(ەستە قالعانداردان ۇزىندىلەر)

1

مەن ونىمەن 1954 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ باسىندا قىزىل بينانىڭ (شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەسكى عيماراتى) الدىندا كەزدەستىم. بۇرىنىراق كەلگەن ءبىر توبىمىز وقيتىن كلاسىمىزدى كورىپ الايىق دەپ قىزىل بيناعا كەلگەمىز. كلاستان شىعا بەرىس ەسىكتە سۇڭعاق بويلى، بۇيرا شاش، اققۇبا جىگىت پەن ەكى بەتى الماداي قىپ-قىزىل، باۋىرساق مۇرىن، تورتباق جىگىت جولىعا كەتتى. ەكەۋىنىڭ كيىمدەرى دە قىرلى. اققۇبا جىگىت سۇر تريكو سارجادان كوستيۋم-بريۋكي كيىپتى دە، تورتباق جىگىت قوڭىر سارى شيبارقىتتان گاليفە سىم، اياعىنا قۇرىم ەتىك كيىپ، قونىشىن سىرتىنا قايىرىپ الىپتى. مەن ءا دەگەندە بۇلاردى وقۋ ىزدەپ كەلگەن شاكىرت ەكەن دەگەم جوق. قالانىڭ قايسى ءبىر مەكەمەسىندە بالەنباي لاۋازىممەن قىزمەت ەتەتىن كىسىلەر بولسا كەرەك دەپ ءبىلدىم. ويتكەنى، ماعان دا سونىڭ الدىندا عانا جەرلەسىم تىلەۋجان ساقالوۆ كەلىپ جولىعىپ كەتكەن. اۋىلدان كەلگەن باسقالارىن دا ۇرىمجىدە قىزمەت ەتەتىن جەرلەستەرى ىزدەپ كەلىپ قايتقان. سويتسەم، بۇلار كادىمگى مىناۋ ءوزىمىز سياقتى ءبىلىم ىزدەپ كەلگەن ازاماتتار بولىپ شىقتى. الگى سۇڭعاق بويلى، اققۇبا جىگىتىمىزدىڭ اتى-ءجونى ومارعازى ايتانۇلى ەكەن دە، ەتىگىنىڭ قونىشىن قايىرىپ الىپ، شىرەنىپ تۇرعانى تالعاتبەك عابدوللاۇلى ەكەن. ومارعازى التى جىل شاماسى وقىتۋشى بولىپتى دا، تالعاتبەك ءتورت جىل شاماسى قىزمەت ىستەپتى. بۇلارعا التايدىڭ جەمەنەي اۋداندىق جاستار وداعى كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى بولعان ساپي مەيىرحانۇلى دەگەن اعامىز قوسىلدى. سويتە-سويتە ءبىر كلاستاعى قازاق وقۋشىنىڭ سانى ون ۇشكە جەتتى. مۇنىڭ ەكەۋى كەلىنشەك پە، قىز با، ايتەۋىر ءجىپ تاعۋعا بولمايتىن گۇلسارا، كۇنشاي دەيتىن ەكى ايەل زاتى ەدى. وكىنىشكە وراي، بۇل ەكەۋى وقۋ بىتىرمەي كەتىپ قالدى.

ءسويتىپ، ومارعازىمەن قىزىل بينانىڭ سولتۇستىك بۇرىشىنا تاياۋ ەسىكتەن بىرگە كىرىپ، ءبىر پارتادا قاتار وتىرىپ، جوعارى مەكتەپ الىپپەسىن بىرگە باستاعامىز. ءبىر جاتاقتا، قاتار كەرەۋەتتە جاتىپ، ءبىر اسپازدىڭ قولىنان بىرگە تاماقتانعانبىز. ءۇش جىلدىق وقۋشىلىق ومىردە ول كلاستاعى قازاق بالالار عانا ەمەس، ۇيعىر، وزبەك ساباقتاستارمەن دە – بارلىعىمىزبەن جاقىن دوستاسىپ كەتتى. «دوستاسىپ» دەگەن ءسوزدى جالپى تاتۋ-ءتاتتى وتكەنىمىزگە بولا عانا ايتىپ وتىرعام جوق. ونىڭ كوز اياسىنىڭ كەڭدىگى، ءبىلىمىنىڭ ۇشان-تەڭىزدىگى، كەشىرىمدى، كىشىپەيىلدىگى، زەردەلى دە زەرەكتىگى ءبارىمىزدى قايران قالدىرعان. كلاسس ىشىندە وسىنداي زور بەدەلگە يە بولعاندىقتان دا، بىزدەر كەيدە ءوزارا رەنجىسىپ قالعاندا، كلاسس مۇعالىمىنە ەمەس، الدىمەن ومەكەڭە جۇگىنەتىنبىز. ءوزىنىڭ جۇعىمدى اقىلى، مايدا تىلىمەن، كەيدە ءازىل-قالجىڭىن ارالاستىرا وتىرىپ، رەنجىسكەندەردىڭ كوڭىلىن لەزدە جادىراتىپ جىبەرەتىن، ىنتىماققا ۇيىتقى بولاتىن مۇنداي مىسالدار از ەمەس.

وسى ورايدا تاعى ءبىر ءىس ەسىمە تۇسەدى. بىزدەن ءبىر كلاسس ىلگەرگى ادەبيەت كلاسىندا اقىن توقتارقان جەكىباەۆ پەن اقىن سەرىك قاپشىقباەۆ وقيتىن. ءبىز بىرتە-بىرتە ولارمەن دە دوستاسىپ كەتكەمىز-ءدى. اقىن ماقاتانمەن دوس ەدىك. ءبىر رەت ماقاتان (بۇل كەزدە ماقاتان «شينجياڭ ادەبيەت يسكۋسستۆوسىندا» قازىرگى «شۇعىلا» جۋرنالىندا ىستەيتىن) مەن اقىن توقتارقان رەنجىسىپ قالادى. (بۇل 1955 جىلدىڭ سۋىق كۇزى ەدى). ءبىز بارلىعىمىز جاتاقتا ەدىك، جاتاققا توقتارقان كەلدى. كوزى شاتىناپ، قارا تورى رەڭى سۇرلانىپ كەتكەن. ەسىكتى جۇلقىپ اشىپ كىرىپ كەلگەندە ءبىز ءبارىمىز وعان ۇدىرەيە قالدىق. ۇنەمى جايراڭداپ جۇرەتىن اق كوڭىل، ءارى پاك، سەزىمتال قىزبا اقىن جىگىتتىڭ مۇنداي حالگە تۇسكەنىن كورمەگەن ەكەنبىز. ۇعىسا كەلسەك، وقيعا بىلاي بولىپتى.

توقتارقان «ورىس كلۋبى» جاقتان كەلە جاتسا، قىزىل بينانىڭ كوشە جاق الدىنداعى قالىڭ اعاشتىڭ اراسىندا ماقاتان ءبىر قىزبەن سويلەسىپ تۇرادى. جاقىنداي كەلە قاراسا، بۇل قىز توقتارقانمەن ءجۇرىپ جاتقان قىز بولىپ شىعادى. ءىستىڭ بايىبىنا بارماعان توقاڭ ماقاي اعامىزدى (ماقاتاندى كەيدە وسىلاي اتايتىنبىز) جاقتان پەرىپ قالادى دا، قىزدى جاتاعىنا قۋىپ تىعادى. سويتسەك، توقاڭ ومارعازىعا ماقاي اعامىزدىڭ ۇستىنەن ارىزعا كەلىپتى عوي. كەيىن ۇعىسساق، ماقاي اعامىز تاعى ءبىر قىزعا حات جازىپ، سونىڭ جاۋابىن الا المايدى ەكەن. ز ارقىلى ب-نىڭ جاۋابىن الماققا سويلەسىپ تۇرعان كەزى ەكەن. جاعدايدى ۇققان سوڭ ومىكەڭ ءبىر جەكسەنبى كۇنى مەنى، توقتارقاندى ەرتىپ (تاعى ءبىر جولداسىمىز بار ەدى، ەسىمە الا المادىم) ماقاي اعامىزدىڭ جاتاعىنا كەلدىك. اعامىزعا سونان بىرنەشە كۇن بۇرىن كەپتىرىلگەن ەت، جەنت كەلگەن ەكەن. وعان ىشىمدىكتى ارالاستىرا اۋقاتتانىپ وتىرعاندا ومىكەڭ ءبىر ويىن شىعاردى: «ۇستەلدىڭ ۇستىنە جالعىز تال تارى تاستايمىن، سونى كىم ۇستاسا، اراقتان بەرەم، ۇستاي الماسا بەرمەيمىن. ءتالىپباي ارىق، قولى قارماقتاي ءىلىپ الادى. سوندىقتان تارى باسەكەسىنە ول قاتىسپايدى، مەن تورەشى بولامىن. جارىسقا ماقاتان مەن توقتارقان تۇسەدى»،- دەدى. ماقاي اعامىز ماقۇل بولعانىمەن، توقتارقان كونىڭكىرەمەدى. وعان قويامىز با، ەكەۋىن ۇستەلدىڭ ەكى جاعىنا قاراما-قارسى وتىرعىزدىق تا: «ال، تاستا تارىڭدى، ومىكە!»- دەدىك. ومىكەڭ جەنتپەن ارالاستىرا وتىرىپ ءشوجىپ قالعان ءبىر تارىنى ءبولىپ الدى دا: «الدىمەن ماقاتان ۇستاسىن»، – دەدى.

ۇستاۋ قايدا؟! اعامىزدىڭ تولىسىپ تۇرعان كەزى ەدى، دەنەسىنىڭ الپامساداي زورلىعىنا قاراماستان ساۋساقتارى سەمىز ەدى. تارىنى ولاي اينالدىرىپ تا، بىلاي اينالدىرىپ تا ۇستاي المادى. سونىمەن وعان تيەسەلى ريۋمكا توقتارقانعا كەلىپ ەدى، قالاي ەكەن، توقاڭ دا ۇستاي الماي-اق قويدى. سونىمەن ونىڭ كەزەگى اعامىزعا بەرىلدى. ءوستىپ وتىرىپ ەكەۋىن از-ازدان قىزدىرىپ العان سوڭ باسقا دا ويىن ارالاسىپ، جاتاق دۋمانعا بولەندى دە، اراداعى كىربەڭدىك كوڭىلدىلىكپەن جۋىلىپ، باياعى دوستىق قالىپ قايتا ورنادى...

مىنە، ىنتىماقتاستىرۋ شەبەرلىگى قايدا جاتىر؟! تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىن.

ول كەزدە رۋىمىزدى، جەرىمىزدى بىلىسكەنىمىزبەن، رۋشىلدىق، جەرشىلدىك دەگەندى بىلمەۋشى ەدىك. ءبىر كۇنى كلاستا وتىرىپ ومىكەڭ جارتى بەت قاعازعا (ساباق ۇستىندە وتىرىپ) ماعان: «البان حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ءتالىپباي مىرزاعا! رەسپۋبليكا حالقىڭىز ازات بولعاندىعىنىڭ ون جىلدىعى بايلانىسىمەن ءسىزدى قىزۋ قۇتتىقتايمىن. كەرەي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ومارعازى ايتانۇلى»، – دەپ جازىپ ۇستاتا قويدى. مەن دە ءبىر بەت قاعازعا: «كەرەي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى مارتەبەلى ومارعازى مىرزاعا! ەلىمىز ازاتتىعىنىڭ ون جىلدىق مەرەكەسىن قۇتتىقتاعانىڭىزعا ءوز اتىمنان جانە البان حالقى اتىنان العىس ايتامىن. البان حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ءتالىپباي»، – دەپ جازىپ ۇستاتتىم. كەيىن بۇل ويىندى اڭگىمەعىپ سىرتتاعى دوستارعا دا ايتىسىپ كۇلىسىپ جۇردىك.

«ويىننان وت شىعادى» دەگەن راس ەكەن. 1958 جىلعى وڭشىلىق پەن ۇلتشىلدىققا قارسى كۇرەس دەلىنەتىن كەزەڭگە كەلگەندە، ءوز دوستارىمىزدىڭ ءبىرى وسى ءبىر ويىندى ۇلكەن ساياسي ماسەلەعىپ اشكەرەلەدى. ماعان تاعىلعان كوپ قىلمىستاردىڭ ىشىندە ءدال وسى ماسەلە «ەڭ كىلتەڭ، ەڭ ماڭىزدى ماسەلە» بولىپ سانالدى. مۇنىڭ ءوزى «وتاننىڭ تۇتاستىعىن بولشەكتەۋدىڭ دايىندىق ساتىسى» ەسەپتەلدى. بۇرىننان اراز-اشتىلىعىمىز بار ادامنان مۇنداي قىلىق شىقسا عوي بىردەڭە دەر ەدىك. جاقىن كوڭىلدەس دوسىڭنان مۇنداي پالە جابىسسا، باسقاعا «ويىن ەدى» دەپ دالەلدەۋىڭ دە قيىن ەكەن. قوعامداعى كوپ كۇرەستەردە دە، تۇرمەدە دە ويىننان شىققان وسى وتتان قۇتىلا المادىم. وسىعان بولا سول دوسقا تۇرمەدە دە قاتتى رەنجۋمەن بولدىم. 1962 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا تۇرمەدەگى ءبىر ءبولىم ۇلتشىل-وڭشىلداردى بوساتىپ، مەكەمەلەرىنە قايتاردى. وسى ورايدا مەن دە ءوز مەكەمەم – جاستار باسپاسىنا قايتىپ كەلدىم. قايتىپ كەلدى دەگەندى ەستىگەن ومىكەڭ ىزدەپ كەلىپ، مەنى جاتاعىنا ەرتىپ باردى. ول كەزدە ومىكەڭ ادەبيەت-كوركەمونەر بىرلەستىگىنىڭ نانمىندەگى سەميالىلار اۋلاسىنداعى جاتاقتا ەكەن. ۇزاقتان كورىسە الماي ساعىنىسقان بىزدەر ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن بىرگە بولىپ، باستان كەشكەن كۇندەردى ايتىسىپ شەردەن شىققانداي بولدىق. بۇل ارالىقتا ومىكەڭ دا تالاي وتكەلەكتەن ءوتىپ، نە-نە قيىندىقتاردى باستان كەشىرىپتى. ءبىر باسىنىڭ اماندىعى ءۇشىن باسقالاردى قۇرباندىققا شالاتىن اعايىن-دوستاردىڭ ءجابىرىن بۇل كىسى دە ءبىر كىسىدەي تارتىپتى. سونداعى ومىكەڭنىڭ ايتقانى مىناۋ عوي: «ءبىراز جىلدىق ءومىرىمىز كەتتى، وكىنىشپەن كەتتى. بىراق ومىرگە بەرگەنىمىزدەن العانىمىز كوپ سياقتى. وڭ-سولىمىزدى تانىدىق. كىسىگە جاماندىق قىلمادىق. جاماندىق قىلعاندار بەتى كۇيگەندەي كولكەك قاعادى. سونىڭ ءبىرى كەشە وسىندا كەلىپ كەتتى. ساعان بارىپ امانداسۋعا بەتى شىداماپتى. ەرتەڭ وسىندا كەلەدى. كەشىرە سال...». نە دەگەن كەشىرىمدىلىك، مەنى دە سوعان جەتەلەيدى...

1989 جىلى شينجياڭ جازۋشىلارىنىڭ ءتورتىنشى قۇرىلتايى شينجياڭ سپورت قوناقۇيىندە ءوتتى. ومارعازى دا، مەن دە ۋاكىل بولىپ قاتىناستىق. وداقتىڭ قۇرىلتايى اشىلىپ، باسشى سايلاۋدا ەداۋىر كوڭىلسىزدىكتەر بولدى. داۋىس جەتپەي توراعا كانديداتىنداعى قيىمتۇردى وتپەي قالدى. وداقتىڭ ءبىر قازاق ورىنباسارىن سايلار الدىندا قازاق ۋاكىلدەرىنىڭ اراسىندا تۇرلىشە سىڭايلار بايقالىپ قالدى. بىراق، ومارعازى باستاتقان ءبىر توپ بەدەلدى اقىن-جازۋشىلاردىڭ اقىلىنا اۋناعان قازاق ۋاكىلدەرى تۇپكىلىكتى ىنتىماقتا بىرەگەي بولى دا، جەڭىلىس بولمادى.

2

ءيا، ءسوزدىڭ باسىن 43 جىلدان بۇرىنعىدان باستاپ ەدىك قوي، ەندى سونىمىزعا قايتا ورالايىق.

ول كەزدە ومارعازى ءالى قاتارداعى اقىن بولاتىن. بىراق بۇل جاڭا جازا باستاعان بىزدەر ءۇشىن ۇلكەن ءبىر بەل سياقتى ەدى. كلاستاعى قازاق بالالار ءۇشىن ومىكەڭ ۇستاز ىسپەتتى بولدى. ولەڭسىماق شيمايلارىمىزدى ومىكەڭە كورسەتەمىز. «مەنىڭ دە پىسىقتايتىن ساباعىم بار» دەگەنىنە كونبەيمىز. «شىعارمالارىمىزدى» كورمەي قويۋىنا دا جول قويمايمىز. وقىپ، كەلىسپەگەن جەرىن تۇزەتىپ، قاتە جەرىن وڭشاپ، كادىمگى مۇعالىم سياقتى جالىقپاي ۇيرەتەدى. «اقىن بولۋ ءۇشىن كىتاپتى كوپ وقۋدى، ءاربىر اقىننىڭ جىلت ەتكەن ارتىقشىلىعىن بايقاپ، ولەڭدە سونداي جاڭا ءسوز، جاڭا وي ايتۋدى ۇيرەنۋ كەرەك» دەگەن ويلارىن ورتاعا سالاتىن. ال، ءوزى بولسا كىتاپتى ۇزبەي وقيتىن. قاسىم امانجولوۆتىڭ جالىندىلىعىنا، حاميت ەراليەۆتىڭ تاپقىرلىعىنا قاتتى ءتانتى ەدى. سول جىلدارى شينجياڭعا ەلىمىزدىڭ گومورو سياقتى اقىندارىنىڭ قازاقستاندا اۋدارىلىپ باسىلعان جيناعى كەلدى. وسىدان باستاپ ول گومورونىڭ شىعارمالارىنا ىقىلاس بەردى. اسىرەسە، گومورونىڭ رومانتيكاعا تولى پافوستى ولەڭدەرىن تاڭداي قاعا وقۋمەن بىرگە، بىزگە ونىڭ ارتىقشىلىقتارىن سۇيسىنە وتىرىپ اڭگىمەلەپ بەرەتىن. وزبەكتىڭ عافۋر عۇلامىن، ازەربايجاننىڭ سامەد ۆۋرگۋنىن، تۇرىكتىڭ نازىم حيكمەتىن، ءچيليدىڭ پابلو نەرۋداسىن، ورىستىڭ پۋشكينى مەن لەرمونتوۆىن سول كۇندە-اق وقىپ بىلگەن ەدى. قازاقستان ارقىلى شەكسپير، بالزاك، بايرون، دوستوەۆسكي  شىعارمالارى كەلدى. كىتاپتى ارت-ارتىنان قۇنىعىپ وقىعانى سونشا، ومىكەڭنىڭ قۇلاعى قالقيىپ، كوزى كادىمگى الىشەر ناۋايدىڭ كوزىنشە الارىپ قالدى. ءبىرتۇرلى وي باسىپ العانداي سالعىرت ءجۇردى. قىسقى دەمالىستا وسى كۇيىمەن كەتتى. بۇل ءبىزدىڭ وقۋ بىتىرەتىن جىلىمىز ەدى. سونان قايتىپ كەلمەدى. بىراق حات كەلىپ تۇردى. ءاربىر حاتى ساعىنىشقا دا، قۋانىشقا دا تولى بولۋشى ەدى. ساعىنىشى دوستارعا قاراتىلسا، قۋانىشى بىرىڭعاي جازۋعا بەرىلىپ كەتەكەنى، جازعان شىعارمالارىنىڭ ساتتىلىگىنە بايلانىستى ەدى. 1957 جىلدىڭ ەكىنشى، نە ءۇشىنشى ايى بولسا كەرەك، تاعى ءبىر حات كەلدى. حاتىندا جازىپ اياقتاتقان «مەنىڭ شىعىسىم»، «نايزاعاي» جانە «تابيعات فيلوسوفياسى» دەگەن ءۇش داستانىن ءبىرسىپىرا ولەڭدەرىمەن قوسا قازاقستانعا – «جۇلدىز» جۋرنالىنا جىبەرگەنىن قۋانا حابارلاپتى. كەيىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنەن قازاقستاننىڭ اتاقتى اقىنى ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ شولۋ سيپاتتى حابارلاماسىن وقىدىق. وندا ومارعازى تۋىندىلارىنىڭ وي، كوركەمدىك بىتىمىنە تۇڭعىش رەت جوعارى باعا بەرىلگەن ءارى بۇل شىعارمالاردى باسۋعا ۇيعارىلعانى ايتىلعان. مۇنى ەستىپ قاتتى قۋاندىق. اعامىز، ءارى دوسىمىزدىڭ بۇل تابىسىنا قالايشا قۋانباسقا!؟

رەتى كەلگەن سوڭ ايتا كەتەيىن، مەن 1989 جىلى قازاقستانعا تۋىسشىلاي بارۋ ورايىنا يە بولدىم. بۇل حاباردى ەستىپ ۇيىمىزگە ومىكەڭ كەلدى. «تەك ءولىپ كورمەدىك، قالعاننىڭ ءبارىن كوردىڭ عوي، بۇل كۇنگە جەتكەنىڭدى ەستىپ قاتتى قۋاندىم. تۋىسقاندارىڭدى كورەتىن بولدىڭ. مارقۇم اكە-شەشەڭ ءتىرى بولسا، قانداي قۋانار ەدى!» – دەپ ءۇنى تولقىپ بارىپ توقتاپ قالدى. قاراسام، ەكى جاناردان ەكى تال تامشى تومەن سىرعىپ بارادى ەكەن...

كەتەرىندە ءابدىلدا تاجىباەۆقا جولىعىپ، جوعارىدا اتى اتالعان شىعارمالارىنىڭ كەيىن قالايشا باسىلماي قالعانىن ۇعىسا كەلۋدى تاپسىردى. «ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى مۇز ەرىدى عوي، باسىپ قالار، ەگەر باسپاسا الا كەل. ابەڭە ء(ابدىلدا تاجىباەۆتى ايتادى) مەنەن سالەم ايت»، – دەدى. وندا بارعان سوڭ قازاقستاننىڭ دارىندى اقىن قىزى، جيىرماعا جۋىق كىتاپتىڭ اۆتورى، مەنىڭ كەلىنىم قانيپا بۇعىباەۆا ارقىلى تىلدەسىپ، ءابدىلدا اعامىزدى قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ دەمالىس ۇيىندەگى جەكەلىك ساياجايعا قانيپامەن جانە ونىڭ كۇيەۋى، مەنىڭ باۋىرىم قاناعات ۇشەۋمىز ىزدەپ باردىق. ابەكەڭ جازۋ ۇستىندە ەكەن. ءبىزدى جازۋ بولمەسىنە الىپ كىردى. قازاقشىلاپ-اق امانداستىق. ءبىر ارەدىكتە كوزىم ۇستەل ۇستىندە جايۋلى جاتقان وريگينالعا ءتۇستى. وريگينالعا جازىلعان قولجازبانىڭ ءبىزدىڭ وسى كۇنى قولدانىپ وتىرعان جازۋىمىزعا ۇقساستىعىنا، جازۋدىڭ كوركىنە قاراپ قايران قالدىم.

– ءسىز ءبىزدىڭ جازۋدى دا وتە كوركەم جازا بىلەتىن بولدىڭىز عوي؟- دەدىم وريگينالعا قاراپ.

– بۇرىنعىلارىمىز وسىمەن وقىدىق قوي، سلاۆيانشانى كەيىن وقىپ بىلدىك. بالا كەزدەگى قولدىڭ كونىپ قالعانى ما، ءوزى وڭاي جازىلادى، – دەدى ابەڭ جىميىپ.

ول كىسى ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ وقۋ-اعارتۋ، مادەنيەت جاعىن كوبىرەك سۇرادى. مەن قازاقتىڭ شاعىن قىستاعىندا باستاۋىش، اۋىلدىعىندا ورتالاۋ، اۋداندارىندا ورتا، ايماقتارى مەن ورتالىق قالالارىندا ءوز تىلىندە وقيتىن تەحنيكۋم جانە جوعارى مەكتەپتەردىڭ بارلىعىن ايتقاندا ءسال تاڭدانعانداي نەمەسە سەنىڭكىرەمەگەندەي بولدى. مەنىڭ ءسوزىمدى باۋىرىم قاناعات راستادى. ويتكەنى، ول سودان بۇرىن ەلىمىزگە كەلىپ، مۇنداعى تۋىستاردى كورىپ قايتقان. سونداعى كورگەن-بىلگەنىن ايتىپ بەرىپ ەدى، ول كىسى يلانعان بەينە تانىتتى. ودان سوڭ ءباسپاسوز جايىن سۇرادى. مەن:

– قازاقتار ءۇشىن ونعا جۋىق گازەت، جيىرماعا جۋىق جۋرنال شىعارىلاتىنىن، ون ءۇش باسپانىڭ بارىندە قازاق بولىمدەرى جۇمىس ىستەپ، جىلىنا نەشە ءجۇز تۇرلىدەن ارتىق كىتاپ شىعاراتىنىن ايتقانىمدا قۋانىپ كەتتى: «مىنە، تىرلىك دەگەن وسى. ءوزى ميلليونداي عانا حالىق ميللياردتان ارتىق حالىقتىڭ قولىنا قاراسا دا، وسىنشاما جۇمىس ىستەدى دەگەنگە، بىلاي قاراعاندا سەنگىڭ كەلمەيدى. مىنا اعايىنىمىز وزبەكستاندا ءبىر ميلليونداي قازاق تۇرادى. تۋىسقاننىڭ قولىندا تۇرىپ نە مەكتەبى، نە ءباسپاسوزى بولسىن، انشەيىن ءبىر بايقۇس»، – دەدى.

ودان كەيىن ول كىسى ادەبيەتىمىزدىڭ جايىن سۇرادى. مەن ەلىمىزدىڭ ادەبيەت-كوركەمونەرگە ەرەكشە ءمان بەرەتىندىگىنە دالەل بولادى عوي دەپ: «ۇرىمجىدەن «شۇعىلا» دەگەن جۋرنال شىعادى. ونان باسقا ىلە قازاق وبلىسىنا قاراستى ءۇش ايماقتان ءۇش جۋرنال شىعارىلادى. ءتىپتى كوپشىلىك اۋدانداردا ءوز كولەمىنە ساي ادەبي جۋرنالدار شىعادى» دەگەنىمدە، ول كىسىنىڭ ەسىنە الدەبىر ءىس قالت ەتە تۇسە قالدى بىلەم: «وسى سەندەردە سول 50-ءشى جىلداردا ءبىر كۇشتى اقىن بار ەدى، سول بار ما؟»- دەدى. مەن اسقار، قۇرمانالى، راحمەتوللا، ماعاز اعالارىمىزدان باستاپ 50-ءشى جىلدارداعى بەلدى دەگەن اقىنداردىڭ كوبىن-اق ساناپ بەردىم. بىراق ول كىسى: «ولار ەمەس»،- دەدى. ودان كەيىن ەكىنشى بۋىنداعى ومارعازى، ءالىمجان، سەرىك، ماقاتانداردى اتاعانىمدا: «ومارعازىنىڭ فاميلياسى كىم بولادى؟»- دەدى. مەن ايتتىم. «ءدال، ءدال، ول بىزگە ءبىر توپ داستان، ولەڭدەرىن جىبەرگەن بولاتىن. سول 50-ءشى جىلداردا. وقىپ شىعۋ ماعان  تاپسىرىلعان. مەن وقىعام. ول وتە ويشىل. ول كەزدە بىزدە ونداي اقىن از عوي، اپىر-اي، بار ەكەن-اۋ!»- دەدى تاڭدانعانداي. جوعىمنىڭ ءوزىن الدىما جايىپ سالعاندا ەندى ماعان بوگەلەتىن ەشتەڭە جوق ەدى، سول ومارعازىنىڭ ايتقان سالەمىن تولىق جەتكىزدىم.

«ونى باساتىن بولىپ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە حابارلاعانبىز. بىراق، ەلىمىز اي تسين (اقىن اي ءچيڭدى ايتادى) دەگەن قىتاي اقىننىڭ ولەڭىن باسىپ قويىپ، قىتاي مەملەكەتىنىڭ نارازىلىعىنا قالدى. وسىدان كەيىن سەندەر جاقتان ەشكىم دە باسىلمادى»،- دەدى نەگە باسىلماعانىن ءتۇسىندىرىپ. مەن: «سىزدەردە ارحيۆ ساقتالادى عوي، تابۋعا بولا ما، باسىلماعانداي بولسا، اۆتوردىڭ قايتارىپ الۋ ويى بار. ونىڭ وزىندە وريگينالى قالماعان ەكەن؟»- دەپ ەدىم.  ول كىسى ءوزى كەڭسەگە بارعاندا تاۋىپ بەرەتىن بولىپ كەلىستى. اقىرى بۇل داستاندار تابىلىپ، قازاقستاندا تۇڭعىش باسىلىم كوردى جانە اسا جاقسى باعاسىن الدى. مەنىڭ بىلۋىمشە، 50-ءشى جىلدارى اقىن قۇرمانالىنىڭ «كۇركەشەدەن كۇللى الەمگە» اتتى ولەڭى شەتەل باسىلىمدارىندا جاقسى باعا العان ەدى. ودان كەيىنگىسى وسى ومىكەڭ بولسا كەرەك دەپ ويلايمىن.

3

ءبىزدىڭ ومارعازى 51-ءشى جىلدان جازا باستاعانىمەن، وقىتۋشىلىق، شاكىرتتىك جانە اسىرەسولشىلدىقتىڭ جيىرما جىلدىق اۋىر ازابى سياقتى كۇندەردى باسىنان كەشىرە ءجۇرىپ، ايتار ويىنىڭ كوبىن-اق ءوز شىعارمالارىنا اسا شەبەرلىكپەن سىيعىزىپ كەتكەن دارىندى قالامگەر. «اڭ شادىرىن وق تابار»، «تارازى» روماندارى ومارعازى شىعارماشىلدىعىنىڭ عانا ەمەس، تۇتاس قىتاي قازاق ادەبيەتىنىڭ ءبىر-ءبىر بيىك بەلەسى سياقتى. ونىڭ «تىرنالارى» مەن جوعارىدا اتالعان ءۇش داستانى جانە تاڭعاجايىپ سۋرەتكەر قالامىنان تۋىلعان ولەڭدەرى ومارعازىنىڭ ناعىز اقىن ەكەنىن الدەقاشان تانىتىپ بولعان. بىرەۋلەر ونىڭ فورماسىن ءسوز ەتىسەدى. قازاق ادەبيەتى الەمىنەن حابارى بار وقىمىستى ازاماتتاردىڭ قاي-قايسىسى دا قازاق ولەڭى 11 بۋىنمەن، 4 جولمەن كەلەتىن قارا ولەڭنەن عانا تۇرمايتىنىن بىلەدى دەپ ويلايمىن. اقىن اباي قانشاما فورما جاراتتى؟ بىرەۋلەر «وعىزناماداعى»، «قورقىتتاعى»، تاعى باسقا اسا ەرتەدەگى ءتول مۇرالاردا كەزدەسەتىن ولەڭ فورمالارىن بىلمەيتىن دە بولۋ كەرەك. وسىلاردى قاداعالاي قاراپ وتىرساق، فورماداعى جازامپازدىققا جەڭىل قاراۋعا بولمايتىنىن بىلگەن بولار ەدىك.

ومارعازىنىڭ سىن-زەرتتەۋ شىعارماشىلىعى دا ءوز الدىنا ءبىر توبە. 50-ءشى جىلدارى جاريالانعان «پوەزيا»، كەيىنگى جىلدارى جاريالانعان «وعىزناما تۋرالى»، «ءبورى جانە كوك قۇس»، «تىلدەر دامۋى» اتتى ماقالالارىنىڭ عىلىمي قۇنىن تومەن باعالاۋعا بولمايدى.

20-عا جۋىق درامالىق شىعارمالارىنىڭ ىشىندە ءالى باسىلىم كورمەگەن «اق مىسىق» اتتى كولەمدى دراماسىنىڭ باسىلار كەزى جەتپەسە دە، ونىڭ قازاق ادەبيەتى عانا ەمەس، ودان دا ۇلكەن ادەبيەتتەردىڭ ورتاسىن ويىپ ورىن الارى حاق.

ءبىر جىلى شينجياڭ ۋنيۆەرسيتەتىنەن تويدان بىرگە قايتتىق. «قىزىل بينانى اينالا جۇرەيىكشى»،- دەدى. باياعىدا ماقاي اعام مەن توقتارقان رەنجىسەتىن ماڭايعا كەلدىك. «ەسىڭدە مە، – دەدى ماعان، – باياعىدا وسىندا توقتارقان مەن ماقاتان ەكەۋىنىڭ رەنجىسكەنى؟». مەن وعان: «ودان بۇرىن ۇيعىردىڭ دا ءبىر اقىن جىگىتى ءبىر اقىن قىزعا بولا وسىندا ءومىرىن قيعان عوي»،- دەدىم. «راس،- دەدى ول، –  بۇل قىزىل بينا ومىرگە دە، ماحابباتقا دا، ولىمگە دە قۇشتارلىقتىڭ كۋاسى بولعان عوي، ودان دا ماڭىزدىسى، قىزىل بينا، بۇل بينا ەمەس نار، قىزىل نار، شينجياڭدى سۇيرەپ كەلە جاتقان ارقالى قىزىل نار!».

بىرەۋدەن بيىل قىزىل بينانى بۇزىپ تاستادى دەگەن حاباردى ەستىپ سەنبەگەم-ءدى، ارنايى باردىم. سۇمدىق-اي، راس ەكەن! كەشەگى كۇننىڭ بار حيكاياسىن شەرتەتىن قارت اجەدەي سەزىلەتىن قىزىل بينانىڭ ءوزى جوعالىپ، جەر استىنداعى بولمەلەرىنىڭ تامتىعىن كورگەندە، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي، جۇرەگىم سۋ ەتە ءتۇستى. اياعىما مىڭ باتپان تاس بايلاپ قويعانداي مامىرلاپ جۇرە الماي قالدىم...

«ومارعازى قايتىس بولدى» دەگەندە سوعىپ تۇرعان جۇرەك ءلۇپىلى توقتاپ، دەنەدەگى بارشا قان باسىما شاپشىعانداي بولدى. وسىدان بىرنەشە كۇننىڭ الدىندا عانا شينجياڭ جازۋشىلار قوعامى قۇرىلعاندىعىنىڭ 40 جىلدىق تورقالى تويىنا بىرگە قاتىناسىپ، قاتار وتىرعانبىز. قوناعاسىدا ءبىر ۇستەلدە وتىرىپ تاماقتانعانبىز، قالجىڭداسقانبىز. ماگنيتوفون الا بارىپ، نوعاي اقىننىڭ ولەڭدەرىن انىمەن قوسىپ تاسپاعا ءتۇسىرىپ الۋعا كەلىسىم بەرگەن. بۇگىن، ەرتەڭ دەپ جۇرگەندە ءدىنى قاتتى سۇم اجال وعان قاراتپاپتى. قازاق ادەبيەتىنىڭ قىزىل بيناسىن – قىزىل نارىن الىپ ۇرىپتى. 43 جىلدىق ادال دوسىمنان، اقىلشى اعامنان ايىرىپ تىنىپتى...

اقىن قازاسى ۇستىندە ونىڭ جاقىن دوسى، جازۋشى، جۋرناليست عاني سارجان: «تولىدا ومارعازىمەن بىرگە مۇعالىم ەدىك. ول ۇرىمجىگە كەلىپ باعى اشىلدى، ۇلى اقىن بولدى»،- دەدى. تاعى ءبىر جولداس: «ومىكەڭ ارى تازا، ادال، ادامدىقتىڭ ۇلى قاسيەتىن ءبىر بويىنا جيناقتاعان ۇلى تۇلعا ەدى»،- دەدى. ونداي ءىرى-ءىرى باعانى حالقى باعالاي جاتار. «حالىق ايتسا، قالت ايتپايدى» دەۋشى ەدى. ءادىلىن حالقى بەرەر، زامانى بەرەر، ءوز باسىم ومارعازىنى دوسىنا ادالدىعى، بەرەكەشىلدىگى، زامانا تىنىسىن ءداپ باسىپ تاني بىلەتىن قىراعى دا زەردەلى، اسا كورنەكتى قالامگەر بولدى دەگىم كەلەدى. تاياۋدا بىرەۋ مەنەن: «ومىكەڭ عاشىق دەرتىن تارتقان با ەدى؟»-دەپ سۇرادى ومىكەڭ جونىندە اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، مەن وعان: «باياعىدا وقىپ جۇرگەندە ح. دەگەن قىزعا ارناپ «جاۋلىقتىڭ ءوڭى» دەگەن ولەڭ جازعان ەدى، بىراق سونىڭ ءوزى ونشا باياندى بولماعان سياقتى»، - دەي سالدىم. شىندىعىندا، ول كىسىنىڭ ماحابباتتان سالىمى بولمادى-اۋ دەيمىن.

ءتالىپباي قاباەۆ

«شۇعىلا» جۋرنالى 1997 جىل.

Abai.kz