قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى بەرى تورتكۇل دۇنيەگە ەسىگىن ايقارا اشتى. بۇرىن دا، قازىر دە شيكىزات كوزى بولىپ وتىرعان ەلدىڭ تابيعي بايلىعى الپاۋىت مەملەكەتتەر ءۇشىن جاڭالىق بولماي شىقتى. ولاردىڭ بارلاۋ ورتالىقتارى ءبىزدىڭ بايلىعىمىزدى الدەقاشان «بارلاپ» قويسا كەرەك، تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە ەلىمىزگە ينۆەستيتسيا سالىنىپ، الەمدىك ءىرى كومپانيالار قازبا بايلىقتارىمىزدى يگەرە باستادى. وعان قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ وڭتايلى بولۋى دا اسەرىن تيگىزدى. ەۋروپا قۇرلىعىندا قازاق تىلىنە قىزىعۋشىلىقتىڭ وزىندىك تاريحى بار. ەۋروپالىق عالىمداردىڭ قازاق مادەنيەتىمەن، مۋزىكاسىمەن، تىلىمەن، سالت-داستۇرىمەن تانىسۋى وتە ەرتەدەن باستالادى. مىسالى، ءحىح عاسىرداعى فرانتسۋز عالىمى گ.كلاپورت قازاق ءتىلى تۋرالى ماتەريالداردى 1806 جىلدارى زايسان وڭىرىنەن جيناعانى بەلگىلى. ەكسپەديتسيا ەرتىس وزەنىنىڭ جوعارعى سالاسىنان زايسان كولىنە دەيىنگى جەرلەردى باسىپ وتكەن بولاتىن. ال 2-ەكسپەديتسياسىندا ول ارال، تۇركىستان، شىمكەنت، بۇحارا، قوقاند، حيۋا توڭىرەگىندە جۇمىس ىستەپ، ونداعى قازاقتاردىڭ ءتىل ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەگەن. ناتيجەسىندە گ. كلاپورت ەڭ العاشقى بولىپ «فرانتسۋز – قازاق سوزدىگىن» جارىققا شىعاردى. ال ەكسپەديتسيا قورىتىندىسى سول كەزدە پاريجدە شىعىپ تۇرعان «ازيا» جۋرنالىندا جاريالانعان.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى بەرى تورتكۇل دۇنيەگە ەسىگىن ايقارا اشتى. بۇرىن دا، قازىر دە شيكىزات كوزى بولىپ وتىرعان ەلدىڭ تابيعي بايلىعى الپاۋىت مەملەكەتتەر ءۇشىن جاڭالىق بولماي شىقتى. ولاردىڭ بارلاۋ ورتالىقتارى ءبىزدىڭ بايلىعىمىزدى الدەقاشان «بارلاپ» قويسا كەرەك، تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە ەلىمىزگە ينۆەستيتسيا سالىنىپ، الەمدىك ءىرى كومپانيالار قازبا بايلىقتارىمىزدى يگەرە باستادى. وعان قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ وڭتايلى بولۋى دا اسەرىن تيگىزدى. ەۋروپا قۇرلىعىندا قازاق تىلىنە قىزىعۋشىلىقتىڭ وزىندىك تاريحى بار. ەۋروپالىق عالىمداردىڭ قازاق مادەنيەتىمەن، مۋزىكاسىمەن، تىلىمەن، سالت-داستۇرىمەن تانىسۋى وتە ەرتەدەن باستالادى. مىسالى، ءحىح عاسىرداعى فرانتسۋز عالىمى گ.كلاپورت قازاق ءتىلى تۋرالى ماتەريالداردى 1806 جىلدارى زايسان وڭىرىنەن جيناعانى بەلگىلى. ەكسپەديتسيا ەرتىس وزەنىنىڭ جوعارعى سالاسىنان زايسان كولىنە دەيىنگى جەرلەردى باسىپ وتكەن بولاتىن. ال 2-ەكسپەديتسياسىندا ول ارال، تۇركىستان، شىمكەنت، بۇحارا، قوقاند، حيۋا توڭىرەگىندە جۇمىس ىستەپ، ونداعى قازاقتاردىڭ ءتىل ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەگەن. ناتيجەسىندە گ. كلاپورت ەڭ العاشقى بولىپ «فرانتسۋز – قازاق سوزدىگىن» جارىققا شىعاردى. ال ەكسپەديتسيا قورىتىندىسى سول كەزدە پاريجدە شىعىپ تۇرعان «ازيا» جۋرنالىندا جاريالانعان.
پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ اراسىن¬دا تەك قازاق ۇلتى عانا ءتىل جەڭى¬لى¬سىنە ۇشىراپ وتىر. اشىق باسەكەدە «مەملەكەتتىك ءتىل» اتاعى بار قازاق ءتىلى بۇرىننان ىقپالى مول ورىس تىلىنە جول بەرىپ الدى. سەبەبى بۇل سۇ¬راقتاردىڭ شەشىلۋى تەك قازاق¬ستان عانا بولاتىندىقتان، ونىڭ ەكونومي¬كاسىنىڭ ورلەي باستاۋى¬مەن بىرگە، ۇكىمەتتە ءتىل ماسەلەسىنىڭ تاۋەلسىز¬دىك¬پەن تىعىز بايلانىستا ەكەنىن مو¬يىنداي باستاعان سىڭاي¬لى. ۇكىمەت تاراپىنان بايقالعان جى¬لىمىقتىڭ استارىندا بەلگىسىز مۇددەلەردىڭ قۇ¬لاعى قىلتيىپ تۇرماسا، قوعامنىڭ بەتالاسى قازاق ءتىلى ۇستەم بولاتىن¬داي جاعدايعا قاراي بۇرىلادى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.
وسى ورايدا ساياساتتانشۋى راسۋل جۇمالى بىلاي دەيدى:
– الەمدە دە قازاق ءتىلىنىڭ ءما¬سەلەسى ءىرى مەملەكەتتەردىڭ مۇددەسى¬مەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. قازىر ءوز ىقپالىن جۇرگىزۋگە، ۇستەمدىك ەتۋگە ۇمتىلىپ وتىرعان بىرنەشە ساياسي ورتالىقتار بار. ولار: قىتاي، اقش، ەۋرووداق جانە رەسەي دەپ ايتامىز. ولاردىڭ قاتارىنا جاقىن بولاشاقتا ءۇن¬دىستان مەن شىعىس ازيا ەلدەرى قو¬سىلۋى مۇمكىن. بۇل ەلدەر مەن ساياسي بىرلەستىكتەر قازاقستانعا، سونىڭ ىشىندە ونىڭ مەملەكەتتىك تىلىنە دە قاتىستى ءارتۇرلى ساياسات ۇستانىپ وتىرعانى اقيقات. قازاقستانمەن توتە بايلانىس ورناتىپ، وعان ءوز ىقپالىن جۇرگىزۋگە وتە مۇددەلى اقش مەملەكەتى، بىزدەگى مەملە¬كەت¬تىك ءتىل – قازاق ءتىلىنىڭ ۇستەم بو¬لۋىن قالايدى. ونىڭ سەبەپتەرى بەلگىلى: وعان قازاقستاننىڭ قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا ء(تىل ماسەلەسىندە دە) ءوز پوزيتسياسى بول¬عانى قاجەت. قازاقستان ەكونومي¬كا¬لىق، ساياسي تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە، ءتىل تاۋەلسىزدىگىنە دە قول جەتكىزۋى ءتيىس. سول ارقىلى عانا قازاقتار كە¬ڭەستىك مەنتاليتەتتەن بىرتە-بىرتە ارىلىپ، رەسەي ىقپالىنان الشاق¬تاي باستاماق. اقش-قا دا ەڭ كەرەگى وسى، – دەيدى ساياساتتانۋشى.
راسۋل جۇمالى بۇعان دالەل رەتىندە قازاق ءتىلىن شەت تىلدەرى قا¬تارىندا وقىتىلاتىن ۋنيۆەرسيتەت¬تەرىنىڭ سانى جاعىنان اقش ال¬دىڭعى ورىندا ەكەندىگىن ايتادى. ولار:
– ينديانا شتاتى. بليۋمينگ¬تون ۋنيۆەرسيتەتى.
كاليفورنيا شتاتى. لوس اند¬جەلەس ۋنيۆەرسيتەتى.
– كەنتۋككي، لەكسينگتون ۋني¬ۆەر¬سيتەتى.
– امەس، لوۆا ۋنيۆەرسيتەتى
– ۆاشينگتون، سيەتل ۋنيۆەر¬سيتەتى
– مەديسون، ۆيسكونسين ۋنيۆەر¬سيتەتى.
– اريزونا شتاتىنىڭ ۋنيۆەر¬سيتەتى.
اقش-تا قازاقستانعا كەلۋ ويى بار ازاماتتار ءۇشىن قاي وڭىرگە، قانشا ۋاقىتقا باراتىنىنا باي¬لا¬نىستى ءتىل ۇيرەتۋ، مادەنيەت-سالت-داستۇرلەرمەن تانىستىرۋ قىزمەتىن كورسەتەتىن ارنايى اقىلى مەكەمەلەر دە بار ەكەندىگى بەلگىلى. وسىلايشا امەريكادا قازاق ءتىلىن وقىتۋ نەگىزدەرى بىرتىندەپ قالانىپ كەلەدى. جانە بەيرەسمي دەرەك كوز¬دەرى اقش-تا اق ۇيدەگى باسشىلىق ورتالىق ازيا، سونىڭ ىشىندە قا¬زاق، وزبەك ەلدەرىنە بارۋدان ءۇمىتتى ماماندارىن سول ەلدىڭ ءتىلىن مەڭ¬گەر¬گەن ماماندارىنىڭ ىشىنەن ىرىك¬تەپ الىپ، جىبەرۋ تۋرالى شەشىم قا¬بىلداعان كورىنەدى. جانە دە ءوزارا بايلانىس ارتقان سايىن، ونداي كافەدرالاردىڭ، فاكۋلتەت¬تەر¬دىڭ سانى ارتا بەرەتىنى جانە وعان باتىستىڭ بارىنشا مۇددەلى بو¬لا¬تى¬نى انىق. بۇل ءۇردىس بىزدەگى قا¬زاق ءتىلىنىڭ جاعدايىنا تىكەلەي باي¬لانىس¬تى ەمەس، دەگەنمەن ەلىمىزگە كەلگەن امەريكالىق ازامات قازاقي ءتىل ورتاسىنا تاپ بولىپ جاتسا – ول بارلىق جاعىنان العاندا ادىلەتتى، ءارى دۇرىس بولار ەدى.
بىراق...
ساياساتتانۋشى ءازىمباي عالي¬دىڭ پايىمداۋىنشا، ەۋرووداق ەلدەرى وسى ماسەلەگە قاتىستى ءوز پوزيتسياسىن بىرجاقتى انىقتاعان جوق. بۇرىنعى ءوزارا ەكونوميكا¬لىق كومەك (سەۆ) ەلدەرى ءداستۇرلى قاتىناس بويىنشا، قاتىناس قۇرا¬لى رەتىندە ورىس ءتىلىن قولدانا بە¬رەدى. ولار قازاقستاندا وسىنداي جاعداي ءالى دە ساقتالا بەرەدى دەپ سانايدى. سوندىقتان ول ەلدەردە قا¬زاق ءتىلىن ۇيرەنۋ ماسەلەسى كۇن ءتار¬تىبىنە قويىلماعان دەسە دە بولادى. بىراق سوعان قاراماستان، سەڭ قوزعالا باستاعانداي.
– باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە، ءاسى¬رەسە، اقش-تىڭ ىقپالىنداعى ەل¬دەر¬دە قازاق ءتىلى ماسەلەسى كوتەرىلە باس¬تاعانىنا ون شاقتى جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ولاردىڭ الدىڭعى قا¬تارىندا فرانتسيا، گەرمانيا، ان¬گليا تۇر. مۇنىڭ سەبەبىن «ەۋرو¬تسەنتريستىك» كوزقاراس السىرەي باس¬تاعانىمەن دە تۇسىندىرۋگە بولادى. مادەني دامۋدىڭ «شىڭىنا شىق¬تىق» دەپ سانايتىن «كارى قۇرلىق» تۇرعىندارى وزدەرىنىڭ ءتۇپ تامىرى ورتالىق ازيامەن، اسىرەسە، قازاق¬تار¬مەن بايلانىسى بار ەكەنىن مو¬يىنداي باستادى. ەۋروپالىقتار¬دىڭ ازيا مادەنيەتىنە دەگەن كوز¬قاراسى قايتا قۇرۋ ءۇردىسىن باستان كەشىپ جاتىر. قىتاي مەملەكەتى ءۇشىن قازاق ءتىلىن وقىتۋ ماسەلەسى تاريحي تۇرعىدان قالىپتاسقان. ويتكەنى ول ەلدە ءبىر ميلليوننان اس¬تام قازاقتار تۇرىپ جاتىر. سون¬دىقتان ەلدىڭ ورتالىق ۋنيۆەرسي¬تەت¬تەرىندە قازاق تىلىنەن ءدارىس بە¬رەتىن ءبىز تاۋەلسىزدىك الماي تۇرىپ-اق اشىل¬عان بولاتىن. بىراق قازىر جاعداي وزگەشە. الەم قازىر قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىن كىرپىك قاقپاي قاداعالاپ وتىر. جان-جا¬عىمىز، ءتىپتى رەسەي دە، ۋكراينا دا انا تىلدەرىن ساقتاپ قالۋعا جان¬تا¬لاسىپ جاتىر. ەگەر تىلگە قاتىستى رەفورمانى 1990 جىلدارداعى قار¬قىن¬مەن العا جىلجىتا الماساق، ەر¬تەڭ كەش بولىپ قالۋى ابدەن ءمۇم¬كىن. الەمدىك كەڭىستىكتىڭ قازاق ءتىلى¬نە دەگەن كوزقاراسى قازاقتىڭ سايا¬سي ەليتاسىنىڭ ارىنا سىن. ىشكى ەليتانىڭ قازاقتىڭ تىلىنە، مەملە¬كەت¬تىك تىلگە دەگەن قاباعى وڭ بولسا، الەمدىك كەڭىستىكتەگى كوزقاراس قا¬زاق ءتىلىنىڭ پايداسىنا قاراي ءتۇپ¬كى¬لىكتى تۇردە بەت بۇرادى، – دەيدى ءازىمباي عالي.
ال قىتاي سىرتقى ساياساتىندا قازاق ءتىلىن وقىتۋدى ماسەلە دەپ قاراماۋعا بەيىمدىك تانىتىپ ءجۇر. قازاقستاندا جۇمىس ىستەپ جاتقان قىتايلىقتاردىڭ ورىس ءتىلىن قول¬دا¬ناتىنىن، شاماسى كەلسە، ورىس تىلىنە باسىمدىق بەرەتىنىن كوزىمىز كورىپ ءجۇر. بىرىنشىدەن، بىزدەگى ناقتى شىندىق وسىلاي بولىپ وتىر، ەكىنشىدەن، قىتاي قازاقتارى ەكى ەل اراسىنداعى تىلدىك قاتىناستى قامتاماسىز ەتىپ تۇرعاندا – بۇل ماسەلە كۇنشىعىس ەلىندە اسا ما¬ڭىزدى پروبلەما تۋعىزا قويمايدى.
بىراق قازاق ەلىندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان شىعا الماۋى قىتايدا قازاق ءتىلىن¬دە تاراپ جاتقان اقپارات قۇرال¬دا¬رىنا، قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرىپ جات¬قان وقۋ ورىندارىنىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرۋى ابدەن مۇمكىن. ءوز ەلىندە توردە ەمەس، ەسىكتە وتىرعان ءتىلدىڭ وزگە ەلدەگى جاعدايىنىڭ قان¬داي بولارىن تەك ءىشىڭىز عانا سەزەدى.
ازىرگە، قىتايلىقتار قازاق¬ستان قالالارىندا قولدانىستاعى نەگىزگى ءتىل ورىس ءتىلى ەكەندىگىن جە¬تىك بىلەدى. ال ستراتەگيالىق تۇر¬عى¬دان ويلاساق، قازاق جەرىنە «ءبىر¬تىن¬دەپ ەنۋ» تاكتيكاسى ورىس ءتىلى ءۇس¬تەم¬دىك ەتىپ تۇرسا عانا كەدەرگىسىز جۇزەگە اسا الادى.
– ءتىلى جوق حالىقتا ۇلتتىق ءور¬شىل پاتريوتيزم ءالسىز بولادى. ون¬داي ەلدەردى «بەيبىت تۇردە»، قار¬سى¬لىقسىز «جاۋلاپ الۋدىڭ» ءبىرشاما وڭاي بولاتىنى تاريحتا تالاي دالەلدەنگەن نارسە. قىتايدىڭ قا¬زىر¬گى بەتالىسىنا قاراپ ورىس ءتىلى ءۇس¬تەمدىك جاعدايدا بولا بەرۋى ءتيىم¬دى بولىپ وتىر دەپ تە ايتۋعا بولادى، – دەيدى ءازىمباي عالي.
ارداگەر-ديپلومات سايلاۋ با¬تىر¬شانىڭ پايىمداۋىنشا، قازاق ەلىندە ەكونوميكانىڭ دامۋىمەن بىرگە، ءتىل ماسەلەسى قاتار شەشىلىپ وتىرسا، وندا بولاشاقتا الەمدىك كە¬ڭىستىكتە قازاق تىلىنە دەگەن قى¬زىعۋشىلىق وسە بەرەدى دەپ بولجام جاساۋعا بولادى. سوندا عانا قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ، ونى وقىتۋ ماسەلەلەرى قازاقستاندا عانا ەمەس، وزگە شەت- ەلدەردە دە وزەكتىلىگىن ەشقاشان جوعالتپايدى.
– قولىمدا بيلىك بولسا، قازاق¬تىڭ «ءوز-ءوزىڭدى جاتتاي سىيلا، جات جانىنان ءتۇڭىلسىن» دەگەن قاناتتى ءسوزىن ۇكىمەت قابىرعالارىنا اي¬شىق¬تاپ تۇرىپ جازىپ قويعان بو¬لار ەدىم. ءتىل – كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ەڭ ءالسىز، ەڭ نازىك تۇسى.
الەمدىك كەڭىستىك قازاق تىلىنە قاتىستى ساياساتتى باقىلاپ وتىر¬عا¬نىن قاپەردەن شىعارۋعا بول¬ماي¬دى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ەلدەگى سلاۆياندىق اعىمىنداعى قوزعا¬لىس¬¬تاردىڭ ءبىرى سول كەزدەگى رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتينگە «ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك مارتەبە ال¬مايىنشا، كۇرەسىمىزدى جالعاستىرا بەرەمىز» دەپ حات جازعان. ال بيلىك سول ۇندەۋ اۆتورلارىن «ءتايت» دەپ بەتى¬نەن قايتارىپ تاستاۋدىڭ» ور¬نىنا «ماڭدايىنان سيپادى». راس، ءدال سول مەزەتتە ەمەس، كەيىنىرەك.
ءدال قازىر قازاق ەلىندە ءتىر¬كەل¬گەن ءورىستىلدى باسىلىمداردىڭ، رە¬سەي جاعىنان قارجىلاندىرىلىپ وتىرعان ۇيىمداردىڭ باسىم كوپ¬شى¬لىگىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىنە باعىتتالعان كەرەاعار كوزقاراسىن باتىس كورىپ-ءبىلىپ وتىر. جيىرما جىلدىڭ ىشىندە قازاق ەلىنىڭ ورىس تىلىنەن ىرگەسىن بولە الماۋى، جەرگى¬لىك¬تى ۇلتتىڭ ءتىلىن مەملەكەتتىك دەڭ¬گەي¬دە كوتەرە الماۋىنا مۇسىلمان الەمى، اراب ەلدەرى، تۇركى تەكتەس ەل¬دەر تەك وكىنىشپەن قارايدى، – دەيدى سايلاۋ باتىرشا.
سونىمەن، الەمدىك كەڭىستىكتەگى قازاق تىلىنە دەگەن كوزقاراس ازىرگە اركەلكى. بىراق ءتۇپتىڭ تۇبىندە ونىڭ قازاق ءتىلىنىڭ مۇددەسىنە قاراپ ءبىرجولا ويىسۋى ەلدىڭ مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن ساياساتىنىڭ بەتالى¬سى¬نا تاۋەلدى ەكەنى ايدان انىق.

گۇلبارشىن ايتجانبايقىزى
«ايقىن» گازەتى، 28 مامىر 2009 جىل