ءبىرىنشى ءبولىم: «ادىلەتقيسسا»: جاسارال قۋانىشالى، حاسەن قوجاحمەت

ەكىنشى ءبولىم: «ادىلەتقيسسا»: اي̆سۇلۋ قادىرباەۆا، دوس كوشىم

ءۇشىنشى ءبولىم: «ادىلەتقيسسا»: ەرمۇرات باپي، ءامىرجان قوسان

ءتورتىنشى ءبولىم: «ادىلەتقيسسا»: اسىلبەك، باقتىلى، عاني

بەسىنشى ءبولىم: «ادىلەتقيسسا»: سەرگەي دۋۆانوۆ، جۇماباي دوسپانوۆ

بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، «ازات» قوزعالىسىنىڭ بەلدى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، ساياساتشى ساعات ءجۇسىپتىڭ 2010 جىلى جارىق كورگەن «ادىلەتقيسسا» كىتابىنان ۇزىندىلەر جاريالاماقپىز...

سۋرەت: س.ەرعاليدىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

ساعات ءجۇسىپ:

قازاقتىڭ تانىمال ساياسي تۇلعالارى جونىندە قىسقاشا، ءۇستىرت كوزبەن جازىلعان وسى پاي̆ىمداۋلارىمدى تەك قانا جاقسى نيەتپەن، ىقىلاستى سەزىممەن جازعانىمدى اي̆تقىم كەلەدى.

بولات اتاباەۆ تۋرالى

مەن بىلەتىن بولات ماناشۇلى ەشقانداي ادامي ولشەمگە، قالىپقا سىيمايتىن ادام. نەمىس، اعىلشىن، ورىس تىلدەرىندە ەركىن سويلەيدى. نەمىس تىلىندە پەسا، مونوگرافيا جازعان، ۇزاق جىلدار بويى نەمىس، قازاق تەاترلارىندا، قازىر «اقساراي» تەاتر-ميۋزيكلىنىڭ باس رەجيسسەرى، قازاقتىڭ تەاتر، مادەنيەت ونەرىنىڭ ەزۆەرەستەرىنىڭ ءبىرى. قالىپتاسقان ولشەمگە سالساق «تابيعي يەسى»، «تۋا بىتكەن تالانت» دەگەن بولار ەدىك. بىراق، مۇنداي سوزگە بوكەڭ: «كەشىرىڭىز، مەن «تالانت» دەگەن سوزگە كۇلە قارايتىن اداممىن. بىلە بىلسەڭىز، تالانت دەگەن ادامنىڭ سورى. ول بىردە – كول، بىردە – ءشول نارسە. باسقا سوزبەن ايتقاندا، ادامدى شابىتى كەلسە – باي، كەلمەسە جارلى ەتىپ، تابيعاتقا تاۋەلدى ەتىپ قويعان قۇبىلىس. بۇلاي بولماۋ كەرەك. ءار جۇمىس، قىزمەت، ونەر بەلگىلى مولشەردە ەڭبەكتەنۋدى، بىلىكتىلىك، كاسىبي دەڭگەيى جوعارى مامانعا ارقا سۇيەۋى كەرەك. تالانت جارىق بەرمەسەڭىز شارشاتادى، ياعني تابيعي بەيىمدىلىكسىز ادام بولمايدى. بىراق، ونى ادامنىڭ بويىنان ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن وياتىپ، كاسىبي دەڭگەيگە كوتەرە ءبىلۋ كەرەك» – دەيدى.

كۇندەلىكتى ومىردەگى ءسوزى جايلى: «ومىردە مەن ناعىز بەيمازا جامان اداممىن. قوعامدىق جەردە – دۇكەن، كوشە، كوپشىلىك ورىندارىندا بەيباستاقتىق، جاعىمسىز نارسە كورسەم «ءجونسىز» كىرىسىپ كەتەمىن. ۇيدەگىلەر: «ساعان عانا كەرەك پە، سەن بە ءبارىن جونگە سالاتىن» دەيدى. قايتەيىن، باسقالار ۇندەمەي وتىرسا. ەشكىم جاناشىر، جامان اتتى بولعىسى كەلمەيدى» دەپ جاۋاپ بەرەمىن.

بوكەن اتاق، لاۋازىمعا كۇلە قارايدى: «اقان سەرىگە، شۆارتسەنەگگەرگە «حالىق ءارتيسى» دەگەن ءسوز تىركەسى قوسۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى ەمەس پە» دەيدى. ساياساتتان كەتسىن دەگەن بولسا كەرەك. ب. اتاباەۆقا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەرى» دەگەن اتاقتى ول قاجىگەلديننىڭ پارتياسىنا مۇشە بولعاننان كەيىن بەرىلدى. «ساياساتقا قايتەسىز، ءسىز ساياساتتان بيىك بولىڭىز» دەپ ۇگىتتەگەن الماتى قالاسىنىڭ اكىمى، ءمينيستردى تىڭدامادى. قرحپ كۇشپەن تاراتىلعان سوڭ بوكەڭ «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى» پارتياسىنىڭ ساياسي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولدى. «مەنىڭشە، اتاق ءبىر جەردەن كەمىستىگى بار، ءوزىن كەم تۇتاتىن، سول ولقى قاسيەتتەرىن اتاقپەن تولتىرعىسى كەلەتىندەرگە قاجەت»، – دەيدى ول.

«باسقا پىكىردە بولۋ، باسقاشا ويلاۋ، ورىسشا ايتقاندا يناكومىسليە، وپپوزيتسيادا ءجۇرۋ مادەنيەتى ادامنىڭ تۋما ءبىتتى بولمىسى، ونىڭ ستيحياسى، سۋداعى بالىقتاي جۇزەتىن ورتاسى سانالادى» دەيتىن ازامات وسى باعىتىنان تايماي كەلەدى.

بىردە تەاتردا ابىلايحان جايلى قويىلعان سپەكتاكلگە پرەزيدەنت كەلدى. شىمىلدىق جابىلعان سوڭ ول ساحناعا كوتەرىلىپ، ابىلاي حان رولىندەگى ارتىسپەن قولىن قىستى. سول كەزدەگى ابىلايحان رولىندەگى ارتىسپەن بۇگىنگى «ابىلايحاننىڭ» قولىن سۇيگەنىن كورگەنىمدەگى جيىركەنىشىمدى سول ارتىسكە ءالى كۇنگە دەيىن جاسىرا المايمىن» دەگەن بولاتتى ۇناتپاۋشىلار بيلىكتە دە، ونەردە دە، قازاق ورتاسىندا دا از ەمەس. بىراق، ولاردىڭ ەشقايسىسى ونى شەتتەتىپ، مويىندامايدى. سەبەبى، بوكەڭنىڭ قۇدىرەتتىلىگى، الەۋەتى ولاردىڭ مىسىن باسىپ تۇرادى.

باتىرحان دارىمبەت تۋرالى

باتىرحان دارىمبەت بار ءومىرىن جۇرت الدىندا الاقانىن اشىپ ۇسىنعانداي ءومىر سۇرگەن ازامات. ءومىرىنىڭ سوڭعى ون-ون بەس جىلىنىڭ وزىندە ونعا جۋىق سايلاۋلارعا قاتىسىپ، مىڭداعان سايلاۋشىلارمەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ، قازاقستاندى شارلاپ شىققان تۇلعا. «ازات» قوزعالىسىن، مۇستافا شوقاي قورىن، «دەمتاڭداۋ» قوزعالىسى، سوسىن پارتياسى، ودان كەيىن «العا» پارتياسىن قۇرۋ جولىندا نەدەن بولسا دا تايىنبادى. «ازات» گازەتىنىڭ، «جاس تۇركىستان» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى، «ازاتتىق» راديوسىنىڭ ءتىلشىسى رەتىندە ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن ارالاعان ادام. وننان اسا كىتاپ قالدىرىپ كەتتى.

سولاي بولا تۇرا، باتىرحاننىڭ مىنەزى، جان دۇنيەسى قۇپيالىلىقتى ساقتاۋعا جاراتىلعان سياقتى ەدى. سىرت كوز جۇرت باتىرحان ەكەۋىمىز سىرلاس، ارالارى جاقىن ادامدار دەپ سانايتىن. بۇل الدامشى كورىنىس بولاتىن. ول وزىنە ەشكىمدى جاقىن جىبەرمەيتىن، ىشكى سىرىنا جاقىنداتپايتىن ادام.

باتىرحاننىڭ وسى مىنەزىنىڭ ءبىر سىرى «بۇكىل سانالى ءومىرىنىڭ كوپشىلىگىن شەتەلدە وتكىزگەن قازاقتىڭ كورنەكتى قوعام قايراتكەرى مۇستافا شوقايعا ەرەكشە نازار اۋدارۋىندا ەمەس پە ەكەن؟» دەگەن وي كەلەدى. شوقايدىڭ ءومىرىن زەرتتەۋگە قۇمارلىعى، م. شوقاي اتىنداعى قوردى قۇرۋى، ونىڭ شەتەلدە شىعارعان «جاس تۇركىستان» جۋرنالىن قايتا جانداندىرىپ شىعارۋى، تۇرىكشىل بولۋى، حاسەن ورالتايمەن دوس بولۋى بەكەردەن-بەكەر بولماسا كەرەك.

باتىرحاننىڭ «قودارى»

1999 جىلى وتكەن پارلامەنت سايلاۋىندا پرەزيدەنت نازارباەۆ باستاعان اكىمدەر قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ارال ءوڭىرى سايلاۋ وكرۋگى بويىنشا وتكەن داۋىس بەرۋ كەزىندە باتىرحان دارىمبەتكە تاريحتا سيرەك كەزدەسەتىن سۇمدىق ادىلەتسىزدىك جاسادى. سايلاۋشىلاردىڭ ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىگىنە يە بولىپ، جەكە دارا وزىپ شىققان دارىمبەتتىڭ داۋىستارىن اكىمدەر ۇزاقباي قارامانوۆقا زورلىقپەن تارتىپ الىپ بەردى.

بۇل سۇمدىق جاعداي 2004 جىلى تاعى دا قايتالاندى، تاعى دا قارامانوۆ وسى ادىلەتسىزدىكتىڭ مانداتىنا يە بولدى.

بۇل ورايدا ۋزاقباي كارامانوۆتىڭ كىناسى جوق سياقتى. ءامىر بەرۋشى – بيلىك، ورىنداۋشى – اكىمدەر ەمەس پە؟! جوق، ولاي ەمەس. ۇزاقباي كارامانوۆ بيلىكتىڭ باتىرحانعا قارسى قويعان قودارى بولدى. قازاق تاريحىنداعى جاياۋ مۇساعا زورلىق قىلعان شورماننىڭ مۇستافاسى، اقان سەرىنىڭ قۇلاگەرىن مەرت قىلعان باتىراش، شاكارىمنىڭ تۇبىنە جەتكەن قاراسارتوۆ قانداي بولسا، ۇزاقباي كارامانوۆ تا باتىرحان دارىمبەت ءۇشىن ونىڭ «قودارى» بولىپ، اتى تاريحتا قالارى ءسوزسىز.

شامنىڭ جارىعى نەگە تۇبىنە تۇسپەيدى؟

«شامنىڭ جارىعى تۇبىنە تۇسپەيدى». وسى ءبىر ءسوزدى تالاي رەت ەستىپ جۇرسەم دە ونىڭ ماعىناسىنا ءمان بەرمەپپىن ەدىم.

باتىرحان سياقتى دارا تۇلعانىڭ قازاق دالاسىنا، بۇگىنگى قوعامعا، ءومىر سۇرگەن ءوز ورتاسىنا، جان-جاعىنا وراسان اسەر، ءىز قالدىرعانىن ءجيى وقىپ ءجۇرمىن. باتىرحان دارىمبەت تۇگەلىمەن جانى دا، ءتانى دە ءجۇز پايىز قازاق، ۇلتىن سۇيگەن ازامات ەدى. ونىڭ تۋعان حالقىنا دەگەن جان دۇنيەسى تاۋ بۇلاعىنىڭ سۋىنداي ءمولدىر ەدى. وسىنداي قازاقتىڭ قاسىندا وتىز جىل بويى ءومىر سۇرگەن ءۇش قازاققا انا ءتىلىنىڭ دارىماۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟! وسىنداي فەنومەندىك جاعدايلاردىڭ اتاقتى تۇلعالاردىڭ وتباسىندا ءجيى كەزدەسەتىندىگى نە سەبەپتەن ەكەن؟ قازاقتىڭ تالاي نارقاسقا اقىندارى مەن جازۋشىلارىنىڭ، ۇرپاقتارىنىڭ ءوز اكەسىنىڭ شىعارمالارىن باسقا تىلدە وقۋى قازاقتىڭ ماڭدايىنا جازىلعان ەرەكشە ءبىر قۇبىلىس، فەنومەنى مە دەپ قالاسىڭ! الدە،

«شامنىڭ جارىعىنىڭ تۇبىنە تۇسپەۋى» زاڭدى قۇبىلىس پا؟!

Abai.kz