"زاماننان زامان ورالعان..."

كەيبىر ماماندار كوشپەندىلەرگە ءتان مونولينگۆيزمدى سوناۋ سكيف زامانىنان بەرمەن قارايعى قۇبىلىس دەپ سانايدى. الايدا، ەجەلگى حۋن زاماندارىنان وڭتۇستىك سىبىردەن بالقانعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان مالشى-جاۋگەرشى ەتنوستىق توپتاردىڭ ءبىر تىلدە سويلەگەندەرىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر بارشىلىق. ءۇيسىن، قاڭلى، وعىز-تۇرىك، قارلىق، تۇركەش، قىپشاق مەملەكەتتەرى زامانىندا دا شەكارا الۋاندىعى بولعانمەن، ءتىل ارۇدايىلىعى بولماعانعا ۇقسايدى. وعان، باسقانى ايتپاعاندا، ماحمۇد قاشقاري، ءجۇسىپ بالاساعۇني، قوجا احمەت ياسساۋي، سۇلەيمەن باقىرعاني ەڭبەكتەرى جەتكىلىكتى ايعاق بولا العانداي. ءويتىپ، ارىگە كەتپەگەن كۇننىڭ وزىندە دە، ءوز زامانىندا ەۋرازياداعى ەڭ ۇلكەن مەملەكەت بولعان التىن وردا يمپەرياسىنىڭ باستى ءتۇسىنىسۋ قۇرالى قىپشاق ءتىلى بولعانى، ال ونىڭ قالىپتاسۋى مەن جان-جاققا تارالۋىنىڭ قاينار كوزى بۇرىنعى قىپشاق، قازىرگى قازاق دالاسى بولعانى امبەگە ايان. سودان بەرى قازاقتار سول باياعى اتامەكەنىندە ەشقايدا تابان سەرپپەي باياندى مەكەندەپ كەلەدى. سول باياعى سويلەگەن تىلىندە سويلەپ كەلەدى. سول كەزدەگى قاشعار مەن حازار، ەنيسەي مەن ەدىل، تارىم مەن دەربەنت قالاي ءبىر تىلدە تۇسىنىسە السا، ءالى دە سولاي، ءبىرىن-ءبىرى اۋىز لامىنەن ايتپاي-اق ۇعىنىپ كەلەدى.

"زاماننان زامان ورالعان..."

كەيبىر ماماندار كوشپەندىلەرگە ءتان مونولينگۆيزمدى سوناۋ سكيف زامانىنان بەرمەن قارايعى قۇبىلىس دەپ سانايدى. الايدا، ەجەلگى حۋن زاماندارىنان وڭتۇستىك سىبىردەن بالقانعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان مالشى-جاۋگەرشى ەتنوستىق توپتاردىڭ ءبىر تىلدە سويلەگەندەرىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر بارشىلىق. ءۇيسىن، قاڭلى، وعىز-تۇرىك، قارلىق، تۇركەش، قىپشاق مەملەكەتتەرى زامانىندا دا شەكارا الۋاندىعى بولعانمەن، ءتىل ارۇدايىلىعى بولماعانعا ۇقسايدى. وعان، باسقانى ايتپاعاندا، ماحمۇد قاشقاري، ءجۇسىپ بالاساعۇني، قوجا احمەت ياسساۋي، سۇلەيمەن باقىرعاني ەڭبەكتەرى جەتكىلىكتى ايعاق بولا العانداي. ءويتىپ، ارىگە كەتپەگەن كۇننىڭ وزىندە دە، ءوز زامانىندا ەۋرازياداعى ەڭ ۇلكەن مەملەكەت بولعان التىن وردا يمپەرياسىنىڭ باستى ءتۇسىنىسۋ قۇرالى قىپشاق ءتىلى بولعانى، ال ونىڭ قالىپتاسۋى مەن جان-جاققا تارالۋىنىڭ قاينار كوزى بۇرىنعى قىپشاق، قازىرگى قازاق دالاسى بولعانى امبەگە ايان. سودان بەرى قازاقتار سول باياعى اتامەكەنىندە ەشقايدا تابان سەرپپەي باياندى مەكەندەپ كەلەدى. سول باياعى سويلەگەن تىلىندە سويلەپ كەلەدى. سول كەزدەگى قاشعار مەن حازار، ەنيسەي مەن ەدىل، تارىم مەن دەربەنت قالاي ءبىر تىلدە تۇسىنىسە السا، ءالى دە سولاي، ءبىرىن-ءبىرى اۋىز لامىنەن ايتپاي-اق ۇعىنىپ كەلەدى.
قازاق دالاسى سول كەزدە ەكى اراعا قانداي التىن كوپىر بولسا، ءالى دە سول قىزمەتىن تاپجىلتپاي جالعاستىرىپ باعۋدا. ونىڭ ۇستىنە، ءوز الدىنا جەكە حاندىق بولعان ءۇش عاسىردا بۇرىن دا ءتۇبى ءبىر، بۇرىن دا ءتىلى ءبىر تايپالار ءبىر ۇلتقا اينالىپ، ورتاق تىلدەرىن ودان ءارى شىڭدادى. رەسەي پاتشاسى شەتىمىزدەن جەتىم لاقتاي سيراعىمىزدان تارتقىلاپ، باسقا كوگەنگە كوگەندەپ، جاۋكەمدەي باستاعان كەيىنگى XVII-XIX عاسىرلاردا حالقىمىزدى ءار تاراپقا تارتقىلاعانمەن، ءتىلىمىزدى، رۋحانياتىمىزدى، تۇرمىس-سالتىمىز بەن ادەت-عۇرپىمىزدى ءويتىپ كۇلپارشالاي المادى. رەسەيدىڭ ءار گۋبەرنياسىنا بولەك-بولەك تەلىنگەنىمىزبەن، جەرلەرىمىز بۇرىنعىسىنشا ءبىر-بىرىمەن شەكتەسىپ جاتتى، ەلدەرىمىز دە توسكەيدە مالى، توسەكتە باسى قوسىلىپ، ەمەن-جارقىن ارالاسىپ-قۇرالاستى. ورىستىڭ ءتىلى دە، اسكەرى دە كوپكە دەيىن قازاق دالاسىنىڭ قيىر-قيىرىنا دەندەپ كىرە الماي، ازىن-اۋلاق اكىمشىلىك ورتالىقتارى مەن شەكارالىق بەكىنىستەرگە شوكىم-شوكىم بولىپ، شوگىپ قالدى.
ول ەكى ورتادا بۇرىنعىسىنشا اۋىزەكى ءتىلى بولسا دا، بيلىك پەن بۇقارالىق قاتىناستىڭ قۇرالى بولىپ جۇرگەن انا ءتىلىمىز تەك اۋىزشا ادەبيەتتىڭ عانا ەمەس، جازباشا ادەبيەتتىڭ دە تىلىنە اينالىپ، الەمگە ابايداي الىپتى سىيلادى. التىن وردا زامانىندا جاپپاي جۇزەگە اسقان مۇسىلماندانۋ ناتيجەسىندە قادىم، ءجاديت، توتە جازۋلارى بەيرەسمي ەنىپ، انا ءتىلىمىزدى عىلىم-ءبىلىم، مەملەكەتتىك باسقارۋ، كەڭسە، ساياسي-جاميعاتتىق قاتىناستارىنا ءبىرشاما بەيىمدەي باستادى. جەكە حاندىق تۇسىندا سول كەزدەگى مەملەكەتتىك ستاتۋسقا قانىققان قازاق ءتىلىنىڭ XX عاسىرعا دەيىن الگىندەي ىشتەي تۇلەۋى بولماسا، كەرى كەتۋشىلىككە جاتقىزاتىنداي كۇيزەلىپ، مىقتاپ مۇرتى شاعىلعان جەرى جوق.
سونىڭ ارقاسىندا مۇسىلمان دۇنيەسىندەگى تانزيماتتىق، جاديتتىك جاڭارۋ ىقپالدارىنان دا قالىس قالمادى. مۇنىڭ ءبىر ايعاعى - انا ءتىلىمىز XX عاسىر كىرىسىندەگى ازيا حالىقتارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ باسىندا بولعان تىلدىك رەفورمالارعا بەلسەنە قاتىستى. ول قوعام قويعان قاتاڭ تالاپتارعا لايىقتى يكەمدىلىك تانىتا الدى. ول كەزدەگى مەتروپوليا ءتىلى قازاق ساحاراسىنىڭ ءتول تىلىنە ايتا قالارلىقتاي قىسىم جاساي المادى. وعان، ءبىر جاعىنان، پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ ورتا ازيا حالىقتارىن تەگىس ساۋاتتاندىرۋدى 4600 جىلعا كەيىن كەرى شەگەرىپ تاستاعاندارى دا سەبەپ بولدى. ولار بۇل ارادا ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ايتا قالارلىقتاي دەڭگەيدە مۇسىلمانشا ساۋاتتى ەكەندىكتەرىن اتىمەن ەسەپكە المادى. ۇلى ورىستىق ەتنوتسەنتريزم ساۋاتتىلىق دەپ تەك ورىسشا سويلەي-جازا ءبىلۋدى عانا ۇقتى. ول تىلدەگى بىرەر پايىز كولەمىندەگى بولماشى ساۋاتتىلىق قازاق دالاسىنىڭ تابيعي لينگۆيستيكالىق سالاماتتىعىنا ويسىراتارلىقتاي اسەر ەتە المادى.
ول توپقا كىرەتىن قازاق وقىعاندارى ورىسقۇمارلىقتان گورى، اعارتۋشىلىق ۇستانىمدى قولاي كوردى. شوقان ءۋاليحانوۆ، سالىق باباجانوۆ، جاڭگىرحان بوكەيحانوۆتار قانداستارىنىڭ قايتكەن كۇندە دە ءبىلىم الۋىن جاقتاسا، ىبىراي التىنسارين، اباي قۇنانباەۆ، شاڭگەرەي بوكەەۆتەر قازاقشا ءبىلىم العانىن قۋاتتادى. بۇل پاتشا ۇكىمەتىنە ۇنامادى. ورىنبور جانە سامار گەنەرال-گۋبەرناتورى ا.ا.پەروۆسكي جاڭگىر قايتىس بولعاندا ونىڭ قىزمەتىن تۇگەلدەي زەرتتەپ، باعا بەردى. جاڭگىردىڭ پاتشا ۋىسىندا بولۋدان گورى، ءوز بيلىگى وزىندە دەربەس حان بولعىسى كەلگەندىگىنەن باستاپ جىپكە ءتىزىپ، قازاقتاردى وتىرىقشىلىققا باۋلىپ، مەشىت-مەدرەسە اشتىرعانى ءۇشىن اياۋسىز سىنادى. رەسەي ءۇشىن قازاقتاردىڭ مۇسىلمان ەمەس، ءماجۋسي (يازىچنيك), ەگىنشى، كاسىپكەر ەمەس، "باقتاشى حالىق بولىپ قالعانى كەرەگىرەك" دەپ، ول ەندىرگەن وڭ وزگەرىستەردىڭ كوزىن تەزىرەك قۇرتۋعا شاقىردى ("يستوريا بۋكەەۆسكوگو حانستۆا", 2002 گ.، 808-818-بەتتەر). ال ءبىزدىڭ تاريحشىلاردىڭ جاڭگىردى بىرجاقتى ورىسشىل ساناپ كەلگەندەرى بەلگىلى.
بۇل ارادا تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جاعداي، اتاقتى اعارتۋشى ىبىراي التىنسارين ورىس ميسسيونەرى يلمينسكيدەن وقىعانى راس. بىراق، بارلىق قىزمەتىن يلمينسكيشە جۇرگىزدى دەۋ ارتىق. مۇعالىمدىك قىزمەتىن ء"بىر قۇدايعا سيىنىپ، كەل، بالالار، وقىلىق، وقىعاندى كوڭىلگە ىقىلاسپەن توقىلىق", - دەپ باستاعان التىنسارين جازعان "قازاق حرەستوماتياسىن" "ورىسشىلدىق ءىنجىلى" دەپ ايتا المايسىز. ويتكەنى، ول "سيسا كويلەك ۇستىڭدە توقۋمەنەن تابىلعان; ساۋىسقاننىڭ تاماعى شوقۋمەنەن تابىلعان; ونەر-ءبىلىم ءبارى دە - وقۋمەنەن تابىلعانى" ءۇشىن دە وقۋعا، "وقىعاندى كوڭىلگە ىقىلاسپەن توقۋعا" شاقىرىپ وتىر. تاريحي تۇلعالاردى ۇستاعان كوزقاراسىنان گورى، ومىرباياندىق جايتتەرگە قاراپ باعالايتىن ۇشقارى تۇسىنىك ىبىرايدى ورىس ميسسيونەرلەرى قاتارىنا اپارىپ تەلۋگە بەكەر اسىعادى. ول قالدىرعان شىعارماشىلىق مۇرا پاش ەتىپ تۇرعان ناقتى كوزقاراس ورىسشىلدىقتان گورى، پروگرەسشىلدىككە، قىرىم سوعىسىنداعى جەڭىلىستى وركەنيەتتىك كەندەلىكتەن كورىپ، ءتىلدى، ءدىندى وزگەرتپەي، ەۋروپالىق وركەنيەتتىك جەتىستىكتەردى جەتە يگەرۋگە شاقىرعان تۇرىك "تانزيماتشىلدىعىنا", العاشقى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى ۇتىلىستى وركەنيەتتىك توقىراۋدان كورىپ، جاپپاي جاڭارىسقا شاقىرعان مۇسىلمان "جاديتشىلدىگىنە" كوبىرەك كەلىڭكىرەيتىندىگىن ايتۋ پارىز.
ول بۇل جاعىنان سانكت-پەتەربۋرگتەگى، قازان مەن ورىنبورداعى ۇستازدارىنان گورى وزىنەن كوپ كەيىن XX عاسىر باسىندا ساياسي-الەۋمەتتىك ساحناعا شىققان شاكىرتتەرىمەن - قازاق ۇلتشىلدارىمەن كوبىرەك ۇندەسەدى. ولار - شىنداپ كەلگەندە، پەتەربۋرگ، قازان، ماسكەۋدەن بۇرىن قازاق دالاسىنداعى ىبىراي التىنسارين مەن سونىڭ ءىزباسارلارى اشتىرعان العاشقى زايىرلى مەكتەپتەردەن ءبىلىم العان تۇلەكتەر ەدى. ۇلى اعارتۋشىنىڭ تىكەلەي شاكىرتتەرى ەدى. ونى "ايقاپ" جۋرنالىندا قازاقتاردى ءوز دالاسىنداعى مادەني ءومىردى ءوز قاداعالاۋلارىنا كوشىرىپ، ءوز بەتتەرىمەن وقىپ، ورىستارمەن تەرەزەسى تەڭ تۇرىپ ىقپالداسا الاتىنداي ءبىلىم الۋعا، "قازاق" گازەتىنىڭ ودان دا وتكىزىپ، ورىس قونىس اۋدارۋشىلارىمەن ومىرلىك يگىلىكتەردى يەمدەنۋدە ويداعىداي باسەكەلەسە الۋ ءۇشىن جاڭا تەحنولوگيانى مەڭگەرىپ، ارالاس ەكونوميكانىڭ نەگىزىن سالۋعا شاقىرعانىنان-اق اڭعارا بەرۋگە بولادى. ولاردا ىبىراي التىنسارين سياقتى ساياسي، ءدىني سحولاستيكا مەن دوكترينالارعا جۇگىنبەي، تىرشىلىك مىسالدارىنا، ومىرلىك تاجىريبەگە، پراگماتيزم مەن راتسيوناليزمگە كوبىرەك دەن قويدى.
قايتكەندە دە، XX عاسىر باسىنداعى قازاق قاۋىمىنىڭ رەفورماشىلدىق الەۋەتى پاتشالىق اكىمشىلىكتىڭ ويلاعانىنان الدەقايدا كوبىرەك بولىپ شىقتى. سوندىقتان ۇلتتىق ءتىلىمىز ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدەن بۇرىن مويىندالىپ، ءتيىستى رەفورماعا ۇشىراپ، ءوز ومىرشەڭدىگىن ۋاقىتىلى دالەلدەي الدى. 1924 جىلى ورىنبوردا قازاق ءالفاۆيتى جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ حاتشىسى بولعان قازانعاپوۆتىڭ وسى جولداردىڭ اۆتورىنا 1982 جىلى اۋىزەكى ايتىپ بەرگەن ءبىر مالىمەتى ەسكە تۇسەدى. ديسكۋسسيا وتە قىزۋ وتكەن. لاتىنشىلدار دا، ارابشىلدار دا ايانباي-اق ايقاسىپ باققان. بايانداماشى احمەت بايتۇرسىنوۆ ماسەلەنىڭ تىلدىك، الەۋمەتتىك جاعىن بىلاي قويعاندا، ەكى ءالفاۆيتتىڭ پوليگرافيالىق تيىمدىلىكتەرىنە دەيىن اقشاعا شاعىپ تۇرىپ، سالىستىرا تالداپ بەرگەن. جابىق داۋىس بەرىلىپ، بيۋللەتەندەردى تەكسەرگەندە، ەكى تاراپتىڭ العان داۋىستارى بىردەي بولىپ شىعىپتى. سويتسە، كوميسسيانىڭ ءبىر مۇشەسىنە سالقىن ءتيىپ، ناۋقاستانىپ، ۇيىندە جاتىر ەكەن. داۋىس بەرۋگە قاتىسپاپتى. كوميسسيا مۇشەلەرى سونىڭ داۋىسىن الۋدى تالاپ ەتىپتى. ۋرنانى ارقالاپ، ۇيىنە بارىپتى. قىزۋى كوتەرىلىپ، ساندىراقتاپ جاتقان ناۋقاس كوپ ويلانباستان لاتىنشىلداردى جاقتاپ، داۋىس بەرىپتى. ءسويتىپ، لاتىنشىلدار ارتىق ءبىر داۋىسپەن ازەر جەڭىپ شىعىپتى.
ماسەلەنىڭ مۇنشالىقتى شيرىعۋىنىڭ ءمانى بار ەكەن. ورتالىق بيلىك ورتا ازيا تۇرىكتەرىنىڭ تەك اراب الىپپەسىنەن عانا ەمەس، ء"بىز مۇسىلمانبىز" دەپ سانايتىن ۇعىمنان دا الشاقتاپ، جاڭا ۇلتتىق جازۋدىڭ جاڭا گرافيكادا قالىپتاسۋىنا مەيلىنشە مۇددەلى بولىپتى. ول مۇنىمەن دە تىنباي، 1940 جىلى "كيريلليتسا گرافيكاسىنا" كوشىپ، كوڭىلدەرىن ءبىرجولا بىرلەپتى.
ءسويتىپ، تۇرىك تىلدەرى ارقيلى گرافيكاعا اۋىسىپ، ءبىر-بىرىنەن اتىمەن قول ءۇزىپ قالادى. ساۋاتتىلاردىڭ جاڭا ۇرپاعىنا ۇلتىمىزدىڭ از دا بولسا، عاسىرلار بويى قاعاز بەتىندە جيناقتالعان كىتابي-قولجازبا مۇرالارى تۇگەلىمەن تۇسىنىكسىز بولىپ شىعا كەلەدى. ءسويتىپ، قىزىلداردىڭ 1917 جىلدان 1924 جىلعا دەيىن جۇرگىزگەن تىلدىك رەفورمالارى وركەنيەتتىكتەن گورى، ساياسي ماقساتتاردى كوبىرەك كوزدەپتى. ورتا ازيا، كاۆكاز، ەدىل بويى حالىقتارىن مۇسىلماندىق ۋممادان جازۋلارىن وزگەرتۋ ارقىلى ءبىرجولاتا قول ءۇزدىرۋ ادەيى ماقسات ەتىلىپتى. ارقايسىسىنا ءار الىپپە، ءار جازۋ شىعارتىپ، ءبىرىن ءبىرى تۇسىنبەيتىن ءارى-ءسارى كۇيگە جەتكىزدى. "اتالمىش كەزەڭدە ەتەك جايا باستاعان پانيسلاميزم، پانتۇركيزم اعىمدارىنىڭ كەڭەستىك كەڭىستىككە" دە تارالىپ كەتپەۋىنە قام جاساپ باقتى. لاتىنشاعا كوشىرىپ، پانيسلاميزمنەن كيريلليتساعا كوشىرىپ، پانتۇركيزمنەن الشاقتاتۋدى كوزدەدى. جاڭا گرافيكاعا كوشىرىپ، تۇپتوركىندەرى اتىمەن بولەك، بوتەن تىلدەردىڭ ىقپال اياسىن كەڭەيتتى. وتىزىنشى جىلدارعا دەيىن ۇلتتار فەدەراتسياسى بولىپ كورىنۋگە تىرىسىپ باققان كەڭەستەر وداعى 1936 جىلى جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلدادى. اياقاستىنان ۋنيتارلىق مەملەكەتكە اينالدى. اق پاتشانىڭ ورىنداي الماي كەتكەن تۇپكى ماقساتتارىن كوممۋنيستەر قوياردا قويماي ءجۇرىپ جۇزەگە اسىرعان قىزىل توتاليتاريزمگە ەمىن-ەركىن جول اشىلدى. ول عاسىر توعىسىندا ەڭسە كوتەرىپ، بوي كورسەتكەن شەتايماق حالىقتارىن ەستيارلارىنان ايىرىپ، رۋحاني داعدارىسقا ۇشىراتۋدى ءبىرىنشى كەزەكتە قولعا الدى. تاپتىق ەگاليتاريزمدى كۇشەيتۋ جولىمەن ۇلتتىق ەليتا تىپ-تيپىل تالقاندالدى. ۇلتتىق ەگەمەندىك پەن ۇلتتىق دامۋ دا سولارمەن بىرگە قيانات دۇنيەسىنىڭ قۇرباندىعىنا شالىندى.
ۇلتتىق ءتىلدىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ كوسەمدەرى كوكسەگەندەي، جاپپاي ءبىلىم الۋ مەن مەملەكەتتىك باسقارۋ ءتىلى بولۋىنىڭ جولى كەسىلدى. جيىرماسىنشى جىلدارى - جاپپاي ساۋات اشۋدىڭ، وتىزىنشى جىلدارى - جاپپاي ورتا مەكتەپتە، قىرقىنشى جىلدارى - جاپپاي جوعارى مەكتەپتە ءبىلىم الۋدىڭ قۇرالى بولۋعا قىزۋ ازىرلەنىپ جاتقان قازاق ءتىلىنىڭ سوتسيولينگۆيستيكالىق دامۋ بارىسىنا 1937 جىلدان باستاپ مىقتاپ كوز ءتيدى. 1940 جىلى الفاۆيت وزگەرىپ، قازاق ءتىلى قايتادان بىرەۋ وقىپ، بىرەۋ وقي المايتىن شالاساۋاتتىلىق تىلىنە اينالدى. سوعىس تۇسىنان باستاپ، قالالىق قاتىناس اينالىمدارىنان قاقپايلانىپ، نەگىزىنەن، اۋىلدىق ءوزارا بايلانىس قۇرالى رەتىندە ءومىر سۇرە باستادى. ويتكەنى، كەڭەستەندىرۋدى جەلەۋلەتىپ، ورىس وكىلدەرىن ءسىڭىرۋ، يندۋستريالاندىرۋدى جەلەۋلەتىپ، ورىس تۇرعىندارىن كوبەيتۋ، تىڭ كوتەرۋدى جەلەۋلەتىپ، ورىسشىلدانۋ، كەمەلدەنگەن ءسوتسياليزمدى جەلەۋلەتىپ، جاپپاي ورىستانۋ ساياساتى كەزەك-كەزەگىمەن جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرىلدى. سونىڭ ارقاسىندا، ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق بىرلىك پەن الەۋمەتتىلىكتى تۇزەتىن دەموگرافيالىق اراسالماق تۇبەگەيلى بۇزىلدى. جەرگىلىكتى حالىق 1939 جىلى 46 پايىزعا ءتۇسىپ، سوعىستان كەيىنگى ميگراتسيالىق توپان-سەلدەر تۇسىندا 34-35 پايىزعا دەيىن قۇلدىرادى.
ول از بولعانداي، ويلاپ تاپپايتىنى جوق ورتالىق قازاق دالاسىن دا "افريكالاندىرىپ", ءار ايماعىن ەكونوميكالىق جاعىنان كورشىلەس رەسپۋبليكالاردىڭ شەكتەس ايماقتارىنا ەرىكسىز قوساقتايتىن اۋماقتىق-ونەركاسىپتىك كەشەندەر قۇرىلىپ، رەسپۋبليكانىڭ ىشكى اۋماقتىق-شارۋاشىلىق بايلانىستارى مەن تۇتاستىعىن السىرەتكەن ۇستىنە السىرەتە ءتۇسۋدى قولعا الدى. ءدايىم باسقالاردىڭ ەسەبىنەن ساقيلىق جاسايتىن باس حاتشىلار ۇزاتىلعان قىزدارىنا باسقانى قويىپ، جەر ەنشىلەيتىن باياعىنىڭ پاديشالارىنداي كوڭىلشەكتىكتەرى ۇستاپ، بىرەۋدىڭ قانجىعاسىنا بىرەۋدىڭ اتامەكەنىن لاقشا وڭگەرىپ سىيلاي سالاتىندى كوبەيتتى. مەتروپوليا تاراپتان كەلگەندەر شامادان اسا شوعىرلانىپ كەتكەن اۋماقتاردى "اعالار قورجىنىنا" بۇتارلاپ تىعا سالعىسى كەلگەن بۇقپانتايلىق تا بايقالماي قالمادى. ونداي اۋماقتىق-دەموگرافيالىق اۋدارما-توڭكەرمە كوزبوياۋشىلىق-تى پايدالانا وتىرىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ەتنوستىق-وركەنيەتتىك دامۋ ەۆوليۋتسياسىنىڭ تراەكتورياسىن اتىمەن باسقا باعىتقا بۇرىپ جىبەرۋ مۇنداي ۇردا-جىق ۇلتتىق ساياساتتىڭ ەڭ تۇپكى ماعىناسى، ەڭ باستى ماقساتى بولدى.
اككۋلتۋراتسيا قارقىنى جاعىنان قازاقستان قۇرلىقتىڭ قاي پۇشپاعىنان دا كەم تۇسپەدى. ورىسشا بىلەتىن گرۋزيندەر 1970 جىلى - 21,3; 1979 جىلى - 26,7; ارمياندار 1970 جىلى - 30,1; 1979 جىلى - 38,6; وزبەكتەر - 14,5-49,3, ءازىربايجاندار - 16,6-29,5, قىرعىزدار - 19,1-29,4, تاجىكتەر - 15,4-29,6, تۇركىمەندەر 15,4-25,4 پايىز بولسا، قازاقتار 1970 جىلى 41,9, 1979 جىلى 52,3 پايىزدى قۇرادى. كەيىنگى كەزدە بۇل كورسەتكىش تۇتاسىمەن ءجۇز پايىزعا جەتۋگە از-اق قالدى. ءتىپتى ءوز ءتىلىمىزدى ناشار بىلەمىز دەيتىندەردىڭ سانى 30 پايىزعا جەتە جازدادى. تالاي قانداستارىمىز مۇنى ماسقارالىق ەمەس، ماقتانىش سانادى. ەڭ ءبىر ەسكەرەتىن جەرى، كەي دەرەككوزدەرىنىڭ ايتۋىنشا،  قازىرگى قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ 55 پايىزىن قۇرايتىن قازاقتاردىڭ 60 پايىزى - ورىسشا سويلەيتىندەر (رۋسسكوگوۆورياششيە) كورىنەدى ("رەسپۋبليكا", 30.06.2006, دۋبل 2. 7-بەت). ولاردىڭ كوپشىلىگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋدى كۋلتۋرولوگيالىق نەمەسە الەۋمەتتىك ادىلەت ماسەلەلەرىنەن گورى، "تۇرمىستىق ۇلتشىلدىق" ("بىتوۆوي ناتسيوناليزم") كورىنىستەرى رەتىندە قاراستىرۋعا بەيىم سىڭايلى.
مۇنى، ارينە، كەشەگى "كەمەلدەنگەن سوتسياليزم" مەن ء"بىرتۇتاس كەڭەس حالقى" كونتسەپتسيالارى داۋىرلەگەن زاماندا تۇتاسىمەن "ەكپىندى قۇرىلىستار ايماعىنا" اينالعان قازاقستاننىڭ بىربەتكەي "ەكونوميكالىق دامۋ قارقىنىمەن" دە تۇسىندىرۋگە بولادى. ول كەزدە باسشىلىق قىزمەت تۇگىلى، قاتارداعى جۇمىسشى بولۋ قازاقتارعا وڭاي تيمەيتىن. ويتكەنى، قازاقستاندا جۇرگىزىلەتىن جۇمىستاردىڭ ءبارى ەليتالىق ماڭىز يەلەنىپ، جوعارعى دەڭگەيدەگى مامانداردى تارتقان بولىپ، بۇكىل جۇمىسشى كونتينگەنتى تۇگەلگە جۋىق سىرتتان اكەلىنەتىن. سوندىقتان، مۇناي مەن بالىق ونەركاسىبى بولماسا، قالعان ءوندىرىس وبەكتىلەرىندە جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى ساۋساقپەن سانارلىق ەدى. ءتۇستى، اۋىر مەتاللۋرگيا، ماشينە جاساۋ، ەنەرگەتيكا سىندى سالالارداعى قازاق وكىلدەرى 10 پايىزعا جەتپەيتىن. قۇرىلىس، بايلانىس، تەمىرجول سالالارىندا، 15-30 پايىز ارالىعىندا بولاتىن. "لەنيندىك" اتالعان كوزبوياۋشى ۇلت ساياساتى حالىقتاردىڭ شىنايى ۇلتتىق دامۋىن سيپاتتايتىن مۇنداي كاسىبي-مادەني، الەۋمەتتىك-رۋحاني ءوسۋ كورسەتكىشتەرىن اتىمەن قولدانىستان شىعارىپ، ونىڭ ورنىنا ءتىلىن بىلمەسە دە، پاسپورتتىق تەگىن ساۋدالايتىن نومەنكلاتۋرالىق ەسەپ-قيساپتى العا تارتتى. سونى سىلتاۋراتىپ، شەتايماقتاردى كەرەك كەزىندە ارقادان قاعىپ "قۇتىرتىپ" نەمەسە ماڭدايدان ۇرىپ "تۇقىرتىپ" وتىردى. سول ءبىر سىڭارەزۋ "ينتەرناتسيوناليزم" (شىنداپ كەلگەندە، كۇشتىنىڭ سويىلىن سوققان ءشوۆينيزمنىڭ) سالقىنى ءالى كۇنگە دەس بەرمەي كەلەدى.
ال اتاقتى جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىنگى قۋعىن-سۇرگىن جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن قازاق جاستارىنىڭ ەۋروپالىق ۇلت وكىلدەرى سانىنا جەتەعابىل، كەيبىر پەداگوگيكالىق، مال شارۋاشىلىعى ينستيتۋتتارىندا ء"تىپتى اسىپ تۇسە باستاعانى" جەلەۋ ەتىلگەنى بەلگىلى. ورتالىقتىڭ مۇنداي "قىساڭ" كۆوتاسى تۇسىندا، بۇلاي قولدان قيىنداتىلعان باسەكەدە باق سىناۋ ءۇشىن "اككۋلتۋراتسيالىق رەكوردتاردىڭ" ءوزى دە ازدىق ەتىپ، اسسيميلياتسيالىق "ەرلىكتەر" دامەتىلىپ، "ارالاس نەكەلەر" قوشەمەتتەلىپ، ساياسي تاربيە جونىندەگى رەسمي ەسەپتەردىڭ ارنايى بابىنا اينالعان تۇستارىن دا باستان كەشتىك. بۇل جاعىنان قازاقستان 1979 جىلى وداق بويىنشا ەكىنشى ورىنعا شىقتى. لاتىشتاردا ءاربىر ءتورتىنشى، قازاقتاردا ءاربىر بەسىنشى نەكە ارالاس نەكە بولدى.
ويتكەنى، فرانتس فانون ايتقانداي: "باسقالار سەنى ءوز ادامىمىز دەپ قابىلداۋى ءۇشىن سەن ءوزىڭنىڭ ءوزىڭ ەمەس ەكەنىن دالەلدەپ، ولار كۇتىپ وتىرعانداي باسقا ادام، ياعني ولاردىڭ وزدەرىنىڭ بىرەۋى بولىپ كورىنۋىڭ كەرەك" ەدى. وتارشىلدىقتىڭ وسى ءبىر قاتال زاڭى باتىس ونەركاسىپ رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن بىلايعى حالىقتاردى جەر بايلىعىنان ايىرىپ، ءتول مەملەكەتتىلىگىنەن قاعىلتۋمەن تىنباي، ونىڭ ءاربىر "بالاعىنىڭ ءبيتى بار" دەيتىندەي ازاماتتارىن ءوز ار-نامىستارىن ءوز اياقتارىنا باسقىزىپ، وگەي ەنە باۋىرساق قىلىپ، ءوز قاعىنان ءوزى جيىركەنۋىن تالاپ ەتۋدى ۇردىسكە ەنگىزدى. 1989 جىلعى ساناق بويىنشا ءوز رەسپۋبليكالارىندا ارمياندار - 93,3, ءازىربايجاندار - 82,6, ورىستار - 81,5, ليتۆاندار - 78,6, بەلورۋستار - 78,1, ۋكرايندار - 72,8, تۇرىكمەندەر - 71,8, گرۋزيندەر - 70,2, وزبەكتەر - 68,7, مولدوۆاندار - 64,4, تاجىكتەر - 62,2, ەستوندار - 61,7, قىرعىزدار - 52,4, لاتىشتار - 52,1, ال قازاقتار - 39,7 پايىز بولدى. ءوز جەرىندە ءجۇرىپ كوزى قۇرىپ كەتە جازداۋدان بىزدەن تەك ءاربىر تورتەۋدىڭ ءبىرى بولعان باشقۇرتتار، بەسەۋدىڭ ءبىرى بولعان ادىگەيلەر، وننىڭ ءبىرى بولعان كارەلدەر عانا "وزا" الدى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ ۇلتتىق وزگەشەلىكتەرگە ەنجار قارايتىن ەتنوستىق ليبەراليزممەن دە، ۇلتتاردىڭ ءبارىن تەڭ سانايتىن ينتەرناتسيوناليزممەن دە قىرىق قايناسا دا سورپاسى قوسىلمايتىن. قايتا ءالسىزدىڭ ءبارىن كۇشتىنىڭ اياعىنا جىعىپ بەرەتىن شەكتەن شىققان ەتنوستىق ەگويزم بولىپ تابىلاتىن. ءتىل ماسەلەسىندە بۇرىنعى اراقاتىناستار اۋماعىندا قالۋ مورالدا گۋمانيزمنىڭ، ساياساتتا دەموكراتيانىڭ كوزىنە سۋ قۇيۋشىلىق بولىپ شىعار ەدى.

كوللابوراتسيونيستىك پيعىلدار مەن كومپرادورلىق پايداكۇنەمدىك، مىنە، وسىلاي ەتەك جايادى. وداقتىق ەكونوميكانىڭ قارا قازانىن قايناتقان "كەمەلدەنگەن سوتسياليزم" زامانىندا مۇنداي "الەۋمەتتىك ءسپيدتىڭ" ءبىزدىڭ توپىراقتا ەلدەن الا بوتەن كەڭ ورىن العانى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. سوعان ابدەن داندەپ العان، ءسوز جۇزىندە تەڭ قۇقىلىقتىڭ، ءىس جۇزىندە ايماقتىق گەگەمونيزمنىڭ سويىلىن سوققان كەشەگى رەتروگرادشىل ورتالىقتىڭ قايتا قۇرۋدىڭ حانتالاپايىن قايتادان بىزدەن باستاعىلارى كەلگەندىگى ءتىپتى دە تەگىن ەمەس ەدى.
تۋعان ءتىلىن ساۋداعا سالىپ، "بارلىق بايلىق پەن ارتىقشىلىقتى الىپ بەرەتىن بۇرىنعى ۇستەم ءتىلدىڭ ەش قاجەتتىگى بولماي قالعان كۇندە عانا، ءوز ءتىلىمدى ۇيرەنە باستايمىن، وعان دەيىن ەشقانداي مەملەكەتتىك ءتىل ءۇشىن باس اۋىرتىپ جاتپايمىن", - دەپ كەرگيتىن تىلدىك نيگيليزم، مىنە، وسىنداي ۇزاق جىلدار بويى بۇلجىتپاي جۇرگىزىلگەن ۇلتسىزداندىرا ءتۇسۋ ساياساتىنىڭ "زاڭدى" ناتيجەسى ەدى. تۇپتەپ كەلگەندە، انا ءتىلىڭدى قۇرمەتتەۋ - باسقالاردان ارتىق تۇرۋدىڭ قۇرالى ەمەس، تۋعان اناڭ مەن اتاڭدى سىيلاعانىڭ سياقتى ءوز حالقىڭ مەن مادەنيەتىڭدى قالتقىسىز قادىرلەۋدىڭ ەڭ باستى قاعيداسى بولۋعا ءتيىستى. الايدا، كەشەگى بىرتىلدىك شوۆينيزم مەن ۆوليۋنتاريزم بۇل گۋمانيستىك قاعيدانى اتىمەن ۇمىتقىزىپ، تال بويىڭا اناڭنىڭ اق سۇتىمەن بىرگە دارىتۋىڭا ءتيىستى ءتول ءتىلىڭدى ءبىلۋدى نەمەسە بىلمەۋدى ادامگەرشىلىكتەن اتىمەن جۇرداي ساياسي تسينيزم مەن مانساپقورلىق ساۋداگەرشىلىكتىڭ ءارى يتەرىپ، بەرى جىققان قاقپاقىلىنا ءتۇسىرىپ جىبەرگەن ءتۇرى بار. تاۋەلسىزدىك العان قوعامدا بولماي قويمايتىن ەسە تۇگەندەۋدىڭ بىزدە ەڭ الدىمەن تىلگە كەپ تىرەلىپ تۇرعاندىعى دا سوندىقتان سياقتى.

(جالعاسى بار)

25 ماۋسىم - 20 شىلدە، 2006 جىل.
الماتى - استانا.