قازاق تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىن كەزەڭدەردىڭ ءبىرى – سول كەزدەگى بوكەي ورداسى ءداۋىرى.

بۇل كەزەڭ تەك بەلگىلى تەرريتوريالىق قۇرىلىمنىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى عانا دەمەيىك، سونىمەن قاتار، قازاق حالقىنىڭ ساياسي وي-ساناسىنىڭ، باسقارۋ مادەنيەتىنىڭ جانە وتارلىق قىسىم جاعدايىندا قالىپتاسقان ءومىر سالتىن ايقىن كورسەتەتىن تاريحي كەزەڭ بولىپ تابىلادى. بوكەي ورداسىنىڭ قۇرىلۋى، دامۋى مەن جوعالۋى قازاق قوعامىنىڭ تاعدىرىمەن تىعىز بايلانىستى.

بوكەي ورداسىنىڭ قۇرىلۋ سەبەپتەرى

XVIII عاسىردىڭ سوڭى مەن XIX عاسىردىڭ باسىندا كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ جاعدايى كۇردەلى بولدى. جايىلىمدىق جەرلەردىڭ تارىلۋى، جايىق وزەنى بويىنداعى شەكتەۋلەر، پاتشالىق رەسەي اكىمشىلىگىنىڭ وزبىر ساياساتى قازاق رۋلارىنىڭ ءومىرىن قيىنداتتى. وسىنداي جاعدايدا نۇرالى حاننىڭ ۇلى، كىشى ءجۇزدىڭ سۇلتانى بوكەي رەسەي يمپەراتورى I پاۆەلگە ىشكى رەسەي اۋماعىنا – جايىقتىڭ وڭ جاعىنا كوشىپ-قونۋعا رۇقسات سۇرايدى.

1801 جىلى پاتشا ۇكىمەتى وسى ءوتىنىشتى قابىلداپ، بوكەي باستاعان 5 مىڭعا جۋىق قازاق وتباسى جايىق پەن ەدىل اراسىنداعى ايماققا كوشىپ باردى. وسىلايشا تاريحتا ىشكى وردا نەمەسە بوكەي ورداسى دەگەن اتپەن بەلگىلى اكىمشىلىك-ساياسي قۇرىلىم قالىپتاستى.

بوكەي حان جانە ونىڭ ساياساتى

بوكەي حاننىڭ باستى ماقساتى – قازاققا كەڭ جايىلىم، تىنىش ءومىر سۇرۋگە جاعداي جاساۋ بولدى. ول رەسەيمەن قارىم-قاتىناستى جۇمساق ساياسات ارقىلى جۇرگىزىپ، حالىقتىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا تىرىستى. بوكەي حان كوشىپ كەلگەن ەلگە جەر ءبولىپ، رۋلىق تارتىستاردى كەمىتۋگە، بىرلىك ورناتۋعا كۇش سالدى.

بوكەي 1815 جىلى ومىردەن وتكەننەن كەيىن، ونىڭ ورنىنا ۋاقىتشا كەڭەس باسقاردى. كەيىن حاندىق بيلىك ونىڭ ۇلى جاڭگىر حانعا ءوتتى.

بوكەي ورداسىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ماڭىزدى كەزەڭ – جاڭگىر حاننىڭ بيلىك ەتۋى (1823–1845). ول قازاق قوعامىندا جاڭاشىلدىق ەنگىزگەن، بىلىمگە دەن قويعان، رەفورماتور تۇلعا رەتىندە بەلگىلى.

جاڭگىر حاننىڭ باسقارۋىندا وردادا العاشقى قازاق مەكتەپتەرى اشىلدى، مەديتسينالىق پۋنكتتەر ۇيىمداستىرىلدى، ساۋدا-ساتتىق دامىدى، جارمەڭكەلەر وتكىزىلدى، زاڭ جۇيەسىنە وزگەرىستەر ەنگىزىلدى، وردادا مەشىت سالىندى.

جاڭگىر حان جاڭا ۇلگىدەگى حاندىق باسقارۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا تىرىستى. ول رەسەي ۇلگىسىندەگى باسقارۋ فورماسىنا جاقىنداپ، تۇراقتى اكىمشىلىك اپپارات قۇردى. بۇل كەيبىر تاريحي كوزقاراستار بويىنشا جاڭاشىلدىق بولسا، ەكىنشى ءبىر كوزقاراستاردا حالىققا جاسالعان قىسىمنىڭ جاڭا ءتۇرى رەتىندە باعالانادى.

جاڭگىر حان رەفورمالارى بارلىق حالىققا بىردەي وڭ اسەر ەتپەدى. جەر جاعدايى، سالىق اۋىرتپالىعى، حان توڭىرەگىندەگى باي-شونجارلاردىڭ ۇستەمدىگى قاراپايىم حالىقتىڭ نارازىلىعىن كۇشەيتتى.

وسى جاعدايعا قارسى 1836–1838 جىلدارى يساتاي تايمانۇلى مەن ماحامبەت وتەمىسۇلى باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس ورىن الدى. بۇل كوتەرىلىس حالىقتىڭ الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىككە، جەر تاپشىلىعىنا جانە باسقارۋداعى وزبىرلىققا قارسى نارازىلىعىنىڭ كورىنىسى ەدى.

كوتەرىلىس جەڭىلىسكە ۇشىراعانىمەن، ول قازاق حالقىنىڭ ەركىندىككە دەگەن ۇمتىلىسىن ايقىن كورسەتتى جانە بوكەي ورداسىنىڭ ىشكى قايشىلىقتارىن اشىپ بەردى.

1845 جىلى جاڭگىر حان قايتىس بولعاننان كەيىن رەسەي يمپەرياسى بوكەي ورداسىنداعى حاندىق بيلىكتى جويۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. 1845 جىلدان باستاپ ىشكى وردا رەسەي اكىمشىلىگىنىڭ تىكەلەي باسقارۋىنا ءوتتى.

حاندىق بيلىكتىڭ جويىلۋى قازاق قوعامىندا ۇلكەن وزگەرىستەرگە اكەلدى. قازاق دالاسىنداعى ءداستۇرلى باسقارۋ جۇيەسى ىدىراپ، پاتشالىق اكىمشىلىك بيلىك ەنگىزىلدى. بۇل وتارلىق ساياساتتىڭ تەرەڭدەي تۇسكەنىنىڭ ناقتى كورىنىسى بولدى.

بوكەي ورداسىنىڭ تاريحي ماڭىزى

بوكەي ورداسى – قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ دامۋ جولىنداعى ەرەكشە كەزەڭ. ول ءبىر جاعىنان رەسەي يمپەرياسىنا باعىنىشتى قۇرىلىم بولسا، ەكىنشى جاعىنان قازاق قوعامىنىڭ وزىندىك مەملەكەتتىك باسقارۋ فورماسى رەتىندە ءومىر ءسۇردى.

بۇل كەزەڭدە قازاق دالاسىنا ەۋروپالىق ءبىلىم ءۇردىسى ەنە باستادى، قوعامدا جاڭا مادەني جانە اكىمشىلىك تاجىريبەلەر قالىپتاستى، قازاق ساياسي ەليتاسى جاڭا زامان تالاپتارىنا بەيىمدەلە باستادى.

سونىمەن قاتار، بوكەي ورداسى ارقىلى وتارلىق ساياساتتىڭ قازاق قوعامىنا تيگىزگەن اسەرىن ايقىن ايقىن كورۋگە بولادى. جەردەن ايىرۋ، باسقارۋ جۇيەسىنىڭ وزگەرۋى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ كۇشەيۋى – وسى كەزەڭنىڭ نەگىزگى بەلگىلەرى.

قازىرگى كۇندەرى بوكەي ورداسى تەك تاريح بەتى ەمەس، ۇلتتىق سانانىڭ ماڭىزدى بولىگى رەتىندە قاراستىرىلۋى ءتيىس. باتىس قازاقستان وبلىسىندا ورنالاسقان بۇرىنعى وردا اۋىلىندا تاريحي-مادەني كەشەندەر ساقتالعان. جاڭگىر حاننىڭ سارايى، مەكتەپ عيماراتتارى، مۇراجايلار – سول ءداۋىردىڭ ءتىرى كۋاگەرلەرى.

بۇل نىساندار بۇگىنگى ۇرپاققا تاريحتى كوزبەن كورىپ، سەزىنىپ تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بوكەي ورداسىنىڭ تاريحىن تانۋ – ءوز مەملەكەتىمىزدىڭ قالىپتاسۋ جولىن ۇعىنۋدىڭ ماڭىزدى بولىگى.

بوكەي ورداسى – قازاق حالقىنىڭ تاعدىرلى كەزەڭىنىڭ ايناسى. بۇل كەزەڭدە حالىق تاۋەلسىزدىك پەن وتارلىق كۇشتىڭ اراسىندا ءومىر ءسۇردى، جاڭا قوعامعا بەيىمدەلۋگە ءماجبۇر بولدى. سوعان قاراماستان، قازاق حالقى ءوزىنىڭ ءتىلىن، ءداستۇرىن، ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاپ قالدى.

بوكەي ورداسىنىڭ تاريحى بىزگە كوپ نارسەنى ۇيرەتەدى: قانداي قيىن كەزەڭ بولسا دا، حالىقتىڭ رۋحى مەن تاريحي ساناسى جويىلمايدى. بۇل – ۇلتتىڭ ومىرشەڭدىگىنىڭ بەلگىسى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz