وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق جەر قاتىناستارى جانە جەردiڭ پايدالانىلۋى مەن قورعالۋىن باقىلاۋ باسقارماسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى سوزاقباي ابدIقۇلوۆپەن بولعان سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز. "وڭتۇستىك قازاقستان" گازەتىندە جاريالانعان بۇل سۇحباتتا وسى ولكەنىڭ تاريحى مەن دامۋ جولى اڭگىمەگە باستى ارقاۋ بولعان.

– سوزاقباي يساۇلى، بيىل ەلiمiزدە قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى كەڭ كولەمدە اتالىپ وتiلۋدە. سiز قويناۋى تاريحقا تۇنىپ تۇرعان سوزاق ءوڭiرiنiڭ تۋماسىسىز ءارi سول اۋداندى ۇزاق جىلدار باسقاردىڭىز. ايتىڭىزشى، سوزاقتىڭ قازاق تاريحىنداعى ورنى دۇرىس باعالانىپ ءجۇر مە؟

– بiرiنشiدەن، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى – تۇتاس قازاق حالقىنىڭ، قازاقستاننىڭ ورتاق تويى، ۇلى مەرەكەسi. ەكiنشiدەن، قازاق جەرiنiڭ قايسى تۇسى بولماسىن، وزiنشە كيەلi, قاسيەتتi. ءار ءوڭiردiڭ ماقتانىشپەن ەسكە الاتىن وتكەنi, وزiنە ءتان تاريحى بار. سول سەبەپتەن «مىنا ءوڭiر جايلى كوبiرەك ايتىلىپ، مىنا ءوڭiر نازاردان تىس قالدى» دەگەن اڭگiمەلەرمەن ەلدi بولiنۋگە باستاۋدىڭ قاجەتi جوق. قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى – تۇتاس حالقىمىزدىڭ ورتاق تاريحى. بiزگە ەلدiڭ اۋىزبiرلiگi مەن ىنتىماعى قىمبات.

ءيا، سوزاق ءوڭiرiنiڭ دە وزiندiك تاريحى بار. مەن كاسiبي تاريحشى ەمەسپiن. دەگەنمەن، بەلگiلi عالىمدار بۇل ءوڭiردiڭ قازاق حاندىعى داۋiرiندە ۇلكەن ماڭىزعا يە بولعانىن ايتىپ ءجۇر. مۇحتار اۋەزوۆ وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى سوزاققا كەلگەنiندە «بۇل جەرلەر جاتقان تاريح قوي. مىناۋ سوزاقتا قازاقتىڭ ەكi حانى جاتىر. قارت قاراتاۋدىڭ ءار قويناۋى تولعان سىر عوي. اناۋ باباتا، قۇمكەنت، ىسقاق باب، شاشتى ءازيز اۋليە – ءبارi-ءبارi قۇپياسىن iشكە بۇعىپ جاتقان تىلسىم دۇنيەلەر. اشىپ قالساڭ، تالاي تاريحقا قانىعار ەدiڭ، شiركiن، قولدى بiر بوساتىپ الىپ زەرتتەر مە ەدi» دەگەن ەكەن. ال، وزبەكالi جانiبەكوۆ 1993 جىلى سوزاققا كەلگەنiندە قاسىنداعى عالىم مۇحتار قوجاعا «تۇبiندە قازاق حاندارىن iزدەيتiن، زەرتتەيتiن ۋاقىت تۋادى. حالقىمىزدىڭ تاريحى قالپىنا كەلەدi. تاريحي بولجامدارعا قاراعاندا، قازاقتىڭ قوس حانىنىڭ قابiرi وسى سوزاقتا دەلiنەدi. سونى زەرتتەڭدەر» دەپ امانات ايتىپتى.

ەل اۋزىندا «كەرەي مەن جانiبەك حاننىڭ مازارى وسى سوزاقتا جاتىر» دەگەن اڭگiمە دە ساقتالعان. بiراق مۇنىڭ ءبارi بولجام عانا. جەرگiلiكتi تۇرعىندار «حان مازارى» دەپ اتايتىن ورىندى ارحەولوگتار زەرتتەسە، قازاقتىڭ تۇڭعىش حاندارىنىڭ سۇيەگi تابىلسا، بۇل ءتول تاريحىمىز ءۇشiن ۇلكەن جاڭالىق بولار ەدi دەيدi. «قازاقتا مەملەكەت بولماعان» دەپ تانتىپ جۇرگەندەردiڭ اۋزىنا عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنگەن ناقتى دەرەكتەرمەن تاعى بiر رەت قاقپاق قويار ەدiك. وسى وي مەنi بiرازدان مازالاپ جۇرگەن بولاتىن. بىلتىر مەملەكەت باسشىسى «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن كەڭ كولەمدە تويلايمىز» دەپ مالiمدەگەن سوڭ، دەرەۋ قر پرەمەر-مينيسترiنiڭ ورىنباسارى بەردiبەك ساپارباەۆقا تەلەفون ارقىلى حابارلاستىم. ورايى كەلiپ تۇرعاندا وسى iستi قولعا الايىق دەگەن ويىمدى جەتكiزدiم. ول كiسi «بۇل جونiندە «ەگەمەن قازاقستانعا» ارنايى ماقالا ۇيىمداستىرىپ، ماسەلە كوتەرiڭدەر، سودان كەيiن ارحەولوگ، تاريحشى عالىمداردى وسى iسكە تارتامىز» دەپ قولداۋ بiلدiردi. سودان «ەگەمەننiڭ» وبلىسىمىزداعى مەنشiكتi تiلشiسi باقتيار تايجاندى ەرتiپ، سوزاق قامالىنىڭ ورنىنا باردىق. جەرگiلiكتi كونەكوز قاريالارمەن، ءوڭiردiڭ تاريحىنا قانىق دەگەن ازاماتتارمەن تiلدەستiك. ولار كەڭەس وكiمەتi كەزiندە قاراۋسىز قالىپ، جويىلىپ كەتكەن «حان مازارىنىڭ» ورنىن ءالi دە ءدال كورسەتەدi. دەمەك، زەرتتەۋگە سۇرانىپ-اق تۇرعان ماسەلە. باقتيار «ەگەمەن قازاقستاندا» بۇل تۋرالى «سوزاقتاعى حان مازارى» دەگەن كولەمدi ماقالا دا جاريالادى. ەندi ۇكiمەت پەن عالىمدار بiرلەسiپ جۇمىس iستەيدi دەگەن ويدامىز.

– سiز سوزاق اۋدانىن باسقارىپ تۇرعانىڭىزدا شولاققورعاندا كەرەي مەن جانiبەككە ارناپ ەسكەرتكiش-بەلگi ورناتقان ەكەنسiز. بۇل ايتۋلى تاريحي تۇلعالارعا ارنالعان رەسپۋبليكاداعى العاشقى ەسكەرتكiش دەيدi. سول تۋرالى ايتىپ بەرiڭiزشi...

– قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان جىلىنا قاتىستى ءتۇرلi تاريحي دەرەكتەر بار ەكەنi بەلگiلi. كەيبiر دەرەكتەر بۇل تاريحي وقيعا 1465 جىلى ورىن الدى دەپ كورسەتسە، ەندi بiر دەرەكتەردە 1456 جىل اتالادى. قازiر عوي بۇل ماسەلەدە بiر توقتامعا كەلiپ، «قازاق حاندىعى 1465 جىلى قۇرىلدى» دەگەن تاريحي دەرەكتi باسشىلىققا الدىق. كوپشiلiكتiڭ ەسiندە بولسا، 2006 جىلى دا بiرقاتار تاريحشىلار ءباسپاسوز بەتتەرiندە «قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 550 جىل تولدى» دەپ جازىپ جاتتى. العاشقى ەكi حاننىڭ سۇيەگi سوزاقتا جەرلەنگەن دەيتiن اڭگiمە سول كەزدە دە جيi-جيi ايتىلىپ ءجۇردi. وسى جايت مەنi تولعاندىرىپ ءجۇردi. بiردە اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ «قاراتاۋدىڭ سولتۇستiك بوكتەرiندە، قازiرگi سوزاق پوسەلكەسiنiڭ جانىندا سول اتتاس قامال-قالا بولعان، ول قازاق جەرلەرiن بiرiكتiرۋدiڭ باستاپقى كەزەڭiندە قازاق حاندارىنىڭ تiرەگi بولعان» دەگەن تۇجىرىمىن وقىدىم. بۇل مەنiڭ كەرەي مەن جانiبەك حاندارعا سوزاق جەرiندە ەسكەرتكiش-بەلگi قويۋ تۋرالى شەشiم قابىلداۋىما ىقپال ەتتi. سول كەزدە اۋدان اكiمi رەتiندە بەلگiنiڭ جوباسىنا بايقاۋ جاريالادىم. بەس-التى اۆتورلىق جوبانىڭ اراسىنان ەتنوديزاينەر، قر مادەنيەت قايراتكەرi, پروفەسسور امانجول نايمانبايدىڭ جۇمىسى كوڭiلگە قونىمدى بولدى. اۆتوردىڭ ويىن ءدال جەتكiزۋگە تاجiريبەلi ءمۇسiنشi تiلەۋبەردi بيناشەۆ ۇلكەن ۇلەس قوستى. ءسويتiپ، سول جىلى شولاققورعاندا قازاقتىڭ العاشقى حاندارىنا ەسكەرتكiش-بەلگi ورناتىلدى. بۇل تۋىندى كوپشiلiك تاراپىنان كوركەمدiك دەڭگەيi جوعارى دەگەن باعا الىپ جاتتى.

– سiز سوزاق اۋدانىندا ەكi رەت اكiم بولىپ، ايماقتى 10 جىلداي باسقاردىڭىز. تۇرعىندار سiز باسشىلىق جاساعان جىلدارى «قازاتومونەركاسiپ» ۇلتتىق كومپانياسى تاراپىنان اۋدانعا كوپ جاقسىلىق جاسالعانىن ايتىپ ءجۇر. بۇگiندە وسى الەۋەت دۇرىس پايدالانىلىپ ءجۇر دەپ ەسەپتەيسiز بە؟

– سوزاق اۋدانىنا العاش رەت 1999 جىلى اكiم بولىپ تاعايىندالدىم. العاشقى ەكi-ءۇش جىلدا وبلىستىق رەيتينگتە ورتا تۇستا جۇرگەن اۋدانىمىز بiرتiندەپ الدىڭعى ورىندارعا كوتەرiلدi. تiپتi, 2001-2006 جىلدارى جەكە-دارا كوش باستاپ، مەملەكەتتەن دوتاتسيا المايتىن، وبلىسقا مول قارجى قۇياتىن دونور اۋدانعا اينالدى. ءوزiڭiز ايتقانداي، «قازاتومونەركاسiپپەن» ىنتىماقتاستىق ورناتىپ، كومپانياعا قاراستى كاسiپورىنداردىڭ سالىعىن جەرگiلiكتi بيۋدجەتكە تۇسiرۋگە قول جەتكiزدiك. اۋداننىڭ جەرگiلiكتi بيۋدجەتكە تۇسەتiن سالىق كولەمiن 299 ميلليوننان 65 ميلليارد تەڭگەگە دەيiن كوتەرگەن بولاتىنبىز.

سول جىلدارى ۇلتتىق كومپانيا حالىقتىڭ الەۋمەتتiك جاعدايىن جاقسارتۋعا، جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋعا، جالاقىنى كوتەرۋگە باسا نازار اۋداردى. ءسويتiپ، ۋران ءوندiرiسi سالاسىنا جەرگiلiكتi جۇمىسشىلاردى تارتتىق. بiراق سوزاقتىقتاردىڭ ماڭدايىنا تەك جۇمىسشى بولۋ جازىلماعان شىعار؟! سوندىقتان، سوزاقتاعى كاسiپتiك مەكتەپتiڭ تاۋكەنتتەگi فيليالىن اشىپ، وعان ەلiمiزدiڭ جەتەكشi ۋنيۆەرسيتەتتەرiنەن جوعارى بiلiكتi مامانداردى تارتتىق. سونىڭ ارقاسىندا تالاي جەرلەسiمiز ۋران سالاسىنىڭ كانiگi مامانى بولىپ شىقتى.

اۋداندا ۋران وندiرەتiن قازاق-فرانتسۋز بiرلەسكەن كومپانياسىنىڭ ەسەبiنەن سوزاقتىق مەكتەپ تۇلەكتەرi فرانتسياعا ساياحاتتاپ، دەمالىپ، ەندi بiرازى سول جاقتا جوعارى بiلiم الىپ قايتىپ جاتتى.

اۋداندا ۋران ءوندiرiپ جاتقان شەتەلدiك جانە ەلiمiزدiڭ بiرلەسكەن كاسiپورىندارى باسشىلارىمەن ورتاق تiل تابىسىپ، كوپتەگەن الەۋمەتتiك ماسەلەلەردi وڭتايلى شەشiپ وتىردىق. «قازاتومونەركاسiپ» ۇلتتىق اتوم كومپانياسىمەن العاش مەموراندۋمعا وتىرىپ، جارتىتوبە اۋىلىندا ەڭ سوڭعى ۇلگiدەگi 80 ورىندى بالاباقشا، 200 ورىندى ورتا مەكتەپ، شولاققورعان اۋىلىندا 80 ورىندى بالاباقشا، اسقار سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى 198 ورىندى مەكتەپ جانە قىزىلكول اۋىلىندا م.اۋەزوۆ اتىنداعى مەكتەپ بوي كوتەردi. ال، تاۋكەنت، قىزەمشەك پوسەلكەلەرiندە جانە اۋدان ورتالىعىندا سپورت كەشەندەرi, فۋتبول ستاديوندارى مەن جاستار دەمالاتىن ورىندار سالىندى. اۋىلدار اراسىنداعى جولدار كۇردەلi جوندەۋدەن وتكiزiلiپ تۇردى. وندiرiستەن بيۋدجەتكە قوماقتى قارجى تۇسۋiنەن قاراعۇر، جىنىس، جۋانتوبە، سىزعان، باباتا ەلدi مەكەندەرiندە جاڭا ورتا مەكتەپتەر سالىندى.

شولاققورعاندا جاڭا تيپتەگi ورتالىق ەمحانا مەن اۋداندىق ورتالىق اۋرۋحانا بوي كوتەردi. شولاققورعان – اششىساي تاسجولى سالىندى. ايتايىن دەگەنiم، اۋدانداعى ۋران وندiرەتiن وتاندىق جانە شەتەلدiك كومپانيالارمەن ارiپتەستiك بايلانىس ورناتۋدىڭ ارقاسىندا ايماقتىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرiپ، كوپتەگەن الەۋمەتتiك ماسەلەلەردi شەشتiك. حالىقتىڭ تۇرمىسى تۇزەلدi. ء«ار وتباسىدان بiر ادام وندiرiستە جۇمىس iستەۋi كەرەك» دەگەن باستاما كوتەردiك. سونىڭ ارقاسىندا وندiرiستە جۇمىس iستەيتiن 9 مىڭ ادامنىڭ 7 مىڭىن جەرگiلiكتi تۇرعىندار قۇرادى.

قازiر دە بۇل باعىتتا جۇمىس جۇرگiزiلمەي جاتىر دەي المايمىن. سوزاقتاعى iرi كاسiپورىندار بيزنەستiڭ الەۋمەتتiك جاۋاپكەرشiلiگi ماسەلەسiنە قاشان دا كوڭiل ءبولiپ كەلەدi. الايدا، سوڭعى جىلدارى «قازاتومونەركاسiپ» پەن ونىڭ ەنشiلەس كومپانيالارىنىڭ باس كەڭسەلەرi استاناعا كوشiپ، سالىقتىڭ ۇلكەن بولiگi سول جاققا تولەنۋدە. ەلباسى جاقىندا وبلىسىمىزعا iسساپارمەن كەلگەندە وسى ماسەلەنi كوتەرiپتi. بۇل قۇپتارلىق iس.

– كەزiندە وبلىستى باسقارعان ازامات بولات جىلقىشيەۆ بiر ەستەلiگiندە سiزدiڭ سوزاق اۋدانىن ۇزاق جىل باسقارعانىڭىزعا قاراماي شولاققورعاندا قىزمەتتiك پاتەردە تۇراتىنىڭىزدى ايتىپتى. وسى راس پا؟

– راس.

– بiراق باسپانا دەگەن ادامنىڭ ومiرلiك قاجەتتiلiكتەرiنiڭ بiرi ەمەس پە؟.. ءارi باسقا اكiمدەر ونداي تۇرعىن ۇيلەرiن زاڭدى جولدارمەن جەكەشەلەندiرiپ الىپ جاتادى. الدە سiزدiڭ باسقاداي بiر ۇستانىمىڭىز بار ما؟

– مەنەن كەيiن دە سوزاققا تالاي ادام اكiم بولدى ەمەس پە؟ سول ازاماتتارعا الگi قىزمەتتiك تۇرعىن ءۇي قاجەت بولمادى دەيسiز بە؟ ونىڭ ۇستiنە قىزمەتتiك ۇيدە تۇردىم دەگەنiم، الەۋمەتتiك جاعدايىم تومەن ەدi دەگەندi بiلدiرمەيدi. قۇدايدىڭ بەرگەن نەسiبەسi بار. جالپى، مەملەكەتتiك قىزمەتكە كەلگەن ادام بارiنەن ەلگە ادال قىزمەت ەتۋدi جوعارى قويۋى كەرەك. سوندا ابىرويعا بولەنەسiڭ، ەلدiڭ العىسىن الاسىڭ. ال، دۇنيە جيناپ، بايۋدى ويلاعان ادامنان جاقسى مەملەكەتتiك قىزمەتشi شىقپايدى.

وسى جەردە ايتەكە بيدiڭ مىنا بiر ناقىل ءسوزi ەسكە تۇسەدi:

«باق دەگەن قۇس، ۇشادى دا كەتەدi,

تاق دەگەن ءتۇس، كiرەدi دە كەتەدi.

بايلىق دەگەن مۇز، ەريدi دە كەتەدi,

ماڭگiلiك قالاتىن ادال iس».

– كەشە عانا «قازاقستان كونستيتۋتسياسىنا – 20 جىل» مەرەكەلiك مەدالiمەن ماراپاتتالىپسىز. شىن نيەتiمiزبەن قۇتتىقتايمىز!

– راحمەت!

سۇحباتتاسقان ايدار قۇلجانوۆ.