سانالى ادام ءار ءسوزىن ويلانىپ سويلەيدى. بىراق ايتقان ءسوزدىڭ ءبارى ەستە قالا بەرمەيدى. سونداي مەن ايتقان، الايدا ءوزىمنىڭ ەسىمدە جوق ءسوزدى جاقىندا ينتەرنەتتەن كەزدەيسوق كەزدەستىرىپ قالدىم. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى 2016 جىلى 11 ناۋرىزداعى №23 (3501) سانىندا فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بەكجان ءابدۋاليۇلىنىڭ «سماعۇلدىڭ ورالۋى» اتتى ماقالاسىن جاريالانىپتى. وسى ماقالادا مەنىڭ ديحان تۋرالى ايتقان «قىزمەت پەن اتاق وزگەرتپەگەن ازامات» دەگەن سوزدەرىمە سىلتەمە جاسالىنىپتى. مەنىڭشە، وسى انىقتامام ديحان قامزابەكۇلىنىڭ ازاماتتىق، ادامدىق بولمىسىن سيپاتتايدى.

فيزيكادا «تۇراقتى شامالار» دەگەن ۇعىم بار. دۇنيەنى ۇستاپ تۇرعان -وسى تۇراقتى فيزيكالىق شامالار. ەگەر وسىنداي تۇراقتى شامالار بولماسا، دۇنيە حاوسقا اينالىپ، «اقىرزامان» بولار ەدى. عالامنىڭ تۇراقتىلىعىن، ورنىقتىلىعىن وسى تۇراقتى شامالار جاساپ تۇر. قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى ءۇشىن دە وسىنداي «تۇراقتى شامالار» - «تۇراقتى ادامدار» كەرەك.

مەن 2006 جىلدىڭ 23 مامىرىندا ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە جۇمىسقا ورنالاستىم. بۇعان بيىل 10 جىل تولادى. وسى ون جىلدا ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعىندا ءبىر ادام وزگەرمەي قالدى. بۇل - پرورەكتور ديحان قامزابەكۇلى (سۋرەتتە). وسى تۇرعىدان ونى – ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ «رۋحاني تۇراقتى شامالارىنىڭ» ءبىرى دەر ەدىم.

الاشتىڭ پروبلەماسى كوپ، الاشتانۋدىڭ پروبلەماسى ودان دا كوپ. بۇل ەكى پروبلەمانى ءبولىپ ايتۋ كەرەك.

الاشتىڭ قازىرگى ءبىرىنشى جانە نەگىزگى پروبلەماسى – قازاقتىڭ سانىن كوبەيتۋ. قازاقستاندا «دەموگرافيا ينستيتۋتىن» اشۋ كەرەك. نەگە؟ قازاقتىڭ سانىن تەز ءوسىرۋدىڭ عىلىمي جولدارىن تاۋىپ، ۇسىنۋ قاجەت. قازاقتىڭ سانى جەرىنە سايكەس بولۋ كەرەك. مەنىڭ ەسەبىم بويىنشا، قازاقتىڭ قاجەت سانى – ازىرشە پليۋس-مينۋس 150 ميلليون. قازاقتىڭ سانىن كۇرت كوبەيتۋگە ءتيىستىمىز.

 بۇرىندا ايتىپ ءجۇرمىن، قازىردە قايتالايمىن: بۇل الاشتىڭ قازىرگى №1 پروبلەماسى. وسى ماسەلەنى شەشۋدىڭ بىرنەشە جولدارى بار. مىسال رەتىندە بىرنەشەۋىن كەلتىرەيىن:

• شەت ەلدەردەگى قازاقتاردى ەلگە قايتارۋ، شاقىرىپ الۋ; 

• ۇلتى باسقاشا جازىلىپ كەتكەن (مىسالى، كوپ قازاق وزبەك بولىپ جازىلعان) قازاقتاردى «قازاق» دەپ مويىنداپ، قازاقستانعا شاقىرۋ، ازاماتتىق بەرۋ;

• اناسى، اكەسى، اتاسى قازاق، بىراق قۇجاتتارىندا ۇلتى قازاق ەمەس، ادامداردى قازاقستانعا شاقىرىپ، ازاماتتىق بەرۋ;

• قازاقتىڭ ءاربىر وتباسىندا بالا سانى 4-تەن كەم بولماۋى كەرەك. سەبەبى، وتباسىندا 1-2 بالا بولسا، قازاقتىڭ سانى ازايادى. بالا سانى 3 بولسا، حالىق سانى قازىرگى تۇراقتى دەڭگەيىندە قالادى;

• الدىڭعى ويدى كۇشەيتىپ بىلاي ايتار ەدىم: قازاقتىڭ ءاربىر ايەلى (كۇيەۋى بارى دا، جوعى دا) 4 نەمەسە ونان دا كوپ بالا تۋى كەرەك;

• بويداقتارعا ۇلكەن، كوتەرۋگە اۋىر، بەلى مايىساتىن سالىق سالۋ (مىسالى، ايلىعىنىڭ 50% ۇستاپ قالۋ);

• بالاسى 4-تەن كوپ ايەلگە ءبىرىنشى كەزەكتە پاتەر جانە جەر بەرۋ، ولاردان سالىق الماۋ;

• بالا سانى 4-تەن كەم ادامداردى قىزمەتتە وسىرمەۋ;

• جۇمىستا قىسقارتۋ بولسا، ءبىرىنشى بويداقتار مەن بالا سانى 4-تەن كەم ادامداردى قىسقارتۋ جانە ت.ب.

ارينە، تۇسىنەمىن: بۇل جازعاندارىمنىڭ كەيبىرەۋى ارتىقتاۋ، «اقىلسىزداۋ»، باسقالارعا ۇناماۋى دا مۇمكىن. سونى بىلە تۇرا بۇل جەردەگى ماقساتىم - وسىلاردى بىردەن جۇزەگە اسىرۋ ەمەس، پروبلەماعا كوڭىل اۋدارتۋ. ءبىز قازاقتىڭ جاقىن عانا ەمەس، الىس بولاشاعىن قازىر ويلاۋىمىز كەرەك. مىسالى، 100 جىلدىق، 500 جىلدىق، 1000 جىلدىق بولاشاعىن، ءتىپتى بىرنەشە عاسىردان كەيىنگى بولاشاعىن قازىر ويلاۋىمىز قاجەت. سانىمىز از بولسا، بىزگە قاۋىپ-قاتەر كوپ. ال سانىمىز كوپ بولسا، قازاقتىڭ كوپ پروبلەمالارى وزىنەن ءوزى وڭ شەشىلەدى، قازىرگىدەي ايماقتىق ەمەس، الەمدىك دارەجەدەگى ۇلكەن الپاۋىت ەل بولامىز.

سانىمىز از بولسا، بىزگە قاۋىپ-قاتەر كوپ. ال ۇلت سانى كوپ بولسا، قازاقتىڭ كوپ پروبلەماسى وزىنەن ءوزى وڭ شەشىلەدى. قازىرگىدەي ايماقتىق ەمەس، الەمدىك دارەجەدەگى ۇلكەن الپاۋىت ەل بولامىز. الپاۋىت كورشى  قىتاي مەن رەسەيدى جانە ولاردان كىشىرەك كورشىلەردى بىلاي قويىپ، ءوزىمىزدى باۋىرلاس وزبەكستانمەن سالىستىرايىق. Wikipedia-نى وقيىق. قازاقستان جەرى بويىنشا 9-ورىندا، حالقىنىڭ سانى بويىنشا 62-ورىندا، ومىرشەڭدىك كوەففيتسيەنتى = 0.145. وزبەكستاندىكى سايكەسىنشە 56 جانە 41-ورىندا، ومىرشەڭدىك كوەففيتسيەنتى = 1.366.

ومىرشەڭدىك كوەففيتسيەنتى بويىنشا وزبەكستان بىزدەن 9.4196 ەسە ارتىق. قازىردىڭ وزىندە وسى ەلدىڭ حالقى 31,5 ملن، ياعني بىزدەن 2 ەسەدەي كوپ. ەندى الداعى 25 جىلدا ولار بىزدەن 3 ەسە، ال 100 جىلدان كەيىن 5 ەسە كوپ بولادى. بۇل قازاققا بەلگىلى-بەلگىسىز پروبلەمانى الىپ كەلۋى مۇمكىن.

الاشتانۋعا بايلانىستى مىنانى ايتامىن: مەن فيزيك-تەورەتيكپىن، تاريح سالاسىنىڭ مامانى ەمەسپىن. سوندىقتان بىلمەيتىن ماسەلەنى كوپ ايتقىم كەلمەيدى. ءبىراز جىلدار بۇرىن امەريكادا، باتىس ەۋروپا، ازيا ەلدەرىندە جۇمىس ىستەپ، عىلىم جاساي ءجۇرىپ، قازاقتى ويلاپ ءجۇردىم. سونداعى بايقاعانىم: قازاق ەشكىمنەن كەم ەمەس. قازاقتىڭ ءتىلى، ادەبيەتى، مادەنيەتى، تاريحى ەش حالىقتان تومەن ەمەس. مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، وسى سالاداعى ءبىزدىڭ عالىمدار ءالى دە الەمدىك، حالىقارالىق دەڭگەيدەن كوپ كەيىن قالعان. ولاردى سىيلايمىن، بىراق رەنجىمەسىن.

قازىرگى الاشتانۋشى عالىمدارىمىزدى، قازاقتىڭ ءتىلىن، ادەبيەتىن، مادەنيەتىن، تاريحىن زەرتتەۋشى عىلىمداردى الەمدىك-حالىقارالىك دارەجەگە كوتەرۋى كەرەك. عىلىمي ەڭبەكتەرىن الەمدىك باسىلىمداردا ەركىن جاريالايتىن دەڭگەيگە شىعارۋ قاجەت. ءاربىر عالىم عىلىمي تۋىندىلارىن بىردەن اعىلشىن تىلىندە جازا ءبىلۋى كەرەك. باسقا جول جوق.

جاقىندا مەن «قازاقتىڭ نەگىزگى ۇلتتىق كاسىبى عىلىم بولسا دەيمىن» دەگەن ايدارمەن سۇحبات بەردىم. ء(«بىلىمدى ەل» گازەتى، №6, 29 مارت 2016 جىل جانە «ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتى» گازەتى، №5-6 (210-211), ناۋرىز، 2016 ج.). سوندا مەن: «قازاقتىڭ نەگىزگى ۇلتتىق كاسىبى – عىلىم، عىلىمپازدىق بولۋى كەرەك»  دەپ ايتقانمىن. سونى قايتالايمىن. بۇل بارلىق قازاق عىلىمىنا، سونىڭ ىشىندە الاشتانۋ عىلىمىنا دا قاتىستى.

جالپى قازىرگى عىلىم، ءبىلىم سالاسىنداعى 40-50 جاس ارالىعىنداعى ازاماتتاردىڭ قانداي ىستەرىن قولدايمىن!

1991 جىلى كەڭەس وداعى قۇلدىراپ، قازاقستان جەكە مەملەكەت بولىپ، تاۋەلسىزدىك العاندا، قازىرگى 40-50 جاستاعى عالىمدار 15-25 جاستا بولعان ەكەن. ياعني ولار سول كەزدە مەكتەپتە نەمەسە ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءبىلىم الىپ جۇرگەن. مىنە سونان بەرى 25 جىل ۋاقىت ءوتتى. قازىرگى 40-50 جاستاعى عالىمدار – انا ءتىلىمىز قازاق تىلىمەن قاتار اعىلشىن ءتىلىن كاسىبىنە قاجەت دارەجەدە ەركىن مەڭگەرگەن، حيرش (تۇسىنىكتەمە: حيرش يندەكسى نەمەسە ھ-يندەكس – كاليفورنياداعى سان-ديەگو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ امەريكالىق-ارگەنتينالىق فيزيك عالىمى حوركە حيرش ويلاپ تاپقان عىلىمي ساپا ولشەمى; مۇندا ەڭبەككە جاسالىنعان سىلتەمەگە ماڭىز بەرىلەدى) جانە سىلتەمە يندەكستەرى وتە جوعارى، يمپاكت-فاكتورى جوعارى شەت ەل جۋرنالدارىندا جىل سايىن 3-5 ماقالا جاريالايتىن، ءوز سالاسى بويىنشا دۇنيە ءجۇزى تانيتىن الەم مويىنداعان عالىم بولۋى كەرەك.

مەن ديحاندى ومىردە دە، عىلىمدا دا «رەۆوليۋتسيونەر» ەمەس، «ەۆوليۋتسيونەر» دەر ەدىم. بۇل - جاۋىڭ ازداۋ، ءبىر «جورعا ءجۇرىس»، ۇزاققا اپاراتىن جول. جوعارىدا ايتقانىمداي، ديحان – جاقسى ازامات، جاقسى ادام. رەنجىمەسىن، بىراق بۇل از. ديحاننىڭ كەلەسى ءبىر «ايالداماسى» - 2026 جىلدىڭ 19 ماۋسىمى. وسى كەلەسى «ايالداماسىندا» ديحاندى كەزدەستىرگەندە، ول: «قازىر مەنىڭ حيرش يندەكسىم 20-دان استى، سىلتەمە يندەكسىم 1000-نان ارتىق، ال Thomson Reuters بازاسىندا بار يمپاكت-فاكتورى جوعارى شەت ەل جۋرنالدارىندا جاريالانعان ماقالالارىمنىڭ سانى 100-گە جەتتى»، - دەسە، «اكەل قولىڭدى، باۋىرىم!» - دەپ قۇشاقتاپ، ريزا بولار ەدىم.

تابليتسا. مەجدۋنارودنىي رەيتينگ پروفەسسورا د.كامزابەكۋلى سوگلاسنو Thomson Reuters ي Sسholar Google نا 19.06.2026 گ. 

(جورامال-تىلەك كەستەءسىن ورىسشا جازدىم) 

وسى پارامەتر ۇدەسىنە جەتۋگە 10 جىل ۋاقىت بار. «جاقسى ءسوز - جارىم ىرىس» دەگەندەي، ديحانعا ايتار نەگىزگى تىلەگىمنىڭ ءبىرى وسى ەدى. بارلىق ۋاقىتتا ول اينالاسىن جاقسى ادامدارمەن قورشاپ جۇرسە دەيمىن. ويتكەنى د.قامزابەكۇلى وقۋ ورنىنا، ءبىزدىڭ قوعامعا كەرەك.

ءراتباي مىرزاقۇلۇلى، 

فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

پروفەسسور

abai.kz