ەكى اي ۋاقىت بۇرىن «31 ارنا» تەلەارناسى تۇركيانىڭ «قايتا ءتىرىلۋ: ەرتۇعىرىل» اتتى تەلەحيكاياسىن («جاۋجۇرەك ەرتۇعىرىل) حالىققا ۇسىندى. بۇل تاريحي تەلەحيكايا وسمان يمپەرياسىنىڭ قۇرىلار ءداۋىرىن باياندايدى.

تەلەحيكايا رەجيسسەرى – 33 جاستاعى مەحمەت بوزداع (بوزتاۋ), ءفيلمدى ونىمەن بىرلەسە كەمال تەكدەن قۇرعان «Tekden Film» كينو ستۋدياسى مەنشىك يەسى رەتىندە وندىرىسكە شىعارعان. تەلەحيكايا تۇركيانىڭ مەملەكەتتىك باستى ارناسى TRT ەفيرىنەن 2014 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىنان بەرى كورسەتىلىپ كەلەدى. بيىل كورەرمەنگە ەكىنشى ماۋسىمى جول تارتىپ، قازىرگە دەيىن جالپى سانى 60 ءبولىمى شىعارىلدى. ءبىرىنشى ماۋسىمىندا حالىققا 26 ءبولىمى كورسەتىلدى. ەلدەگى ەڭ ۇلكەن تەلەارنادا كورسەتىلۋىنەن سىرت، «Youtube» ۆيدەو حوستينگىندەگى ءوزىنىڭ  رەسمي ارناسىنان اتالعان تەلەحيكايانىڭ ءار ءبولىمى 2 ميلليوننان استام رەت كورىلگەن. ءفيلمنىڭ باستى ءرولىن ەنگين التان دۇزايتان سومدايدى. اتالعان حيكايا كورەرمەنگە جول تارتىسىمەن حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. تەلەحيكايا حالىققا ۇسىنىلعانىنا جارتى جىل تولعاندا ءتۇسىرۋ مايدانىنا پرەزيدەنت ەردوعان بارىپ قايتتى.

تەلەحيكايانىڭ حالىقتى باۋراي الۋىنىڭ باستى سەبەبى كوشپەندى ءومىردىڭ سۋرەتتەلۋى، كوشپەلى مادەنيەت دەكوراتسياسىنىڭ قانىق بوياۋمەن بەرىلۋى. ءتىپتى، كەيبىر كادرلاردان، كيىز ءۇي مەن توسەنىش تەكەمەتتەرىنەن قازاقى قوشقار ءمۇيىز ويۋلاردى دا بايقايسىز. ارينە، فيلمدە قازاق ساناسىنداعى كوشپەندى ءومىر اينىتپاي كورسەتىلمەيدى. الايدا، باتىسقا مودەرنيزاتسيالانعان تۇرىك حالقى ۇلكەن سىلكىنىس جاسادى. ءار ءبولىمنىڭ شىعىنى 500 000 دوللاردىڭ توڭىرەگىندە بولعانى تۋرالى وسى ەلدەگى «Posta» گازەتى جازدى. الايدا، وندىرىسكە ۇسىنعانداردىڭ ناقتى مالىمدەمەسى جوق. تەلەحيكايا ءبىرىنشى ماۋسىمىن اياقتاعاندا وندىرۋشىلەرىنە 60 مەملەكەتتەن ساتىپ الۋ ءوتىنىشى كەلىپ تۇسكەن ەكەن.

تۇركيا فيلم يندۋسترياسىنىڭ عالامات جەتىستىگى رەتىندە باعالانىپ جاتقان، اتالعان كينورومان تۋرالى Abai.kz رەداكتسياسى ىزدەنىپ كوردى.

تاريحي تۇلعا -  ەرتۇعىرىل

ەرتۇعىرىل عازى نەمەسە ەرتۇعىرىل بەي، وعىز تايپاسىنان تاراعان قايى رۋىنىڭ XIII عاسىر ورتاسىندا كوسەمى بولعان، وسمانلى بەيلىگىن (بەكتىگىن) قۇرۋشى وسمان بەيدىڭ اكەسى. قازىرگى انادولىنىڭ باتىسىندا،  سوگۇتتە ومىردەن قايتقان. وسمانلى يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن العاش قالاۋشى تۇلعا. ول 1281 جىلى قايتىس بولعان سوڭ، ۇلى وسمان عازى 1299 جىلى وسمان يمپەرياسىن قۇردى.

قايى رۋى – وعىز قاعان داستانى بويىنشا، وعىزداردىڭ 24 رۋىنداعى، ماحمۇد قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات ات-تۇرىك» ەڭبەگى بويىنشا، وعىزداردىڭ 22 رۋىنداعى ەكىنشى رۋ. تاڭباسى «IVI» پىشىمىنە ۇقساس. وسمانلى يمپەرياسىن 623 جىل بيلەگەن پاتشا اۋلەتى وسى رۋدىڭ ۇرپاقتارى. قايى – وعىزداردىڭ بوزوق قاناتىنان تارايدى. بۇل كونە تۇرىك مەملەكەتتەرىنىڭ اكىمشىلىك قۇرىلىمىنىڭ شىعىس بولىگىنىڭ اتاۋى. دەرەككە ساي بوزوق قالاسى ەسىلدىڭ بويىندا، قاراوتكەلدەن وڭتۇستىك-شىعىس باعىتقا قاراي بەس شاقىرىم قاشىقتىقتا ورىن تەپكەن.

وعىز قاعاناتىنان كەيىن، ءاۋ باستا سىعاناق پەن قاراتاۋدا مەكەندەگەن وعىزدىڭ سەلچۇك(سالجۇق) اقسۇيەك اۋلەتى بىرتىندەپ باتىستى جاۋلاي قونىس اۋدارىپ، سەلچۇك مەملەكەتىن قۇردى. وسى اۋلەتتىڭ ۇرپاعى الپارسلان 1071 جانە 1081 جىلداردىڭ ارالىعىندا كىشى ازيانى جاۋلاپ الدى.  وسى ارالىقتا «انادولى بەيلىكتەرى» اتالعان شاعىن مەملەكەتتەر قۇرىلدى. وسمان يمپەرياسى دا العاشىندا وسمانلى بەيلىگى رەتىندە قۇرىلعان ەدى.

ەرتۇعىرىل عازىنىڭ اكەسى سۇلەيمەن شاح. شىڭعىسحاننىڭ ورتا ازياداعى ۇستەمدىگىنەن كەيىن تۇركىستان ايماعىنان 50 مىڭ كىسىنى باستاپ، باتىسقا، شىعىس انادولىعا كوش تۇزەگەن ادام. ونىڭ سۇڭعىر تەكين، كۇنتۋدى، ەرتۇعىرىل، ءدۇندار اتتى ءتورت ۇلى بولعان. سۇلەيمەن شاح كەسەنەسى تۇركيانىڭ سيريا شەكاراسىندا، شەكاراعا 30 كم جاقىن سيرياعا تيەسىلى جەردە ورنالاسقان. 2015 جىلى 21 اقپاندا سيرياداعى ىشكى سوعىسقا بايلانىستى كەسەنە شەكاراعا 180 مەتر عانا جاقىن ەشمە اۋىلىنا ۋاقىتشا كوشىرىلگەن. بۇل ءوز كەزەگىندە تالاي داۋعا تۇرتكى بولدى. تۇركيا بولسا لوزاننا ءبىتىمى مەن انكارا كەلىسىمى بويىنشا سۇلەيمەن شاح ورنالاسقان ايماقتى تۇركياعا تيەسىلى توپىراق دەپ سانايدى.

ەرتۇعىرىلدىڭ اتا تەگىن باسقاشا تاراتاتىن دەرەكتەر دە بار. بىرەۋلەر ونى سۇلتان مالىك شاحتان تاراتىپ، ونىڭ كۇندىزالىپ ۇلىنان تۋعان نەمەرەسى رەتىندە كورسەتەدى. شاح مالىك 1072-1092 جىلدارى بەلسەندى بيلىگى تۇسىندا گرۋزيا مەن ورتا ازياداعى قاراحان مەملەكەتىن باعىندىرعان قولباسشى. سالجۇق مەملەكەتىن ساياسي جاعىنان مىقتاپ كۇشەيتكەن، مەملەكەت شەكاراسىن سىرداريادان نىلگە دەيىن، كاسپيدەن جەرورتا تەڭىزىنە دەيىن كەڭەيتكەن تۇلعا. قازىرگى تۇركيا ورنالاسقان انادولىنى جاۋلاعان الپارسلان وسى مالىك شاحتىڭ اكەسى ەدى.

ەرتۇعىرىل عازىنىڭ ارتىنان ەرگەن حالىقتىڭ باتىس انادولىعا قالاي كەلگەنى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق. دەگەنمەن، ونىڭ يەلىگىندەگى سوگۇتتى انادولى سەلچۇكلى تاراپىنان قاتىسقان سوعىستاعى مونعولدارعا قارسى ەرلىگى ءۇشىن الاددين كەيكۋبادتىڭ قىستاۋ رەتىندە سىيلاعانى ايتىلادى. ەرتۇعىرىل انادولىنىڭ ۇشبەيى بولعان، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۆيزانتيادان كەلەر قاتەردىڭ الدىن الىپ، جورىقتا بولعان. دەرەكتەر ونىڭ 93 جىل ءومىر سۇرگەنىن جازادى.

تاريحي تۇلعانىڭ ەكرانيزاتسياسىندا حالىقتىڭ رۋحىن جانيتىن ساحنالار كوپ. ءدىني ۇستەمدىككە قارسى كۇرەستەر، تاتۋلىق پەن بەرەكەنى دارىپتەيتىن، ەرلىك پەن جىگەردى ماداقتايتىن ساحنالار كىسىنى ەركىسىز ەلىتەدى.

تەلەحيكايانىڭ ومىرگە كەلۋى

ءفيلمنىڭ ستسەناريستى ءارى ءوندىرۋشى-پروديۋسەرى مەحمەت بوزداع: «تەلەحيكايانى العاش قولعا العاندا ەشبىر اكتەر بىزگە سەنىم بىلدىرمەدى، جوبانىڭ ۇزاققا بارماي تىعىرىققا تىرەلەتىنىن ايتتى. قالاماساق تا بۇل جاعداي العاشقىدا ەڭسەمىزدى ءتۇسىرىپ، پروبلەما تۋدىردى. شۇكىر، ونىڭ ءبارى ارتتا قالدى. دۇرىس جوبانى دۇرىس مەتوديكامەن جۇزەگە اسىرساڭىز، جەڭىسكە قول جەتكىزەسىز»، - دەيدى تەلەحيكايا تۋرالى  «sabah» گازەتىنە بەرگەن  سۇحباتىندا ول.

«- «قايتا ءتىرىلۋ: ەرتۇعىرىل» تەلەحيكاياسى ءبىر جارىم جىلدان استام جالعاسىپ كەلەدى، بۇل جوبا قالاي ومىرگە كەلدى؟

- جوبانىڭ 4 جىل بويى ويىمىزدا جۇرگەن قۇرىلىمى بار. وسمانلى مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋ بارىسىن ءتۇسىندىرۋ ىلعي دا ارمانىم بولدى. ويتكەنى الەمنىڭ عالامات حيكايالارىنان ءبىرى ەدى. تۇرىكتەردىڭ انادولىعا كەلۋىمەن جەر بەتى وزگەردى; ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ماعىنادا مىڭ جىلدى قامتىعان ءبىر وراسان ءداۋىردى باستاتتى. مەنىڭشە، «قايتا ءتىرىلۋ: ەرتۇعىرىلدىڭ» سۇرانىسقا يە بولۋىنىڭ سەبەبى – تاريحقا بايلانىستى ءبىر سۇراق قويۋى جانە ونىڭ جاۋابىن بەرگەنى.

- تەلەحيكايا قانشا ماۋسىمعا جالعاسادى؟

- بۇل تەلەحيكايانى ءۇش ماۋسىمعا جوسپارلادىم. الدا ءالى ءبىر جارىم ماۋسىم بار. ونى تولىق قامتيتىن ستسەناري دە، حيكايا دا دايىن. سوڭىن قالاي اياقتايتىنىمىزدى بىلەمىز، بۇل اكتەرلەردى دە ءبىزدى دە الاڭسىز جۇمىس ىستەتەدى. بىزدە توسىن سىي جوق.

- تەلەحيكايا العاشقى كۇننەن باستاپ-اق رەيتينگتەگى ماڭداي الدى ورىندى بەرمەي كەلەدى، سىرى نەدە؟

- ءيا، باستاعالى بىرىنشىلىكتى بەرمەي كەلەمىز. وكىنىشكە وراي، بۇگىنگە دەيىن تۇرىك سينەماسى، ءوز تاريحى مەن اراسىنا پەردە قويدى. «قايتا ءتىرىلۋ: ەرتۇعىرىل» بولسا بۇل الاڭدا قاڭسىعان توپىراققا سۋ سەپتى. قوعامىمىزدا ءبىر قاسىرەت، شولىركەۋ، تاريحقا دەگەن ساعىنىش بار ەدى. تەلەحيكايا بۇل ساعىنىشقا ءوز جاۋابىن بەردى دەپ ويلايمىن. ءفيلمدى قولعا العاندا، پرودۋكتسيادا بارلىق تەحنولوگيانى قولداندىق. ەكشن ساحنالارى الەمنىڭ مىقتى حورەوگرافيا ماماندارىمەن جاسالدى. رەجيسسەر مەن تەحنيكالىق قۇرامىمىز اكتەرلەرمەن وتە جاقىن قارىم-قاتىناستا بولادى. ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي قىزمەت ەتىپ كەلەمىز.

- بۇنداي ماسسالىق كورەرمەن، قوشامەت كۇتكەن بە ەدىڭىز؟

 - شىنىن ايتار بولسام، كۇتپەدىم. ەشكىم دە كۇتپەدى. TRT, جوباعا باس-كوز بولىپ شەتىنەن قولداۋ كورسەتتى. ويلاعانىما جان بىتىرگەلى بەرى كۇندەلىك جازىپ كەلەم. بىرنەشە اپتا بۇرىن، كۇندەلىگىمدى اقتارىستىرىپ كوردىم. تاپ بولعان ماسەلەلەر مەن قيىنشىلىقتارىمىزدى قايتالاپ وقىدىم. اۋىر سىناقتاردى باستان وتكەرىپپىز.

- اتاپ ايتقاندا قانداي قيىنشىلىقتارعا تاپ كەلدىڭىزدەر؟

- وكىنىشكە وراي، تۇركيادا ءالى كينو يندۋستريا جوق، مىنىسكە اتتاردى ءبىز تاربيەلەدىك، بارلىق اكسەسسۋارلاردى ءوزىمىز جاساۋىمىزعا تۋرا كەلدى. بۇلاردىڭ ماشاقاتى اۋىر ەدى. كيىز ۇيلەردى تىگىپ، ءتۇسىرىلىم جۇمىستارىنا ەندى باستار كەزىمىزدە قۇيىن كەلىپ، ۇيلەرىمىزدى تۇگەل توڭكەرىپ كەتتى. باستاماي جاتىپ زارارعا ۇشىرادىق. ونىڭ ۇستىنە باستاۋىندا بىردە ءبىر مەنەدجەر مەن اكتەردىڭ جوبانىڭ ءساتتى بولارىنا سەنىمى بولمادى.

- ول جازعان كۇندەلىگىڭىزدى كىتاپ رەتىندە جاريالاۋدى ويلامايسىز با؟

- ءيا، 3 ماۋسىم بىتكەن سوڭ كىتاپ ەتىپ باستىرامىن. پروديۋسەر ءارى ستسەناريسى رەتىندە بۇل تاجىريبەدەن باسقالاردىڭ دا پايدالانعانىن، كەرەك جەرىنەن ساباق العانىن دۇرىس كورەمىن. ءبىر ءىستى باستار الدىندا الدىڭا شىعار قيىندىقتى دا ەسەپكە قوسىپ، بارلىق جاقتان دايىندالۋ كەرەك.

- «اكتەرلەر سەنبەدى» دەدىڭىز، ولاردى سىزبەن ءبىر جولدا بولۋعا قالاي كوندىردىڭىز؟

- ستسەناري مەن جوباعا دەگەن سەنىمىم ولاردى بىزبەن قالۋعا كوندىردى. نارىققا بايلانىستى قۇبىلمادىم، بوساڭسىعان اكتەرلەردەن بىردەن باس تارتپادىم. «B جوسپارىم» بولدى، بىراق ىسكە اسىرمادىم. اركىممەن ءتۇسىنىستىم.

- تەلەحيكايا ءوز اكتەرلەرىنە جاڭا ەسىكتەر اشتى ما؟

- «قايتا ءتىرىلۋ: ەرتۇعىرىل» كوپتەگەن اكتەرلەرگە ەسىگىن اشىپ، جاڭا مۇمكىندىكتەر تۋعىزدى. سەبەبى ءبىز، اكتەر ماسەلەسىنە قاتاڭ قارادىق. فيلم شىنايى بولۋى ءۇشىن ولاردىڭ جەكە ومىرىنە دە نازار سالدىق. ءتۇسىرىلىم الاڭىنان سۋرەتتەر، قانداي دا ءبىر دەرەكتەر الەۋمەتتىك جەلىلەردە تاراماۋعا ءتيىستى بولدى. اكتەرلەر قۇرامى اپتانىڭ ەكى كۇنى عانا دەمالىس الدى.

- قازىر قولعا الىپ جاتقان باسقا جوباڭىز بار ما؟

- ءيا، بار. الپارسلاندى، مالازگەرتتى(مانتسيكەرت دەپ تە ايتىلادى. مالازگەرت مايدانى شايقاسى. 1071 جىلى 26 تامىزدا ۇلى سەلچۇكلى ءامىرشىسى الپارسلان مەن ۆيزانتيا يمپەراتورى رومان IV ديوگەن اراسىندا بولعان، الپارسلان جەڭىسكە جەتكەن سوعىس. –رەد.) جازىپ جاتىرمىن. قازىر حيكاياسىن ءبىتىردىم. ستسەناريى جازىلادى، 2017 جىلدىڭ قاڭتارىنان ءتۇسىرۋ جۇمىستارىن باستايمىز. ورتا ازيادا ءتۇسىرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. تۇركيانىڭ ماڭىزدى جوبالارىنىڭ ءبىرى بولادى. شەتەلدەن دە اكتەر قاتىستىرامىز.

- وتكەن ايلاردا پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ءتۇسىرۋ جۇمىستارىن كوزدەن وتكىزىپ قايتتى. قالاي قابىلدادىڭىز؟

- جوعارى ءىلتيپات بولدى ارينە، پرەزيدەنتىمىز دە تەلەحيكايانى ۇناتىپ كورەدى. ءبىزدىڭ ءتۇسىرۋ الاڭىمىزعا كەلىپ توسىن سىي جاسادى. مەملەكەتتىڭ جوعارى بيلىگىنەن بۇنداي ىقىلاس كورۋ بىزگە شابىت بەردى».

***

جوعارىداعى سۇحبات، جارىم جىل ۋاقىت بۇرىن جازىلعان، قازىر تەلەحيكايا ەكىنشى ماۋسىمىن اياقتاۋعا جاقىن. ءبىز بۇل ماتەريالدى نەگە جازدىق؟ جۋموڭدى حان جاڭگىردەن جاقسى بىلەتىن قازاق بالاسىن تاربيەلەگەن مىنا زاماندا تاريحىمىزدى كينو ەتىپ تۇسىرە المايتىنىمىزعا قىنجىلىستان. «ماڭگىلىك ەل!» دەپ ۇرانداپ، مەملەكەت بولىپ اتقا قونعاندا دا مەرەيتويعا ۇلگەرتىپ بەس ءبولىمدى بولسا فيلم شىعارا المادىق. قازاقتىڭ ءار ۇيىندەگى ءمىنىس اتى كينوعا تۇسۋگە دايىن، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مالداس قۇرىپ وتىراتىنداي جىگىتتەرىمىز كوپ، باتىر كەيپىنە لايىق. بۇنداي شارتقا قاراساڭىز ءبىز ءار ءبولىمىن 500 مىڭ دوللاردان الدەقايدا از شىعىنعا كينو تۇسىرە الامىز. امال نەشىك، كوش سوڭىندامىز. «قازاق ەلى» تەلەحيكاياسىن كورەمىز دەپ «شىلدەنى» كۇتىپ جۇرگەن قازاق «31 ارنا» تەلەارناسىنان تاعى ءبىر مەملەكەتتىڭ تاريحىن جاتتاپ الدى.

تۇركيانىڭ قۇرۋشىسى جانە ۇلى كوسەمى مۇستافا كەمال اتاتۇرىك 1938 جىلى قايتىس بولارىنان ەكى اي بۇرىن، 5 قىركۇيەكتە ىستامبۇلدا جاتقان اۋرۋحاناسىنا نوتاريۋس شاقىرتىپ، وسيەت جازدىرىپتى. وزىنە تيەسىلى مۇلىكتىڭ ۇشتەن ءبىرىن بالا-شاعا، تۋعان-تۋىسىنا، ۇشتەن ءبىرىن «تۇرىك ءتىل مەكەمەسىنە(لينگۆيستيكالىق قوعام)»، قالعان ءبىر بولىگىن «تۇرىك تاريح قوعامىنا» قالدىرىپتى. بۇل ەكى مەكەمەنى دە ءتىلىمىز بەن تاريحىمىزدى تۇگەندەيىك دەپ ءوزى باس بولىپ قۇرعان. بۇدان ءتىل مەن تاريحتىڭ مەملەكەت ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ويلاعان اتاتۇرىك دانالىعىن كورۋگە بولادى. تاقىرىپقا تۇزدىق بولعان تەلەحيكايانىڭ وزەگىن جازىپ، قاھارماندىق ساحنالىرىن تەرمەلەپ وتىرمادىق. شەتەلدەن كينو مەن تەلەحيكايا ساتىپ الا بەرگەنشە، ازداپ بولسا دا ۇلگى الساق ەكەن دەپ ءسوزىمىزدى اياقتايمىز.

نۇرعالي نۇرتاي

تۇركيا

Abai.kz