بيىل 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە 100 جىل تولادى. بۇل كوتەرىلىستى باستاۋعا ورتا ازيا مەن قازاقستان جانە باسقا كوپتەگەن وبلىستاردا بۇراتانالاردى «ارميانىڭ سوعىس جۇرگىزىپ جاتقان اۋداندارىندا قورعانىس قۇرىلىستارى مەن اسكەري قۇرىلىستاردى سالۋعا الۋ» تۋرالى پاتشانىڭ 1916 جىلعى 25-ءشى ماۋسىمداعى جارلىعى سىلتاۋ بولدى. جارلىق بويىنشا ەڭبەككە جارامدى 19-دان 31 جاس ارالىعىنداعى ازاماتتاردىڭ ءبارىن قارا جۇمىسقا الۋ كوزدەلدى.

 بۇگىنگى تاڭدا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر مەن قوزعالىستاردىڭ تاريحىن تىڭ مۇراعات قۇجاتتارى نەگىزىندە كەشەندى تۇردە زەرتتەۋدى، جاڭاشا تۇرعىدان زەردەلەۋدى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. نەگىزىنەن العاندا تاريحىمىزدا كوڭىل بولەتىن ماسەلەلەر از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى قازاق ەلىنىڭ تاريحىنداعى وتارلاۋ زامانىندا ءتىنى ەشقاشان ۇزىلمەگەن، ساباقتاسا ورىلگەن ازاتتىق ءۇشىن 300-دەن استام كوتەرىلىس ۇلى دالا ءتوسىن شارپىعان ەكەن. ال قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە ازاتتىق قوزعالىسى بارىسىندا حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىك يدەياسى توڭىرەگىندە توپتاستىرۋ فورمالارى مەن ادىستەرى، وسى جولدا ۇلانعايىر قىزمەت اتقارعان تاريحي تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى تۋرالى ماعلۇماتتاردى عىلىمي تۇرعىدان جۇيەلەپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزۋ ەلىمىزدىڭ ىشكى، سىرتقى ساياساتىنا تولىقتاي ساي كەلەدى.

ءتول تاريحىمىزدا جان-جاقتى قاراستىرىلاتىن ءتۇيىندى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى وسى – تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر تاريحى، ونىڭ سەبەپ-سالدارلارى، تاكتيكاسى جونىندە تەرەڭىرەك زەرتتەلۋى قاجەت. تاريحىمىزدا «فەودالدىق-مونارحيالىق قوزعالىستار»، «سۇلتاندار كوتەرىلىسى»، «شارۋالار كوتەرىلىسى» قاتارىنا جاتقىزىلىپ كەلگەن كوتەرىلىستەر وتارلىق ەزگىگە قارسى قوزعالىستىڭ تاريحىن جاڭا مەتودولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋدىڭ عىلىمي ماڭىزدىلىعى مەن وزەكتىلىگىن ايقىنداي تۇسەدى. سونداي-اق بۇل كوتەرىلىستەردىڭ تاريحىن تەك مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورنىندارىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار  اسكەري وقۋ ورىندارىندا دا كەڭىنەن ءارى تەرەڭىرەك وقىتىلسا دەگەن دە پىكىرىمىز بار. سەبەبى بولاشاق ەلىن قورعايتىن ۇلاندار ءۇشىن بۇل اسا قاجەتتى دەپ بىلەمىز. ۇلى دالا قولباسشىلارى مەن ساربازدارىنىڭ ۇلان بايتاق قاسيەتتى تۋعان جەرىن قورعاۋدا نەبىر ايلا-ءتاسىلدى قولدانعانىن كوپشىلىكتىڭ بىلە بەرمەيتىندىگى دە راس. ولاردىڭ سوعىس تاكتيكاسىنىڭ ءوزى ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىندىگى ءسوزسىز. سەبەبى، تۇركىستان ولكەسىن تۇگەل شارپىعان بۇل كوتەرىلىستەن قازاق دالاسىنىڭ اقمولا، سەمەي، ورال جانە تورعاي وبلىستارىنداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بولدى. ول حالىقتىق پارتيزاندىق سوعىس تاكتيكاسى ەدى. كوتەرىلىسشىلەرگە تۋعان دالاسىنىڭ كەڭدىگى، كوشپەلىلەردىڭ جەر جاعدايىن جاقسى ءبىلۋى، ءىرى ۇيىمداسقان توپتارمەن جازالاۋشى وتريادتارعا توسىننان سوققى بەرۋىمەن ەرەكشەلەندى. كوتەرىلىسشىلەر سانى مىسالى زايسان ۋەزىندەگى ءار توپتا 1 مىڭ، وسكەمەن ۋەزىندە 3 مىڭ، اقمولا ۋەزىندە 30 مىڭ، الەكسەەۆ ۋەزىندە 10 مىڭ، ەرەيمەنتاۋدا 5 مىڭ، اتباسار ۋەزىنىڭ ۇلىتاۋ قونىسىندا 7 مىڭ، قوساعاشتا 2 مىڭعا جەتكەن (ۆوسستانيە 1916 گودا ۆ سرەدنەي ازي ي كازاحستانە. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ. يزد-ۆو ان سسسر، 1960. س.490-491(786)).تورعاي وبلىسىنداعى امانگەلدى يمانوۆ باستاعان كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن قازان اسكەري وكرۋگىنەن جىبەرىلگەن گەنەرال لاۆرەنتەۆ اسكەري باسشىلىققا جىبەرگەن حابارلاماسىندا: «كوتەرىلىسشىلەردىڭ ءىس-قيمىلى پارتيزاندىق سوعىس تاكتيكاسى نەگىزىندە قۇرىلعان»،-دەلىنگەن. بۇل حابارلاما كوتەرىلىسشىلەر وزدەرىنە دەيىنگى باتىر بابالارىنىڭ اسكەري-سوعىس ونەرىن جەتىك بىلگەن دەگەن پىكىرگە جەتەلەيدى.

جازۋشى ل.سوبولەۆ كوتەرىلىسشىلەر تۋرالى شىنشىلدىقپەن بىلاي دەپ جازعان بولاتىن: «ول اسكەر، اڭىز-ەرتەگىلەردە جىرلاناتىنداي – اۋىل ۇستالارى سوققان نايزا، قىلىشپەن، بىلتەلى مىلتىقپەن، ساداقپەن جانە جەبەمەن قارۋلانعان  تاڭدانارلىقتاي اسكەر ەدى. امانگەلدى وسى ورتاعاسىرلىق اسكەردى زەڭبىرەكتەرى مەن ماگازيندى ۆينتوۆكالارى بار جازالاۋشى وتريادتارعا قارسى باستادى» (پراۆدا گازەتى، 5 قازان، 1940 جىل).

   سوناۋ كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارى-اق بۇل ماسەلەگە ەرەكشە كوڭىل ءبولىنىپ، ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ تاپقان. ونىڭ مىسالى 1926 جىلى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ 10 جىلدىعىن ۇكىمەت تاراپىنان اتاپ ءوتۋ قاراستىرىلدى. وسى ايتۋلى داتانى وتكىزۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى ورنىنا قول قويعان و.ق.جاندوسوۆ مۇراعات قورلارىندا ساقتالعان ماتەريالداردى باسشىلىققا الا وتىرىپ «كەنەسارى قاسىمۇلى، قاراتاي نۇرالىۇلى، قايىپقالي ەسىمۇلى، يساتاي تايمانۇلى مىنە وسىلار قازاق حالقىنىڭ بوستاندىعى مەن ازاتتىعى جولىندا قازا تاپقان كۇرەسكەرلەر»،- دەي كەلىپ، 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ 10 جىلدىعىنا وراي تۋرا كەلگەن 1806 جىلى قاراتاي سۇلتان باستاعان كوتەرىلىسكە 120 جىل، 1826 جىلى قايىپقالي ەسىمۇلى باستاعان كوتەرىلىسكە 100 جىل، 1836 جىلى يساتاي تايمانۇلى باستاعان كوتەرىلىسكە 90 جىل تولعانىن، 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە حالىق باتىرى يساتاي تايمانۇلىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قاتىسقانىن نازاردان تىس قالدىرمايدى جانە قاراتاي سۇلتاننىڭ ۇرپاقتارى دا اتا-بابادان قالعان يگى ءداستۇردى تاباندى تۇردە جالعاستىرىپ كەلە جاتقاندىعىن باياندايدى (قىزىلوردا وبلىسى مەملەكەتتىك مۇراعاتى، 1-قور، 2-تىزبە، 402-ءىس، 479 پ.).

   1926 جىلى قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتى مۇراعاتتارداعى قۇجاتتار بويىنشا قازاقستانداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس، رەۆوليۋتسيا جانە ازامات سوعىسى جىلدارىنداعى ماتەريالداردى جيناققا ەنگىزۋدى تومەندەگىدەي رەت بويىنشا جيناقتاۋدى قاتەرگە بەردى. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس، اقپان رەۆوليۋتسياسىنان قازان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىنگى ۋاقىت، اقپان، قازان رەۆوليۋتسيالارى جانە ۇلتتىق ماسەلەلەر، ازامات سوعىسى (قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى،141-قور، 1-تىزبە، 6297-ءىس، 15 پ.).

1916 جىلعى قازاق دالاسىنداعى كوتەرىلىس تۋرالى مۇراعات ماتەريالدارى نەگىزىندە س.اسفەندياروۆ، ت.رىسقۇلوۆ، م.تىنىشپاەۆ سىندى ۇلت زيالىلارى قۇندى ەڭبەكتەر جازعانى بەلگىلى.  قازاق زيالىلارىنىڭ ءوزى دە سول كەزدە بۇل وقيعانى ماركستىك-لەنيندىك تەوريا تۇرعىسىنان عانا قاراپ، قايشىلىققا ۇرىنىپ، ءبىرلى-جارىم اعاتتىققا جول بەرگەنىمەن، بۇل ەڭبەكتەر كۇنى بۇگىنە دەيىن ءوز قۇندىلىعىن جويعان جوق.

س. اسفەندياروۆ 1931 جىلى 16 ساۋىردە قازاق اكسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى و. يساەۆقا جازعان حاتىندا ءبىر توپ پروفەسسورلارمەن بىرگە ورتالىق مۇراعاتتا بولىپ، ماتەريالدارمەن تانىسىپ جانە تاريحي قۇجاتتاردى پايدالانۋدىڭ ءجاي كۇيىن ءبىلۋ ماقساتىندا بولعانىن بايانداي كەلىپ، تانىسقان ماتەريالداردى ەكى ساناتقا ءبولىپ كورسەتەدى (قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتىك مۇراعاتى(قرومم), 30-قور، 1-تىزبە، 994-ءىس،12پ.). ءبىرىنشى ساناتقا وزدەرىن قىزىقتىرعان تاريحي ماتەريالداردى، ال ەكىنشى ساناتقا قالعان ماتەريالدار، ياعني پايدالى قازبالار قورىن جاتقىزادى. عالىم ءبىرىنشى ساناتتاعى مۇراعاتتا ساقتالعان ماتەريالداردىڭ تاريحي ماڭىزىنا توقتالا كەلىپ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى، قونىستاندىرۋ ساياساتى، ق.نۇرالىۇلى، ي.تايمانۇلى، ك.قاسىمۇلى كوتەرىلىستەرى، 1916 جىلعى كوتەرىلىس، ازامات سوعىسى، تاريح شەجىرەسىندە قازاق اكسر-نىڭ قۇرىلۋى تۋرالى ماتەريالداردى ۇجىمدىق جانە جەكە زەرتتەۋگە بولاتىندىعىن ەسكەرتە وتىرىپ، بۇل ماتەريالداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ باسپاسوزدە ءالى جارىق كورمەگەنىنە ەرەكشە نازار اۋدارادى. بىراق پاتشا ۇكىمەتى كەزىندە ك.قاسىمۇلى كوتەرىلىسى (ن.سەرەدا) جانە قازاق دالاسىن، جايىق بويىن جاۋلاپ الۋ تۋرالى (پ.ي.رىچكوۆ، ا.ي.لەۆشين) جەكە ەڭبەكتەردىڭ جارىق كورگەندىگىن جوققا شىعارمايدى. اتالعان اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە تاريحي وقيعالاردىڭ جان-جاقتى زەرتتەلمەگەنى جانە بولاشاقتا قازاق حالقىنىڭ تاريحىن وقىتۋدا وقۋ قۇرالى رەتىندە پايدالانۋعا بولمايتىندىعىن سول كەزەڭدە-اق اتاپ كورسەتەدى (رەسەي فەدەراتسياسى مەملەكەتتىك مۇراعاتى، 5325-قور، 9-تىزبە، 2674-ءىس.   پ. 49). مۇراعات قورىندا 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قاتىستى ماتەريالداردىڭ ازدىعىنا كوڭىل ءبولىپ، جيناقتالعان ەستەلىكتەردىڭ ءوزىن توپتاستىرعان جاعدايدا دا تاريحي ماتەريالدىق قۇجاتتار شىعارۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن ءدوپ باسىپ ايتادى.

1940 جىلدىڭ قازان ايىندا قازاق كسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسى ارنايى وتكىزگەن ماجىلىستە مۇراعات دەرەكتەرى بويىنشا قازاقستانداعى ءبىلىم بەرۋ تاريحىن جانە 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر تۋرالى جيناقتار شىعارۋدى قولعا الۋعا بايلانىستى وعان دايىندىق جۇمىستارىنىڭ بارىسى تۋرالى ارنايى  حابارلاما تىڭدالدى (قرومم، 54-قور، 1-تىزبە، 611-ءىس، 5-7 پپ.). بىراق تا اتالعان عىلىمي باسىلىمداردى شىعارۋ جوسپارى بىرنەشە كەدەرگىلەرگە كەزدەستى. بىرىنشىدەن، شىعارىلاتىن جيناقتارعا قاراجات جەتىسپەدى; ەكىنشىدەن، مۇراعات قورلارىنداعى قاجەتتى قۇجاتتار تارتىپكە كەلتىرىلمەدى; ۇشىنشىدەن، ءوز ءىسىن جەتىك بىلەتىن مامان مۇراعاتشىلار تاپشىلىعى قول بايلاۋ بولدى (قرومم، 54-قور، 1-تىزبە، 611-ءىس، 49-51پپ).

 حح عاسىردىڭ 20-شى جىلدارى-اق ح.دوسمۇحامەدۇلى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس تاريحىن «بىرىڭعاي اعىم» تەورياسى تۇرعىسىنان قاراستىرىپ، ونىڭ تۇگەلدەي وتارلىق ەزگىگە قارسى باعىتتالعاندىعى جونىندە قورىتىندىعا كەلدى. سونىمەن قاتار عالىم پاتشا وكىمەتىنىڭ قازاقستانداعى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ادىستەرىن اشىپ كورسەتۋگە ەرەكشە ءمان بەردى. ح.دوسمۇحامەدۇلىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس تاريحىن «بىرىڭعاي اعىم» تەورياسى نەگىزىندە قاراستىرۋى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا «سايكەس» كەلەتىن-ءدى. سەبەبى العاشقى جىلدارى حالىقتىڭ سانا-سەزىمىنە ىقپال ەتۋ ماقساتىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ «بۇراتانا» حالىقتارعا جۇرگىزگەن ساياساتىن جان-جاقتى اشكەرەلەۋ ەدى. كەيىن ي.ءستاليننىڭ 1941 جىلى پارتيالىق باسپاسوزدە ف.ەنگەلستىڭ «ورىس پاتشالىعىنىڭ سىرتقى ساياساتى» دەگەن ەڭبەگى جونىندە جاريالانعان اشىق حاتىنان كەيىن، ياعني كەڭەس وكىمەتىنىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى رەسەيدىڭ ۇلى دەرجاۆالىق، اننەكسيالىق ساياساتىمەن «ساباقتاستىعى» تۋرالى تۇجىرىم جاسالۋىنا بايلانىستى ورىن العان يدەولوگيالىق قىسپاق جاعدايىندا، شىن مانىندە ءستاليننىڭ حاتى پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلىق ساياساتىن اقتاۋعا، ورىستان وزگە حالىقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارىن مانسۇقتاۋعا جول اشتى.

دەگەنمەن دە، 1960 جىلى ا.ۆ.پياستوۆسكي قازاقستان مەن ورتا ازياداعى 1916 جىلعى كوتەرىلىس وتار حالىقتاردىڭ (قىتايدىڭ، پارسىنىڭ، وڭتۇستىك امەريكا وداعىنىڭ جانە باسقالاردىڭ) يمپەراليستىك ەزگىگە قارسى بارعان سايىن ءورشي تۇسكەن رەۆوليۋتسيالىق كۇرەستەرىنىڭ ءبىر بۋىنى بولعاندىعى ءسوزسىز دەگەن، - سونى پىكىر ايتقان بولاتىن (ۆوسستانيە 1916 گودا ۆ سرەدنەي ازي ي كازاحستانە. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ. يزد-ۆو ان سسسر، 1960. س.19).

...ولكە تاريحىنداعى وسى ايتۋلى وقيعاعا توقتالا كەتسەك. بۇل كوتەرىلىس ولكەمىزدى دە شارپىدى.  دينا نۇرپەيىسوۆا ۇلى جۇرىمبايدى 1916 جىلعى «يۋن جارلىعى» بويىنشا قارا جۇمىسقا شاقىرىلعاندا «1916 جىل»(نابور) اتتى كۇيىن شىعارعانى بەلگىلى.

اتىراۋ ولكەسىندە حالىق باتىرى يساتايدىڭ نەمەرەسى وتەپقالي ءدۇمبايانۇلى(1846-1928) باستاعان كوتەرىلىس بولعانى بەلگىلى. وتەپقالي قازاقشا-ورىسشا وقىعان، ساۋاتتى بولعان. ول تەڭىز ماڭى وكرۋگىنە قاراستى 15-ءشى بولىستىڭ ستارشىنى قىزمەتىن اتقاردى. ولكەدەگى پاتشانىڭ ء«زىلدى بۇيرىعىنا» بىردەن قارسى شىعىپ، حالىقتى «قارا جۇمىسقا» بارۋدان باس تارتۋ تۋرالى ناسيحات جۇمىستارىن كەڭىنەن جۇرگىزدى. وتەپقاليدىڭ ماڭىنا جاقىن اۋىلداردان جينالعان ساربازداردىڭ سانى ەكى مىڭعا جەتتى. وتەپقالي باستاعان قوزعالىستىڭ ورتالىعى اقاي شۇراتى بولدى. بايلاردىڭ جاساعان تىزىمدەرى جويىلىپ، وكىمەت وكىلدەرىنە باعىنباۋ كەڭىنەن ءورىس الدى. كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن دالا توسىنە استراحاننان جازالۋشى اسكەر شىعىپ، قاتاڭ جازالاۋ شارالارى قولعا الىندى.

كوتەرىلىسكە قاتىناسقانى ءۇشىن استراحان تۇرمەسىنە 70-تەگى وتەپقالي يساتاەۆ جانە ونىڭ سەرىكتەرى ن.كەنتاەۆ، ب.جانباەۆ، ي.تولەباەۆ، م.ماۋتەنوۆ، س.مەڭدەشوۆ پەن ن.زاليەۆ قاماۋعا الىندى. وتەپقالي ءدۇمبايانۇلى تۇرمەدە كوپتەگەن قيىنشىلىقتاردى باستان كەشىپ، 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن عانا بوساپ شىقتى. باتىردىڭ نەمەرەسى 1928 جىلى مىڭتوبەدە جەرلەندى.

 كوتەرىلىستىڭ كۋاگەرى س.مەڭدەشوۆ سول كەزدەگى بوكەي ورداسى ەڭبەكشىلەرىنىڭ جاعدايىن كەيىننەن بىلاي دەپ باياندادى: «دالا حالقىنان ولاردىڭ كەلىسىمىنسىز الدىن-الا كەسىلىپ قويىلعان باعامەن وراسان كوپ مال جيناپ الىندى. پاتشا ارمياسى قاراماعىنا  كيىز ۇيلەر مەن كيىز دە الىندى. قازاق باتىراقتارى مەن كەدەيلەرىن كۋلاكتار شارۋاشىلىقتارىندا، كاسىپورىندارىندا جۇمىس ىستەۋگە ء«وز ىقتيارمەن الۋ ءجۇرىپ جاتتى».

ولكەمىزدەگى بۇل تاريحي وقيعا قاتىستى قۇجاتتارداعى قارا جۇمىسقا الۋ جانە كوتەرىلىس تۋرالى مالىمەتتەر استراحان، ساراتوۆ، ورىنبور قالالارىنداعى مۇراعاتتار قورىندا ساقتالعانى بەلگىلى. سوندىقتان دا ولكە تاريحىنا قاتىستى تىڭ مالىمەتتەردى ىزدەستىرۋ الداعى ۋاقىتتا تاريحشى مامانداردىڭ ۇلەسىندە دەپ بىلەمىز.

1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس – بۇكىل قازاق حالقىنىڭ جىگەرىن جانىعان ايتۋلى كوتەرىلىس رەتىندە تاريحتا قالدى.

 اققالي احمەت

ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەت ۋنيۆەرسيتەتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، دوتسەنت

abai.kz