماسەلە اۋىلدان شىققاندىعىندا ەمەس، الاش ءداستۇرى ساقتالعان مەكتەپتە وقىپ اكادەميك بولعاندىعىندا. سەبەبى قالالاردىڭ ءبارىن ورىس تىلدىلەر باسقان ۋاقىتتا قازاق مەكتەبى تەك قازاعى باسىم اۋىلداردا عانا ساقتالدى. ەڭ سوراقىسى ورىستاندىرۋ الىس اۋىلدارعا دا جەتتى. مەن 1980 جىلدارداعى ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيالاردا ءححىى پارتسەزد (قازاقشا اتاۋى تەڭىز اۋدانى قاراقويىن –قاشىرلى اۋىلى) سياقتى ءبىر ورىسى جوق شالعايداعى تازا قازاق اۋىلدارىندا ورىس مەكتەپتەرىن، ونىڭ ءدۇبارا وقۋشىلارىن كوردىم. ول ورتادان اكادەميك شىعۋى مۇمكىن ەمەس.

***

سوۆەتتىك ورىس ءتىلدى مەكتەپ جۇيەسى بۇكىل رەسەي جانە ونىڭ ىقپالىنداعى ەلدەردە ءالى دە باسىم. بۇل جۇيە ءبىلىم بەرۋ تۇرعىسىنان بۇرىن جامان ەمەس ەدى، بىراق جالپىلاما بىلىمگە كوپ كوڭىل بولىنەتىن. ماسەلەن كسرو كەزەڭىندە ءبىز بۇكىل الەمنىڭ گەوگرافياسىن بەس ساۋساعىمىزداي تانىعانىمىزبەن، قازاق جەرى تۋرالى حابارىمىز وتە ءۇستىرت بولۋشى ەدى. مەكتەپ بەرەتىن ءبىلىم قازىرگى كۇننىڭ تالاپتارىنا قانشالىقتى جاۋاپ بەرەدى، ونى ءار ءپاننىڭ ماماندارى وزدەرى انىقتايدى. ال تاربيە تۇرعىسىنان سوۆەتتىك ورىس ءتىلدى مەكتەپ جۇيەسى ماڭگۇرتتەندىرۋ، ورىستاندىرۋ ورتالىعى بولاتىن. مويسەي ارونوۆيچتەر مەكتەپتىڭ تاربيە جۇمىسى عانا ەمەس، پاندەردىڭ مازمۇنى ارقىلى دا ۇلتسىزداندىرۋ پروتسەسىن قامتاماسىز ەتۋدى ويلاستىردى. الدىمەن ەتنيكالىق نەگىزدەن اجىراتۋ، بەلگىلى دارەجەدە كوسموپوليتيزمگە ىڭعايلاۋ، ودان كەيىن تامىردان اجىراعان مارگينالداردى ورىستاندىرۋ. بۇعان جۇزدەگەن-مىڭداعان مىسال كەلتىرۋگە بولادى، سەبەبى بۇل مەكتەپتەن وتكەندەر ءبىزدىڭ ورتامىزدا تولىپ ءجۇر. مەنىڭ ەسىمە وسىدان بىرنەشە جىلدار بۇرىن You tube-تەن كورگەن ءبىر روليك ءتۇسىپ وتىر. رەسەيدەن قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن اپالى-ءسىڭىلى ەكى ايەل ادام ايبار دەگەن بلوگەرمەن سۋحباتتاسىپ وتىر. بىرەۋى ەكىنشىسىنە، «ەسىڭدە مە، ءبىز «نە داي بوگ ۆىيتي زامۋج زا كازاحا!» دەۋشى ەدىك قوي» دەيدى. بۇلاردىڭ باعىنا قاراي ءبىر اعالارىنىڭ ارقاسىندا قازاقستانعا كەلگەن، قازاق ازاماتتارىمەن تۇرمىس قۇرعان ت.ب.

بىزگە ماڭىزدىسى بويجەتكەن قازاق قىزدارىنا «نە داي بوگ ۆىيتي زامۋج زا كازاحا!» -نى ايتقىزۋ ادىستەمەسى. بۇل كەشەندى تۇردە مەكتەپ پاندەرى، تاربيە جۇمىسى، قوعامدىق ءومىر ارقىلى جاسالاتىنىن ءبىزدىڭ ءبىلىم سالاسىنىڭ تەورەتيكتەرى بىلەدى مە؟! ارينە، رف-دا بيلىك بۇل پروتسەستى تىكەلەي قاداعالايدى، بەلگىلى دارەجەدە باسقارادى.

***

قازاقستاندا ورىس ءتىلدى، نەمەسە ارالاس مەكتەپتەر از ەمەس. جالپى مەكتەپتىڭ سانى 7637, سونىڭ ىشىندە 1121ورىس، 2778 ارالاس مەكتەپتەر (2022 جىلعى دەرەك). بۇل مەكتەپتەر ءبىلىم بەرۋىن بەرەتىن شىعار، بىراق قازاق ازاماتىن تاربيەلەمەيدى. تاعى ءبىر ماسەلە ورىس مەكتەبىن بىتىرگەندەرگە ورىستىق يمپەرلىك جۇعادى دا ەسكى داعدىمەن وزدەرىن جوعارى ۇستايدى. بۇل استامشىلىق قازىر كۇنى اشىق بولماسا دا سەزىلىپ تۇرادى، بۇرىن ن.ماسانوۆ ت.ب. كەزىندە اشىق ايتىلۋشى ەدى. ونىڭ «ليش نەبولشايا چاست پوتومستۆەننىح گوروجان-كازاحوۆ (10-15 پروتس) ياۆليايۋتسيا نوسيتەليامي ينديۆيدۋالنوگو وبرازا جيزني ي مەنتالنوستي»، نەمەسە «وني وكانچيۆايۋت كازاحسكۋيۋ شكولۋ، گوۆوريات ي مىسليات پرەيمۋششەستۆەننو نا كازاحسكوم يازىكە، پو وتنوشەنيۋ ك نيم رۋسسكو-ەۆروپەيسكايا كۋلتۋرا ۆىستۋپاەت كاك ينوەتنيچەسكايا، چۋجەرودنايا. ي حوتيا ەتا مارگينالنايا گرۋپپا پوستەپەننو وسۆايۆاەت گورودسكوي وبراز جيزني، نوۆىە تسەننوستنىە وريەنتاتسي ي پريۆىچكي، تەم نە مەنەە وني نە موگۋت پولنوستيۋ ينتەگريروۆاتسيا ۆ گورودسكۋيۋ كۋلتۋرۋ» دەگەنىن وقىڭىز (قارا: ن.امرەكۋلوۆ، ن.ماسانوۆ. كازاحستان مەجدۋ بۋدۋششيم ي ناستوياششيم. الماتى،1994.سس.166-179).

ارينە، قازىرگى كۇنى بيلىك تاراپىنان ۇلتسىزداندىرۋ مەملەكەتتىك ساياسات تۇرىندە جۇرمەيدى، بىراق جەكەلەگەن چينوۆنيكتەر بارلىق دەڭگەيدە ء(بىلىم بەرۋ، عىلىمي گرانتتار ت.ب.) ءوزىنىڭ سوۆەتتىك-ورىستىق تاربيەسىنە بولا ورىس تىلدىلەر مەن جوبالارعا بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىنى جاسىرىن ەمەس. سوڭعى كەزدە كوبەيىپ كەتكەن ءار ءتۇرلى جەكە مەنشىك مەكتەپتەر مەن بالاباقشالار قانشالىقتى ۇلتتىق؟ بيلىك تاراپىنان جەكە مەنشىك مەكتەپتەر مەن باقشالاردى تۇگەل قاداعالاۋ مۇمكىن ەمەس، ولاردىڭ نە وقىتىپ قانداي تاربيە بەرىپ جاتقانىن ءبىر اللا بىلەدى. جاقىندا عانا You tube-تەن قازاق بالا باقشاسىنىڭ تاربيەشىسىنىڭ بالدىرعاندارعا «ماتۋشكا سۆياتايا رۋس» ءانىن ۇيرەتىپ جاتقانىن كوردىك.

***

ءبىز بۇل اڭگىمەنى ورىس ءتىلدى جانە ارالاس مەكتەپ پەن قىلمىس اراسىنداعى بايلانىستان باستادىق. بۇل بايلانىستان قۇتىلۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار، ول ۇلتتىق مەكتەپ. ماسەلە، تەك پاندەردى قازاقشا وقىتۋ، مەكتەپ جانە سىنىپ قابىرعالارىنا ەتنوسۋرتتەردى سالىپ قويۋدا عانا ەمەس، ماسەلە مەكتەپتىڭ بۇكىل وقۋ جانە تاربيە جۇمىسىن ۇلتتىق مۇددەگە ارناۋ. ەسكەرىلەتىن ماسەلە قازاق ۇلتتىق قۇندىلىقتارى، بۇل جەردە اباي مۇراسى بىزگە باستى نىسان بولادى. الدىمەن ەڭبەك قادىرى (ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي), ودان كەيىن ادىلەت (حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى ءسۇي), ودان كەيىن ىنساپ- يمان، ودان كەيىن بۇكىل تۇركىستان-ورتالىق ازيانىڭ جارقىن كەزەڭدەرى (قاراحان ءداۋىرى ت.ب.), ودان كەيىن تەحنيكا، عىلىم، ادەبيەت، ونەر سالاسىنا ەرەكشە سىڭىرگەن جاسامپاز تۇلعالار ت.ب. ۇلتتىق مەكتەپتى جاساۋ دەگەنىڭىز مەكتەپكە تاربيەلى، ءبىلىمدى مۇعالىمدەردى دايىنداۋدان باستالادى، ياعني جوو مەكتەپتىڭ ۇلتتىق بولۋىنا بىردەن-ءبىر جاۋاپ بەرەدى. ەكىنشىدەن، ساپالى جانە ۇلتتىق مازمۇنداعى وقۋلىقتار . بۇل جەرپدە ورىستىڭ داستۇرىمەن الەمدەگى بۇكىل عىلىمي جاڭالىقتاردى اشقان رەسەيلىكتەر دەگەن جول بار (راديونى ويلاپ تاپقان پوپوۆ دەگەن سياقتى ت.ب.), نەمەسە ءوز تاريحىمىزدان تۇلعالاردى تەڭىزدىڭ تۇبىنەن مارجان سۇزگەندەي تاۋىپ الۋعا بولادى. مىسالى ءبىز قاراحان داۋىرىنەن تەك ءال-ءفارابيدى عانا بىلەمىز، ال بيرۋني، حورەزمي، ءابۋ ءالي سينا شە، ولار دا بۇكىل تۇركىستان الەمىنە ورتاق تۇلعالار.

قازاق ۇلتتىق مەكتەبى ادالدىق پەن ادىلەتتىڭ ورناعان جەرى بولادى ما، ارينە بولادى. ءبىزدىڭ حالقىمىز قانشا سوققى كورسە دە ءوزىنىڭ ءتول قاسيەتتەرىن تۇگەل جوعالتقان جوق. بۇرىڭعى تەكتى اۋلەتتەر، ولاردان شىققان ازاماتتار قىرعىنعا ۇشىراعانىمەن ءالى دە جۇعىن بار. قازاقتىڭ بۇكىل تاريحى حالقىنا ادال قىزمەت جاساعان قاعاندار مەن حاندارعا تولى، ال ءتول داستۇرلەرىمىز مارتتىككە جانە ادام سۇيگىشتىككە (ەمپاتيا) نەگىزدەلگەن. قازاق بولۋ- ول رىتسار بولۋ، ياعني ادىلەتشىل بولۋ، وسى قاراپايىم جانە جارقىن تۇسىنىكتى باقشا مەن مەكتەپكە ءسىڭىرۋ، سوۆەتتىك توتاليتارلىق سانادان، پوستسوۆەتتىك ۇرلىق-قارلىق پەن ازعىندانۋدان قۇتىلۋ سونداي قيىن شارۋا ما؟!

پروف. جامبىل ارتىقباەۆ

Abai.kz