سوناۋ مۇڭال (مونعوليا) دالاسىنان حورەزم پاتشالىعىنا (سارتاۋىل)  جورىققا اتتانعان شىڭعىس قاعانعا وتىرار قالاسىنا دەيىنگى جولدا ورنالاسقان ەرجۇرەك قازاق تايپالارىنىڭ بىردە-ءبىرى قارسىلىق بىلدىرمەدى. قۋانا قارسى الىپ، ءوز ەرىكتەرىمەن شىڭعىس حانعا كەلىپ قوسىلدى. حورەزم پاتشالىعىن بىرگە باعىندىردى. وسى جورىق كەزىندە قازاقتىڭ ون ەكى رۋىنىن شىققان، ون ەكى وكىل شىڭعىس حاندى اق كيىزگە سالىپ كوتەرىپ، قازىرگى شىڭعىس تاۋدىڭ باسىنا الىپ شىعىپ، شىڭعىس حاندى «قاعان» دەپ جاريالاپ، تاۋدىڭ  اتىن «شىڭعىس تاۋى» دەپ وزەرتتى، ال ونىڭ ەڭ بيىك شىڭىن  «مۇڭال شىڭى» دەپ اتادى. مۇنى ەشبىر تاريحشى جوققا شىعارا المايدى. بۇل قازاق شەجىرەسىندە ايقىن كورسەتىلگەن.  شاكارىم قاجى شەجىرەسى دە وسى دەرەكتەردى بەرەدى.

سوڭعى ەكى مىڭجىلدىقتىڭ ەڭ ۇلى «قولباسشىسى» دەپ، بۇكىل الەم ەلدەرىمەن (يۋنەسكو) تولىقتاي مويىندالعان قازاقتىڭ ۇلى قاعانى شىڭعىس حاندى بارىنشا «جاعىمسىز» كەيىپكەر ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسقان ورىس پاتشالىعى مەن كەشەگى بولشەۆيكتىك سوۆەت وكىمەتىنىڭ  جالعان ساياساتى بولدى. ولاردىڭ قازاق ەلىنە، قازاق دالاسىنا بايلانىستى شىڭعىس قاعانعا قوياتىن باستى كىناسى - وتىرار قالاسى. سوندىقتان، وتىرار جايلى ءوز زەرتتەۋلەرىمنىڭ قورىتىندىسىن سىزدەرمەن بولىسكەندى ءجون كوردىم.

ول زاماندا شىڭعىسحاننىڭ ارعى اتالارى قۇرعان قاراحاندار قاعاناتىن پارسىلىق باعىت ۇستانعان حورەزمشاح (سارتاۋىلدار) جاۋلاپ الدى.  بۇگىنگى "قازاقتىڭ قالاسىن قيراتتى" دەپ شىڭعىسحان اتامىزعا باستى كىنا قىلىپ تاعاتىن وتىرار قالاسى، وسى جاۋلاۋشى ەلگە قاراعان بولاتىن.

ول جايلى تاريحشى س.اقىنجانوۆ «قازاقستاننىڭ ورتا عاسىرلىق تاريحىنداعى قىپشاقتار» كiتابىندا شەجiرەشi جۋجانيدەن مىنانداي مىسال كەلتiرەدi: «615 (1216) جىلى... حورەزم شاحى مۇحاممەد يەمەكتەن شىققان ياكافتاننىڭ ۇلى تۇركiستاندىق قادىرحاننىڭ ەلiن ويرانداۋعا اتتاندى». ءيا، ءيا، حورەزم شاحى باسقا ەمەس، ءدال قادىرحان-ينالشىق قايىرحاننىڭ (شىڭعىسحاننىڭ ارعى اتاسى قاراحاننىڭ) ەلىن ويرانداۋعا اتتانىپ وتىر. بiراق، قايىرحان وزiنە كۇنى كەشە عانا تەپەرiش كورسەتىپ، جەرىن جاۋلاپ العان حورەزم شاحىنا ادالدىعىن كورسەتۋ ماقساتىندا جانە دۇنيەگە قىزىعىپ، شىڭعىسحاننىڭ ەلشىلەرىن ءولتىرىپ، كەرۋەنىن توناپ، قازاققا ساتقىندىق جاسادى. شىڭعىسحان حورەزم پاتشاسىنان قايىر حاندى ۇستاپ بەرۋدى تالاپ ەتتى، بىراق حورەزمشاحتىڭ بۇل تالاپتى ورىنداماعانى بىلاي تۇرسىن، سونىمەن بىرگە ەلشىلەردى ولتىرۋگە ءامىر ەتەدى. بۇل شىڭعىسحاننىڭ حورەزمگە قارسى سوعىس اشۋىنا سەبەپ بولدى. اتامىز بار-جوعى ءجۇز ەلۋ مىڭعا جۋىق ساربازدارىمەن حورەزمشاحقا قارسى جازىقسىز ولگەن ەلشى-ساۋداگەرلەرىنىڭ (بەس ءجۇز ادام) كەگىن الۋعا اتتاندى. ول كەزدە حورەزم پاتشاسىنىڭ ءتورت ءجۇز مىڭ تۇراقتى اسكەرى بولا تۇرا (جانە ول وسىنشا اسكەردى ءبىر ايدا جيناپ الا الاتىن ەدى)  شىڭعىسحانعا قارسى تۇرا الماي، قامالدارعا جاسىرىنىپ قورعاندى. سەبەبى، ول ءوز اسكەرىنىڭ دەنى قازاقتاردان، اسىرەسە قاڭلى جانە باسقا قازاق رۋلارىنان بولعاندىقتان شىڭعىسحانمەن اشىق ايقاسقا شىعۋدان، ولاردى ءوز ەلىنە قوسىلىپ كەتەدى دەپ قورىقتى. اتامىز ءوز ساربازدارىنا ساتقىن قايىرحاندى تىرىدەي ۇستاۋدى بۇيىردى. ول ءوزىنىڭ قازاق حالقىنىڭ الدىندا ىستەگەن كىناسىنىڭ كەشىرىلمەيتىنىن ءبىلىپ، اقتىق دەمى قالعانشا ايقاسىپ، بۇكىل اسكەرىنىڭ قىرعىنعا ۇشىراۋىنا سەبەپكەر بولدى. ول قالا حالقىنىڭ جاعدايىن ءتىپتى دە ويلاعان جوق، ول ءوزىنىڭ مىنا جارىق دۇنيەدە ءبىر كۇن بولسا دا ءتىرى جۇرە تۇرۋىن عانا ويلادى. قاعان تاپسىرماسى مۇلتىكسىز ورىندالىپ، قايىرحان تىرىدەي ۇستالدى. شىڭعىسحان قايىرحاندى ۇستاعان بويدا ءوزىنىڭ جەكە بيلىگىمەن ولتىرە سالعان جوق، ونى قازاقتىڭ بيلەرى ەجەلگى اتا سالتىمىز بويىنشا تەرگەۋ جۇرگىزىلىپ، كۋالار تىڭدالىپ، ونىڭ بارلىق كىناسىن موينىنا قويىپ، بۇكىل حالىق الدىندا قازاققا جاساعان ساتقىندىعى جانە دۇنيەقوڭىز، اشكوزدىگى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا كەستى. ساعان كەرەگى ەل ەمەس، دۇنيە (التىن) ەكەن عوي، ال وندا كەرەگىڭشە دەپ، ونىڭ دۇنيەدەن باسقا ەشتەڭەنى كورمەگەن كوزىنە، جازىقسىز جانداردىڭ (بەس ءجۇز ادام) زارىن ەستىمەگەن قۇلاعىنا، تويىمسىز اۋزىنا التىندى ەرىتىپ قۇيدى.

بۇل ارەكەت باياعى ماڭعىستاۋلىق دايلاردىڭ (ساقتاردىڭ) جەسىر حانشايىمى تۇمار حانىمنىڭ پارسى پاتشاسى كيردىڭ باسىن قانعا تولىرىلعان تورسىققا سالىپ ء«ىش كەرەگىڭشە» دەپ قاقپاعا ءىلىپ قويعانىمەن تولىقتاي سايكەس بولىپ تۇرعان جوق پا؟

تۇسىنىكتەمە: حورەزم پاتشالىعىنىڭ ورتالىق استاناسى قازىرگى تۇركمەنستاننىڭ تاشاۋىز وبلىسى كونەۇرگەنىش قالاسى بولدى. ولار ول زاماندا دا، قازىردە دە قازاققا جاتپايدى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ولاردىڭ بىزدەن تىلدەرى دە باسقا بولدى. بۇل پارسىلاردىڭ قازاق ەلىن جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن قۇرىلعان پاتشالىعى بولاتىن. ولار ونىڭ الدىندا بۇكىل قازاق دالاسىن قان ساسىتىپ، قىرىپ-جويىپ، قازاقتىڭ قاراحاندار قاعاناتىن قۇلاتقان ەدى.

قازاق دالاسىنداعى بارلىق رۋلار، ەلدەر شىڭعىسحانعا ءوز ەرىكتەرىمەن، شىن نيەتتەرىمەن قۋانا قوسىلدى. ال، قايىرحان دۇنيەگە قىزىعىپ، قازاققا ساتقىندىق جاسادى. سول ۇشىندە ءتيىستى جازاسىن الدى.

تاريح تاعلىمى: قازاق دالاسىن جاۋلاعان سارتاۋىل ەلى  ءدال قازىرگىدەي ساياسات ۇستانىپ، اردان اقشانى جوعارى قويدى. اتا جولدان اۋىتقىپ اردان اتتادى.

وتىراردىڭ كۇيرەۋىنىڭ ءبىز بىلەتىن اقيقاتى وسى. قۇرمەتتى، وقىرمان! وزدەرىڭىز ويلاپ كورىڭىزدەرشى! ايتپەسە، ونى تىرىدەي ۇستاتىپ، بۇكىل حالىق الدىندا بيلەردىڭ ۇكىمىمەن جازالاپ، ونىڭ كوزىنە، قۇلاعىنا، اۋزىنا التىن ەرىتىپ قۇيۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتى بار ەدى؟. كوپتىڭ ءبىرى سياقتى باسىن قىلىشپەن شابا سالسا بولماس پا ەدى.

مىنە وسى ارەكەتتەر دە اقىل-ەسى ءبۇتىن جاندار ءۇشىن قانشاما عيبرات جاتىر:

ا.  ادامدارعا تۋعان ەلىنە (ۇلتىنا) ساتقىندىق جاساسا، جازاسىز قالمايتىنىن ەسكەرتتى; 

ءا.  ادامدارعا تۋعان ەلىڭە ساتقىندىق جاساساڭ، ۇرپاعىنىڭ اتىن اتاپ، ماقتانۋدىڭ ورنىنا ۇيالىپ بەزەتىنىن ءبىلدىردى;

ب.  دۇنيە قۋالاۋدىڭ سوڭى سەنى سونداي اشكوزدىككە ۇرىندىرىپ، وزگەنىڭ مۇلكىنە كوز الارتۋىڭدى ساناڭا سىڭىرەتىنىن ەسكەرتتى;

گ. «ەلشىگە تيمەس بولار» دەگەن اتام قازاقتىڭ ەڭ ۇلى سالتىن بۇزعانداردىڭ قانداي جازاعا ۇشىرايتىنىن ايشىقتاپ كەتتى;

ع. ەڭ باستىسى بۇل جەردە بۇكىل مەملەكەت بيلىگى باسىندا جۇرگەندەرگە ەشقاشان قاتەلەسۋگە بولمايتىنىن ءبىلدىردى.                           

تاريحشىلاردىڭ “توننىڭ ءىشىن تەرىس اينالدىرىپ” تاعاتىن كىنالارى تەك قانا وتىرار. تاعى دا قايتالايمىن. ونىڭ كۇيرەتىلۋىنە بىردەن-ءبىر كىنالى 500-گە جۋىق بەيبىت ەلشى-ساۋداگەرلەردى جازىقسىز قىرىپ تاستاعان قارازىم پاتشاسى سۇلتان مۇحاممەد پەن وتىرار بيلەۋشىسى قايىرحان بولىپ تابىلادى. قاي زاماندا دا ەلشى مەن ساۋداگەردى  جازىقسىز ءولتىرۋ ەشبىر ەلدىڭ زاڭ اياسىنا سىيعان ەمەس. بۇل جايلى ابىلعازى اتامىز ءوزىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» اتتى ەڭبەگىندە (68 بەت) بىلاي دەيدى: «ماحمۋت جىلاۋىش سۇلتان مۇحاممەدتەن رۇقسات سۇراپ، دۇنيە ءجۇزى ءامىرشىسىنىڭ سارايىنا قايتتى. سۇلتان مۇحاممەدپەن ءتىل تابىسقانىنا شىڭعىس حان شىنايى رازى بولىپ، سۇلتان مۇحاممەدتىڭ بۇعان جامانشىلىق جاسامايتىنىنا جانە ءوزىنىڭ دە وعان وشپەندىلىككە بارمايتىنىنا سەنىمدى بولدى. ءدال وسى كەزدە باعداتتىڭ حاليفى ناسىر شىڭعىس حانعا ەلشى جىبەرىپ، سۇلتان مۇحاممەدتىڭ ۇستىنە بىرىگىپ اتتانايىق دەپ ۇسىنىس جاساپ ەدى، وعان جاساسقان شارتتى بۇزعىسى كەلمەي، جاعىمدى جاۋاپ بەرمەدى، بىراق سۇلتان مۇحاممەدتىڭ بۇيرىعىمەن قايىرحاننىڭ شىڭعىس حاننىڭ ەلشىلەرى مەن ساۋداگەرلەرىن ءولتىرۋى بۇل كەلىسىمدى ۇزاققا جەتكىزبەدى». كۇنى بۇگىنگە دەيىن شىڭعىس حاننىڭ دا، ونىڭ ءتول جۇرتى قازاقتاردىڭ دا ءبىر اۋىز سوزگە توقتايتىنىنا، ۋادە جۇتىپ ەكى سويلەمەيتىنىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرگەن ەمەس.  كۇنى بۇگىندە دە كوپتەگەن ەلدەردىڭ سوزدىك قورىندا (مىسالى تۇرىك ەلى) ەكى سويلەمەيتىن، ءبىر اۋىز سوزگە توقتايتىن ءمارت ادامدى «قازاق» دەپ اتايدى.

باعداتتان شىققان ايگiلi دارiگەر ءابد ءال-لاتيف (1231-32 جىلدارى قايتىس بولعان) بۇل بيلەۋشi تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «حورەزم-شاح مۇحاممەد يبن تۋكۋش ۇرى جانە زورلىقشى بولاتىن، ال ونىڭ ساربازدارى اۋمەسەرلەر ەدi…

كوبiسi تۇركiلەر – پۇتشىلدار نەمەسە ادامشىلىقتان كەتكەن مۇسىلماندار… ول رۋ-تايپالاردىڭ بiر بولiگiن قىرىپ، قالعانىن قىزمەتكە الۋشى ەدi… ال ولاردىڭ كوكiرەگiندە بۇعان دەگەن ىزا-كەك قايناپ جاتاتىن. ءوز حالقىنا كەلگەندە دە، جاۋلارىمەن قارىم-قاتىناستا دا ول ساۋاتتى ساق ساياسات جۇرگiزبەيتiن… مiنە، ەندi وعان ءبارi بiر اتانىڭ بالالارى، تiلi بiر، جۇرەگi بiر، كوسەمi بiر موڭعولدار ءتونiپ كەلەدi» (گ.ە.فون گيۋرنەباۋم. «كلاسسيچەسكي يسلام»، موسكۆا، «ناۋكا»، 1988, ستر 186).

 دەمەك، حورەزم حالقىنىڭ باسىنا قارا بۇلت ۇيiرگەن شىڭعىس حاننىڭ قانقۇمار بiلiمسiزدiگi ەمەس، ورتا ازياداعى يسلامنىڭ قورعان قالقانى iسپەتتi سانالاتىن وسى بيلەۋشiنiڭ كورسوقىر ساياساتى مەن جەكە باسىنىڭ اقىماقتىعى ەدi.

شىندىعىندا دا، شىڭعىس قاعان اتامىزدىڭ حالىقارالىق ءۇردىستى بۇزۋشىلاردى جازالاۋىن اللانىڭ بۇيرىعى دەپ تۇسىنسەك دۇرىسى سول بولار.

«...قارا-قۇلا – ويراتتىڭ تۇرعىسى ەدى،

قىرىق رۋدىڭ قارعىسى ۇردى سەنى!

ەلشىگە ءولىم كەسكەنگە قانداي جازا

قولدانارىن ۇيرەتكەن – شىڭعىس ەدى!

ۇشىرايدى ۇزاماي اپاتقا ورداڭ،

ەلشى ءولتىرىپ، ەل بارما اتاق قونعان؟

ۇمىتتىڭ-اۋ، ەلشىگە قاستىق قىلىپ،

قارازىمنىڭ داۋلەتىن وپات بولعان؟!» دەپ جىرلادى ولكەمىزدىڭ بەلگىلى اقىنى س.نۇرجان ءوزىنىڭ 2008 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «اي تارانعان ءتۇن» اتتى جىر كىتابىندا.

وسىلايشا، قايىرحان وتىراردىڭ قازاقتىڭ قايقى قىلىشىنىڭ استىنا تۇسۋiنە سەبەپشi بولادى. كەشەگi دالا جاۋىنگەرi نەلiكتەن بۇلاي جازا باستى... بۇل جەردە بار بولعانى قىزىلباس پارسىعا تاۋەلدi ينالشىق قايىرحاننىڭ ءوز باۋىرلارىنا قىلىش كوتەرگەندiگiن ايتساق تا جەتكiلiكتi. ءيا، ءيا، ءوز باۋىرلارىنا قىلىش كوتەرگەندiگiن.         

تاريح تاعلىمى: جازىقسىز قىلىش كوتەرگەن ادام،  سول قىلىشتان ولەدى

«شىڭعىسحاننىڭ «وتىراردى قيراتتى» دەگەنىنە ايتارىم: وتىرار ول زاماندا قاراحان اۋلەتىنىڭ قۇرامىنداعى شاعىن عانا مەملەكەت-قالا بولعان. يلەك حانداردىڭ باسى، سۇلتانداردىڭ سۇلتانى دەگەن وسمان سامارقاندا وتىرعان، وسماننىڭ ءىنىسى قادىر فەرعانانى بيلەگەن، سوسىن كىشى قالالاردا كىشى تۋىستارى بولعان. وسماننىڭ نەمەرە ءىنىسى ءتاج-ءاد-دين بىلگە حان وتىراردى بيلەپ وتىرعان. 1210 جىلى پارسى پاتشاسى حورەزمشاح الاددين مۇحاممەد سامارقاندى باسىپ الادى. ءتاج-ءاد-دين بىلگە حاندى تۇتقىنعا الادى. وسماندى ءبىر جىلدان كەيىن ولتىرەدى. وتىراردى تونايدى، قانشاما حالقى قىرىلادى، قانشاماسى شەتكە قاشادى. وتىرار باي قالا، كوپەستەردىڭ بارلىعى تاتار دالاسى شىڭعىس حانعا قاراي قاشادى. وتىراردى مۇسىلمان ءدىنباسىلارىنا دەيىن تاستاپ كەتەدى. ارتىنان ءتاج-ءاد-دين بىلگە حاننىڭ دا باسىن العان. سودان كەيىن ونىڭ ورنىنا وتىراردى بيلەۋگە ءوزىنىڭ شەشەسىنىڭ الدە اعاسىنان، الدە ىنىسىنەن تۋعان قايىر حاندى وتىرعىزادى. ال شىڭعىس حان كەلىپ، وتىراردى ازات ەتكەن. كەرۋەننىڭ تونالىپ، بەس ءجۇز ادامنىڭ ءولتىرىلۋى جانە باسقا دا تولىپ جاتقان جاعدايلار بار. بىزدە سوۆەتتىڭ تاريح عىلىمىنىڭ ازىپ-توزعانى سونشالىق، قاراقشىلاردى جاقتاي بىلەدى. تاريحشىلاردىڭ بارلىعى وتىراردا كەرۋەننىڭ قىرعىنعا ۇشىراۋىن ۇلكەن جاۋىزدىق دەپ باعالاعان. ادام قايران قالاتىن جاعدايلار بولعان. مىسالى، ءوزىمىزدىڭ سارايشىق قالاسى. 1480 جىلى ەرماك سارايشىق قالاسىن باسىپ الادى. سودان قالاداعى بۇكىل حالىقتى قىرادى. ەڭ سوڭىندا التىن وردا حاندارىنىڭ كۇمبەزدەرى بار قابىردى، سۇيەكتەردى قازىپ الىپ، ءۇيىپ ورتەيدى. سونى كەزىندە يۆان گروزنىيدىڭ ءوزى ايىپتاعان. وسىنى تاجىكستاندا ءبارى جاۋىزدىق دەپ ايتادى. ال سوۆەت تاريحشىلارى دۇرىس جاسادى دەيدى. قالانى تازارتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. سول سياقتى جاعدايلار وتە كوپ» (مۇحتار ماعاۋين).

«قىتاي، مونعول جانە باسقا دا تاريحتاردىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنە قىتاي كينوماتوگرافيستەرى 2007 جىلى شىعارعان «شىڭعىسحان» اتتى تاريحي فيلم دەرەگى بويىنشا شىڭعىسحان، باتىسقا جورىق جاساپ بۇكىل الەمدى جاۋلاپ الۋدى ويلاماعان، تەك ءوز قولاستىنداعى ەلشىلىككە جىبەرىلگەن 500-دەي ادامدى جازىقسىز ولتىرگەنى ءۇشىن وتىراردىڭ بيلەۋشىسى قايىر حان مەن حورەزمشاح مۇحاممەدتى جازالاۋدى عانا ماقسات ەتكەن. تاريحي دراماداعى شىڭعىسحاننىڭ باتىسقا جورىق جاساۋىنا سەبەپشى بولعان موتيۆ تۋرالى دەرەك پەن راشيد-اد-دين جانە ابىلعازىنىڭ تاريحي شىعارمالارىنداعى شىڭعىسحاننىڭ حورەزم ەلىنە شابۋىل جاساۋىنا سەبەپشى بولعان موتيۆ تۋرالى دەرەك، ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلەدى. قىتاي كينوماتوگرافيستەرىنىڭ تاريحي دراماسىندا دا، اتالمىش مۇسىلمان تاريحشىلارىنىڭ شىعارمالارىندا دا شىڭعىسحاننىڭ حورەزم مەملەكەتىنە قارسى سوعىس اشۋىنا كىنالىلەر رەتىندە ينالشىق قايىر حان مەن حورەزمشاح مۇحاممەد اتالادى. وسىمەن قاتار تاريحي دراما دا، شىڭعىسحان مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ حورەزمنەن بوتەن باتىستاعى كوپتەگەن ەلدەردى جاۋلاپ الۋىنا سەبەپشى بولعان ءبىر-اق ادام – وتىرار بيلەۋشىسى قايىرحان ەكەندىگى اتاپ كورسەتىلگەن». (س.ا.كوزين. قۇپيا شەجىرە. م-ل. 1941. §200,201).

«ۇيعىر جانە قىتايلىقتارمەن ساۋدا جاسايتىن حورەزم ساۋداگەرلەرiنەن حورەزم-شاح شىڭعىس حاننىڭ سولتۇستiك قىتايدى جاۋلاپ العانىن بiلدi (تسزين يمپەرياسىمەن تۇركi-موڭعولدار عانا ەمەس، شىڭعىس حاننىڭ دا تiكەلەي ءوز جەكە باسىنىڭ وشتiگi بار بولاتىن. قىتايلار شىڭعىس حاننىڭ اتاسى امباعاي حاندى الداپ قولعا ءتۇسiرiپ، كەرگiشكە قاعىپ ولتiرگەن-دi – ءا.ب.). موڭعول بيلەۋشiسiنە قۇتتىقتاۋ سالتىمەن ەلشiلiك جiبەرۋدi دۇرىس دەپ تاپتى. شىن ماقساتى موڭعولداردىڭ ءال-اۋقاتىن بiلۋ بولاتىن. ەلشiلەر مەن ساۋداگەرلەردi شىڭعىس حان زور قۇرمەتپەن كۇتiپ الدى جانە جاۋاپ رەتiندە ءوز وكiلدەرi مەن ساۋدا كەرۋەنiن قوسا اتتاندىردى. ديپلوماتتار دا، كەرۋەن دە نەگiزiنەن قيىر شىعىسپەن ساۋدا جاساۋ كەڭiستiگiن كەڭەيۋ ءۇشiن شىڭعىس حاننىڭ اگەنتتەرi بولۋعا كەلiسكەن حورەزمدiكتەر مەن بۇحارالىقتاردان – مۇحاممەد II-نiڭ بوداندارىنان تۇراتىن. كەرۋەن حورەزمنiڭ شەكاراسىنا جەتiپ، سىرداريا وزەنiنiڭ جاعاسىنداعى وتىرار قالاسىنا توقتادى. بۇل جەردەن ۇرگەنiشكە بەت الماق بولاتىن. شاح ولارمەن اڭگiمەلەسۋگە كەلiسiم بەردi. بiراق وتىرار گۋبەرناتورى (ينالشىق قايىرحان – ءا.ب.) ساۋداگەرلەردi ءولتiرiپ، دۇنيە-مۇلiكتەرiن تارتىپ الۋعا بۇيرىق جاسادى (شاحتىڭ قۇپيا تاپسىرماسىمەن بولسا كەرەك). بۇل حابار موڭعول يمپەراتورىنا جەتكەندە، ول ءوز وكiلiن مۇحاممەدكە جiبەرiپ، ودان وتىرار گۋبەرناتورىن ۇستاتىپ بەرۋiن ءوتiندi. مۇحاممەد بۇل ءوتiنiشتi ورىنداماق تۇگiلi, ەلشiسiنiڭ ءوزiن ءولتiرiپ تاستادى. ەلشiنiڭ جول سiلتەۋشiسi ساقالى كۇزەلگەننەن كەيiن عانا قايتۋعا مۇمكiندiك الدى. بۇل ماسقارالاۋ بولىپ تابىلاتىن. ەندiگi جەردە شىڭعىس حاننىڭ سوعىسۋدان باسقا امالى جوق ەدi. دەرەۋ قۇرىلتاي شاقىرتىپ، تۇركiستان كومپانياسىنىڭ (1218) جوسپارى جاسالدى» (گ.ۆ.ۆەرنادسكي. «مونگولى ي رۋسى»، 1997, ستر 45).

ۆەرنادسكيدىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرىنىڭ اقىلعا قونىمسىزى ساۋداگەرلەر مەن ەلشىلەردى «اگەنت» دەپ اتاۋى. اقيقاتىنا كەلگەندە، ولار ول ەلدەرگە اگەنت (شپيون) بولىپ بارىپ وتىرعان جوق قوي. ولار كورگەن بىلگەندەرىنىڭ ءبارىن  ءوز ەلىنە ونسىزدا ايتىپ بارعان بولار ەدى. وزگە ەلدىڭ تاريحشىلارىنىڭ ەشقايسىسى ولاردى «شپيون» دەپ اتامايدى.

اراب تاريحشىسى ياقۋت حاماۋي ءوزىنىڭ «مۋ'جام ال-بۋلدان» اتتى ەڭبەگىندە مۇحاممەد بين تەكەشتىڭ تۇركىستان مەن ماۋارانناحردى جاۋلاپ العانىن، قاراحاندىقتار بيلىگىن تولىعىمەن جويعانىن جازسا، ال، «ناساب-ناما» نۇسقالارىندا وتىراردىڭ قاراحاندىق بيلەۋشىسى حاسان يبن ابد ال-حالىق بىلگە حاندى ۇرگەنىش سۇلتانى مۇحاممەد سۇلتان كەلىپ ولتىرگەنى، ونىڭ ورنىنا قايىر حاندى حان قويعانى، قايىر حاننىڭ ءناسىلى قاڭلى ەكەنى جازىلعان. (ز.جانداربەك).

 «1219 جىلى كۇزدە موڭعول اسكەرلەرى وتىرارعا جەتتى. موڭعول شاپقىنشىلىعى سالدارىنان وتىرار قيراتىلىپ، قالا تۇرعىندارى قىرعىنعا ۇشىرادى. بىراق 1219 جىلعى اپاتتان كەيىن وتىرار قايتا جانداندى.

1255 جىلى ارميان ساياحاتشىسى وتىراردى سىرداريا بويىنداعى ءىرى قالالار قاتارىندا اتايدى. وتىرار دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا دا بۇرىنعىسىنشا دەلدالدىق ءرول اتقاردى.

قالا تۋرالى 1320 جىلى فلورەنتسيا كوپەسى پەگولوتتيدىڭ ازوۆ تەڭىزىنەن قيىر شىعىسقا دەيىنگى ساۋدا جولى تۋرالى جازبالارىندا دا باسا ايتىلعان.

14 عاسىردا اق وردا حاندارى مۇندا مەدرەسەلەر، حاناكالار، مەشىتتەر، كەڭسەلەر سالدىردى.

14 عاسىردىڭ اياعىندا وتىرار ءامىر تەمىر مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنا كىردى. ءامىر تەمىر مۇندا بىرنەشە رەت بولىپ، شىعىس جورىعىنا دايىندىعى قىزعان كەزدە (1405) وسىندا قايتىس بولدى. ءامىر تەمىر ميراسقورلارى مەن مۇحاممەد شايباني اۋلەتىنىڭ قازاق حاندارىمەن كۇرەسى بارىسىندا وتىرار تاعدىرى تاعى دا سىنعا ءتۇستى». (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).

دەمەك، شىڭعىس حاننىڭ وتىراردى ورتەپ جىبەرىپ، قالا تۇرعىندارىن قىرىپ تاستادى دەگەندەرى ەشقانداي شىندىققا كەلمەيدى. 2019 جىلى كۇزدە قىرىلعان حالىق، سول جىلى ەكى-ءۇش ايدىڭ ىشىندە قايتا جاندانا الماس ەدى.

وسى جەردە تاعى ءبىر اسا كوڭىل اۋداراتىن ماسەلە «اڭىز بويىنشا، وتىراردا الەمگە اتى شىققان ايگىلى كىتاپحانا بولىپ، ونى  شىڭعىس حان تۇمەنى ورتەپ، ءبىراز كىتاپتى قالا قورعاۋشىلارى قۇمىراعا سالىپ جەر استىنا تىعىپ ساقتاپ قالعان دەسەدى» (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).

سول زاماننان قالىپ بىزگە جەتكەن قانشاما كىتاپ اقتارسام دا، سولاردىڭ ەشقايسىسىنان وتىرار قالاسىندا الەم بويىنشا ەكىنشى ورىندى يەمدەنەتىن ەڭ باي كىتاپحانا بولىپتى، ونى  شىڭعىسحان ساربازدارى ورتەپ جىبەرىپتى دەگەن تاريحي دەرەككوز  تابا المادىم. سوڭعى جازبالاردىڭ  ايتاتىندارى، كىلەڭ «دەسەدى»، «دەسەدى» بولىپ كەلەدى.  سوعان قاراعاندا مۇنىڭ ءبارى كەشەگى بولشەۆيكتىك سوۆەت وكىمەتىنىڭ شىڭعىس قاعاندى قارالاۋ ءۇشىن ويدان شىعارعان كوپتەگەن جالعان اقپاراتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تۇر.  ونداي دەرەككوزدەر بولعاندا ولار ونى قۋانا، قۋانا جاريالاعان بولار ەدى.

سول زامانعى بارلىق جازبا دەرەكتەردە شىڭعىس حاننىڭ عالىمداردى، ءبىلىم مەن عىلىمدى اسا قادىرلەگەنى، ونىڭ ەشبىر ەلدىڭ سالتىنا، تىلىنە، دىنىنە تيىسپەگەنى جانە عالىمداردىڭ بارلىق جاعدايلارىن جاساپ، ۇنەمى قولداپ وتىرعاندارى ايتىلادى. ال، وتىرار بولسا سونىڭ الدىندا عانا پارسىلىق حورەزم پاتشاسى جاۋلاپ العان ەجەلگى قازاق قالاسى بولاتىن. اقيقاتىندا،  قازاقتىڭ تاريحىن جويۋعا شىڭعىس قاعان ەمەس، سولار مۇددەلى بولدى.

ايتپەسە، شىڭعىس قاعان اتامىز:

                               «دانىشپاندى جىلاتقاندى كەبىسىن كورسەتىپ ون سۇيگىزدىم!

                                اناسىن جىلاتقاندى مويىنىنا قۇرىم كيگىزدىم،

                                وتقا جاقتىم، كۇلىن قارعانىڭ ۇياسىنا سالدىم!

                                ەكى جول الدىم: «ادىلدىك» پەن «يماندىق»!

                               «تەكسىز ازعىندار» دۇشپانىم!

                                تەكتىلەردەن ءنار الدىم...» دەپ ايتپاعان بولار ەدى.

«تاريحتا جازىلعانداي، شىڭعىس حان كوپ قالانى باسىپ الادى. سولاردىڭ ءبىرى – ايگىلى وتىرار. «وتىراردى ورتەپ جىبەردى» دەيدى. الايدا ارحەولوگتەر قالا ورنىندا ازىرشە ەشقانداي كۇل تابىلماعانىن ايتادى. وتىراردا اقشانىڭ قۇيىلعانى تۋرالى 1967 جىلى سامارقاند قويماسى اشىلعان سوڭ انىقتالدى. وسى قويمادان فاراب تەڭگەلەرى تابىلعان. ءبىرىنشىسى – العا ۇمتىلىپ، سەكىرگەلى تۇرعان ارىستان بەينەلەنگەن مىس تەڭگەلەر. ەكىنشىسى بەتىندە ساداق پەن شارشى تۇرىندەگى تۇرىكتەردىڭ تايپالىق تاڭباسى (دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن مەڭزەگەن ءرامىز) بەينەلەنگەن تەڭگە بولعان.

ەگەر شىڭعىس حان ءبارىن قيراتىپ تاستاسا، سول زامانعى تيىندار قالاي شىققان دەگەن ساۋال تۋىندايدى. كۇيرەگەن قالالاردا اقشا سوعاتىن مۇمكىندىك قايدان؟ كەرىسىنشە، سول كەزدە موڭعول مونەتالارىنىڭ ءداۋىرى دەگەن ەرەكشە ءداۋىر باستالاتىنىن» (قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيىنىڭ مۋزەيلىك دەرەكتانۋ جانە قولجازبا ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى ءناپىل بازىلحان. http://abai.kz/post/view?id=5484) جاقسى ءبىلدى.

تاريح تاعلىمى.  سوناۋ ادام اتادان بەرى كەلە جاتقان ۇلى قاعيدا «ەلدەستىرمەك ەلشىدەن...»، «ەلشىگە قيانات جاساماس بولار».

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz