جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

http://abai.kz/post/view?id=10277

http://abai.kz/post/view?id=10532

http://abai.kz/post/view?id=10740

http://abai.kz/post/view?id=10973

http://abai.kz/post/view?id=11107

http://abai.kz/post/view?id=11260

http://abai.kz/post/view?id=11485

http://abai.kz/post/view?id=11583

http://abai.kz/post/view?id=12512

http://abai.kz/post/view?id=12602

http://abai.kz/post/view?id=12674

http://abai.kz/post/view?id=12762

«تاريحي دەرەك دەگەنiمiز، مەن ءۇشiن كيiم iلەتiن شەگە عانا. قالعانىنىڭ بارلىعىن وڭ قولىم مەن حيكاياعا قۇشتار كوڭiلiم شەشەدi».

                                 الەكساندر ديۋما.

   «دالاداعى ءمولدiر تازا اۋادان، سۇيكiمدi سۋرەتتەن كوڭiلگە بەلگiسiز بiر ءۇمiت كiرگەندەي بولادى، قيال كەزەدi. كوڭiلدiڭ وسى شاعىنا نە ۇيلەسەر ەدi دەپ ويلاپ كەلە جاتقاندا، كوڭiلiمە بۇرىننان ەستە جۇرگەن بiر نارسە ءتۇستi. ول – قاسىمدا كەلە جاتقان جورتار اقساقالدىڭ ەرتە زامانداعى باسىنان كەشكەن بiر اڭگىمەسiن تىڭداۋ ەدi, جورتار جاس شاعىندا وسى ورتانىڭ ايدىندى قولباسى، باتىرى بولعان. ول كەزدە ماڭايداعى ەل اتاعىنان شوشيتىن...»

مۇحتار اۋەزوۆ.

«سىباننىڭ مولاسىندا».

I 

جاستىقتىڭ اتى – جاستىق. ءومiردiڭ الاساپىرانىن، تاعدىر تالقىسىن وتكەرiپ، اقىل-ويى سارابدال تارتسا دا، تەز اسەرلەنiپ، جىلدام سەرگيتiن قىزىققۇمار قاسيەتiنەن ارىلمايدى. تاشكەنتتەگi ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇسiپ، تۆورچەستۆو جولىنا بۇتiندەي بەرiلە پەيiلi قۇلاعان سوڭ، مۇحتاردىڭ دا جان دۇنيەسi تۇلەپ سالا بەردi. قانشالىقتى جاۋاپتى پارىز ساناپ، ەل بيلەۋ iسiنە ارالاسقانىمەن، جۇرەگiنiڭ تۇبiندە ۇلكەن اڭسارلى ارمان قوزدانىپ جاتقان بولاتىن. تاشكەنتكە كەلiسiمەن «شولپان» جۋرنالىن شىعارۋشىلاردىڭ ىقىلاس-پەيiلiنە جولىعىپ، قىسىلىپ-قىمتىرىلماي ەركiن ارالاسىپ كەتتi. كوڭiلiندە بوگدە الاڭى از، «قازاقتىڭ باسىنا كەلiپ تۇرعان ءارi ەڭ قيىن، ءارi ەڭ پايدالى جايلى زاماندا» قالامىن قاپىسىز سiلتەپ قالۋعا ۇمتىلدى. «اباي» جۋرنالى مۇحتاردىڭ قوعامدىق وي-پiكiرiن جەتكiزۋگە مۇمكiندiك جاساسا، «شولپان» ونىڭ ناعىز كوركەمدiك كەستەسiنiڭ قالىپتاسۋىنا جول اشتى. بۇل ونىڭ، العاشقى جازۋشىلىق مەكتەبi, زيالى ورتاسى بولدى. قازاق اۆتونومياسىنىڭ استاناسى ورىنبوردان اقمەشiتكە (قىزىلورداعا) اۋىسقان سوڭ، عىلىمي-مادەني وي يەلەرi ەجەلدەن يگi ءداستۇرiن ۇزبەگەن تاشتەنتكە توپتاستى. مەملەكەت قايراتكەرiمەن تەرەزەسi تەڭ سويلەسەتiندەي بەدەلi دە بار ەدi. «شولپان» جۋرنالىنىڭ كوركەمدiك دارەجەسiنە، باعىت-باعدارىنا ىقپالى دا ءجۇردi. مۇحتاردىڭ «قارا ءسوز قالامگەرi» اتىن شىعارعان «قىر اڭگiمەلەرi»،  «قىر سۋرەتتەرi»، «ۇيلەنۋ»،  ء«سونiپجانۋ»، «كiم كiنالi» اڭگiمەلەرi بiر-بiرiنە جالعاسا، اراسىن سىنالاتپاي جاريالاندى.

جازۋشىنىڭ وسى كەزەڭiندەگi تۋىندىلارى، نەگiزiنەن قازاق اۋلىنىڭ توڭكەرiسكە دەيiنگi تiرشiلiگiن قامتادى. ءوزiنiڭ بالالىق، جاستىق شاقتارىنداعى ەستiگەن، كورگەن بiلگەن جايلارىن قىسقا-قىسقا ليريكالىق قوڭىر اۋەنمەن باياندادى. الەمنiڭ ادەبيەت كلاسسيكتەرiنiڭ ونىڭ iشiندە تۋرگەنەۆتiڭ تۋىندىلارىنداعى، اسiرەسە، قارا سوزدەرiندەگi اسەرشiل سەزiمدi بەينەلەگەن نوۆەللارىن ءسۇيسiنiپ وقيدى. مۇحتار، ەندi فورمالىق iزدەنiسكە، فانتاستيكالىق سىپاتتاعى وقيعالارعا دەن قويادى. «قىر سۋرەتتەرiندە» جىلدىڭ ءتورت مەزگiلiن سۋرەتتەۋ ارقىلى دالا ەكزوتيكاسىن جىرلايدى. «قىر اڭگiمەلەرiندە» – «ەستەن كەتكەن ەسكi كۇندەردiڭ»، «ەر سەرiگi – ات، ماقساتى – جورتۋىل كەزiندەگi»  بي مەن بەكتەر ءداۋiرiنiڭ ەلەسiن كوز الدىنا اكەلدi.

قىزىقتى وقيعاعا، توسىن شىرعالاڭعا قۇرىلىپ سەرiلiكتiڭ جەلiگiنە، جiگiتتiكتiڭ بۋىنا بۋسانعان، اراسىندا رومانتيكالىق تراگەديا ۇشقىنا اڭعارىلاتىن دۇنيەلەردiڭ جازىلۋى – دانىشپان اتاۋلى سۋرەتكەرلەردiڭ بارلىعىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ءتان. ارiگە ات iزiن سالماي، بەرiدەن قايتارساق، پۋشكيننiڭ «بەلكيننiڭ پوۆەستەرi»، لەرمونتوۆتىڭ «بiزدiڭ زااماننىڭ كاhارماندارى»، تۋرگەنەۆتiڭ «اڭشىنىڭ اڭگiمەلەرi» ولاردىڭ العاشقى پروزالىق قادامدارىنىڭ جەمiسi, اۋەزوۆ تە سول تالiمنەن باس تارتپاعان. وسى اڭىزدىق-تۇرمىستىق حيكايالاردىڭ تۇگەلiنiڭ بويىنان دالاعا، دالانىڭ ءوتiپ كەتكەن جورتۋىلدى داۋiرلەرiنە، اڭ قۋىپ، قىز ايتتىرعان سەرۋەندەرiنە دەگەن ەرەكشە ىقىلاس. ساعىنىش ەسiپ تۇرادى. زادى. ءسابي شاعىنان بiتە قايناسىپ، ابدەن قانىنا سiڭگەن سۋرەتتەردi ۇمىتا الماي، ساعىنىشتى كورiنiستi قاز-قالپىندا قاعازعا ءتۇسiرiپ، قۇمارىنان شىققانداي كۇي كەشكەن سياقتى. بۇرىن قالادا تۇرسا دا. ۇزاق ساعىندىرتپاي، كوزايىم بولىپ قايتقاندىقتان ەل-جەردi ويلاۋى دا، بiر ءسات سونىڭ ەركiندە كەتiپ، ەگiلۋi دە تابايعي سەزiمنەن تۋى مۇمكiن.

مۇحتاردىڭ سول كەزدەگi باجاسى عالي جاقىپۇلىنىڭ بالاسى شايمەردەن عاليەۆ تاشكەنتتە ساحيپي-دە (ورتا ازيا ماقتا شارۋاشىلىعى ينستيتۋتى) وقىعان. شايمەردەن قارتتىڭ اڭگiمەسi كەيiنگi كەزدi قامتىسا دا مۇحتاردىڭ تۋعان جەردەن شەت جاقتا جۇرگەندەگi كوڭiل كۇيiنەن حابار بەرەدi. ادامنىڭ جان دۇنيە جۇيەسiندەگi سەزiمدiك قۇبىلىستاردىڭ شىعارماعا، ونىڭ iشiندەگi ليريكالىق «مەنi» بار تۋىندىلارعا تiكەلەي اسەرiن تيگiزگەنi انىق. سوندىقتان دا، بۇل ەستەلiكتەن دە تۆورچەستۆو پسيحولوگياسىنا قاتىستى، «قىر اڭگiمەلەرiنiڭ» تۋىنا سەبەپشi كوڭiل-كۇي قۇبىلىسىن اڭعارۋعا بولادى. جانە شايمەردەن عاليەۆتiڭ اڭگiمەسiنiڭ ارناسى تiكەلەي «سىباننىڭ مولاسىنا»، «تەكشەنiڭ باۋرايىنا» كەلiپ قۇيىلادى. بiزدiڭ بۇل تاراۋداعى ساباقتار سىردىڭ ءتۇيiنi سول كiسiنiڭ قولىندا. سوندىقتان دا، بار جاعداي تۇسiنiكتi بولۋ ءۇشiن، ومiرباياندىق ماعلۇمات تا قامتي باياندالادى.

– تاشكەنت – مۇحتار ءۇشiن سىرالعى قالا. كوشە ورامدارىن، وقىعان زيالىلار قاۋىمەن، مەملەكەت قايراتكەرلەرiن جاقسى تانيدى. كاكiتايدىڭ ۇلى – دانيال ىسقاقوۆ وقۋ اعارتۋ كوميسسيارياتىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرi. وقىعان. بiلiمدi. جەبرەيiل ەكەۋمiز شىمكەنتتەن سوندا وقۋعا باردىق. تايتالاسقان قيىن كەزەڭدە اباي اۋىلىنىڭ بارلىعى سول جاققا كوشكەن. تۇستiك. وقىپ ءجۇرمiز. قولىمىز قالت ەتكەندە مۇحاڭنىڭ ۇيiنە بارامىز. ءلايلا بەسiكتە. ۆالەنتينا نيكولاەۆنا جاس كەلiنشەك. سالار وزەننiڭ جاعاسىندا، ورمان تەحنيكۋمىنىڭ اۋلاسىنداعى ءۇش بولمەلi ۇيدە تۇرادى. رايحاننان تۋعان قىزى (مۇعاميلا) بار. دانيال ىسقاقوۆ تا سول ءۇيدiڭ بiرiنشi قاباتىندا ەدi. ءار جەكسەنبi سايىن سوندا تارتامىز. مۇحان جەبەشكە ءان سالعىزادى. سودان سوڭ، ەلدiڭ اڭگiمەسiن ايتادى. ساباقتان دەمالىسقا شىققانى، تاۋداعى سەرۋەنi, التىباقان، قىز-ويناق، سول سياقتى جاستىق حيكايالارىن قوزعايتىن. كەيدە، بەلگiلi بيلەردiڭ باتىرلاردىڭ وقيعاسىن ايتادى. شەشiلە سويلەسەتiن ادامنىڭ جوقتىعى ما، الدە جەبiرەيiلدi ەرەكشە قۇلاي ۇناتىپ، سىرلاس بولۋىنان با، بiلمەيمiن. جەبiش – تاماشا ءانشi ەدi. عۇمىرى قىسقا بولدى. 1930 جىلى دۇنيەدەن قايتتى. تۇراعۇل اكەسiنە تەلەگرامما بەردiم. ەكەۋمiز جەرلەدiك. ءيا، سودان سوڭ، بiزدi ەرتiپ كوشەگە شىعادى. كەيدە جاتاقحانادان ەرتiپ اكەتەدi. ەلدەن الىس جۇرگەندiكi مە، اڭگiمەسi سول. ول كەزدە اۋىلعا بارۋ – جەكە باسىنا قاۋiپ توندiرەتiن. جازىقتىعا جازىقسىز دا قوساقتالعان كونفيسكاتسيالاۋ تۇسى.

بiر جولى ۇشەۋمiز كوشە بويلاپ كەلە جاتتىق. مۇحان ورتامىزدا، كوڭiلدiمiز. وعان سەبەپ تابىلادى عوي، «تاشكەنت – توق قالا»  دەپ تەگiن اتالعان با. سودان ءسوز تۋىپ، مۇحتار ەلدە جاقسى كورەتiن ادامىنىڭ بiرi وتەكەلدiنiڭ قىلىقتارىن ەسكە الدى. وتەكەلدi (كەيدە ەركەلەتiپ، ەركەقارا، كارiقارا دەيتiن) – وتە العىر، تاپقىر، كۇلدiرگi ادام. تۇيەنi شوگەرiپ قويىپ، قويان بوپ وركەشiنەن سەكiرەدi. بۇركiت بوپ پىشتاقتايدى، قاسقىر بوپ ۇليدى. دومبىرانى باقايىمەن تارتادى. بارىپ تۇرعان دومبىراشىنىڭ ءوزi. مەن دە بiلەتiنمiن. ءار نارسەدەن كۇلكi تۋدىرادى. مۇحان بiر وقيعادان كەيiن بiرەۋiن سۇيسiنە ايتادى. كوشەدە ۇشەۋمiزدەن باسقا جان جوق سياقتى. كۇلكiدەن iشەگiمiز ءتۇيiلدi. وتەكەلدiنiڭ ءۇش ءسوزi ەسiمدە قالىپتى. سونى ايتايىن. مۇحاڭنىڭ ءسوزi عوي، جاڭعىرا ءجۇرسiن.

ادەتiنشە، وتەكەلدi بiردە تۇراعۇلدىڭ ۇيiنە كەلiپ، تۋرا تورگە شىعىپ، شىنتاقتاي جانتايا كەتەدi. ءار جولى ءار ادامنىڭ مiنەزiن سالا كەلەتiن سىرىنا قانىق تۇراعۇل ونىڭ «تورە» بوپ وتىرعانىن سەزە قويادى. وتەكەلدi قىمىزدى شەرتiپ، iشiپ، ۇلكەن-كiشiنi كوزگە iلمەيدi. «رولiنەن» جاڭىلدىرماق بوپ، تۇراعۇلدىڭ ايەلi قىمىزدى ۇسىنادى. الا بەرگەندە:

– ءاي، وتەكە، قىمىزعا قول جالعاپ، جاسى ۇلكەن سىيلى قوناققا ءارi بەرسەڭشi, – دەيدi. استارىن سەزە قويعان وتەكەلدi بوگەلمەستەن:

– وي، جەڭەشە-اي، مەنiڭ ءجۇرىسiم جامان، شوقىراق. توگiپ الامىن – دەپ ەڭ بiرiنشi بوپ ءوزiم iشiپ جاتىرمىن، – دەپ «تورەلiگiنەن» جاڭىلماپتى.

قىڭىر تiلiنە قىزىعىپ مۇحتار وتەكەلدiدەن قالاي ۇيلەنگەنiن سۇراپتى.

– ەي، قۇداي-اي، ونىڭ نەسi قيىن. بارىنە بiر-اق كۇندە قارىق بولدىم. قايىنداپ باردىم. قىز كەلiنشەك، جەڭگەلەرi قارسى الدى. كۇيەۋ جولداس قاسىمدا. الدىمىزدان شىمىلدىق كەردi, بiر ۇيگە جەتەلەپ كiرگiزدi. تاماعىمىزعا ۇكi تاققامىز. جان-جاعىما قاراسام، بۇرىشتاعى شىمىلدىقتىڭ iشiنەن ايەل كورiنەدi. سالدەن سوڭ كەلiنشەكتiڭ بiرەۋى تىماعىمدى جۇلىپ الىپ: ء«سۇيiنشi! ايەلiڭ ۇل تاپتى!» – دەيدi. «ە، قۇتتى بولسىن. ۇرىن كەلiپ، اۋرەگە ءتۇسiپ، ودان تاعى توعىز اي كۇتiپ جۇرگەنشە، وسىنىسى دۇرىس بوپتى!» – دەپ، ءسۇيiنشiسiن بەردiم. ەرتەڭiندە ۇشەۋ بوپ ۇيگە قايتتىق. راحات، تۇك قينالعانىم جوق. ءبارi دايىن كۇيiندە، جەڭiلگە ءتۇستi! – دەپتi عوي سابازىڭ.

– «قالاي بۇلتارتىپ، وقىستان سۇراق قويىپ، ساستىرماق بولساڭ دا، – جورعاسىنان جاڭىلمايتىن «سايقىمازاقتىڭ» ءوزi عوي، وتەكەڭدەر. وسى تابان استىندا، وتiرiكتi شىنداي قيىستىرادى. كۇلكiسiز ءسوز سويلەمەيدi»، – دەپ تامساناتىن مۇحان. جيىرماسىنشى جىلدارى مۇحتار سەمەيدە كەرەكۋلiك دوسى احمەتبەك شيكiباەۆپەن بiر پاتەردە تۇردى. ۇلكەن قىزمەتتە iستەيدi. ەگەر دە، جيىرماسىنشى، وتىزىنشى جىلدارداعى قيىن-قىستاۋ كەزدە سول احمەتبەكتiڭ باسىن بايگەگە تiككەن دوستىعى بولماسا، كiم بiلەدi. وسى كۇنi مۇحتاردى iزدەمەس پە ەدiڭiزدەر، قايدام... سول ۇيگە مۇحتاردى وتەكەلدi iزدەپ كەلەدi. اڭگiمەگە قارىق بولادى. ارا-اراسىندا بازارعا بارادى. ىلعي تاسىرلاتىپ شاۋىپ جۇرەدi ەكەن. مۇحتار:

– قالانىڭ iشi ىعجىعى، يiر-يiر. بۇل ءۇيدi اداسپاي قالاي تاۋىپ كەلەسiز؟ – دەپتi.

– ە، ول وڭاي. ءمۇسiننiڭ ۇن تيiرمەنiنiڭ مۇناراسى ۇزىن. سونىڭ تۇبiنە دە، ەڭiسكە قاراي كەتەتiن كوشەگە ات باسىن بۇرام دا شابا جونەلەم. سوندا الدىمنان بiر كاندەن ۇرە شىعادى. سولعا بۇرىلىپ، توقتاي قالام سول وسى ءۇي.

– ەگەر كاندەن شىقپاسا قايتەسiز؟

– تاعى بۇرىلىپ، تاعى شابام. قاشان شىققانشا شابام.

– وسى دۇكەننەن زاتتى قايتىپ ساتىپ الاسىز؟

– ءتۇي، وپ-وڭاي. دۇكەنگە ماڭعازدانا كiرiپ كەلەم. ۇزاق قارايمىن. دۇكەنشiلەر جىلمىڭداپ جەتiپ كەلەدi دە: «نە كەرەك، نە كەرەك؟» – دەيدi. «نە بار؟» – دەيمiن. «جاننان وزگەنiڭ ءبارi بار» – دەسە، تiپتi, قۇدايدىڭ ماعان بەرگەنi. ء«ۇش قانات ءۇيدiڭ شاڭىراعى بار ما؟» – دەيمiن. «جوق» – دەيدi. سودان سوڭ «نەگە وتiرiك ايتاسىڭ؟ الدامشى» – دەپ قيعىلىقتى سالىپ، جاعاسىنان الا كەتەم. كەرەگiمدi ارزانعا تاۋىپ بەرiپ، ازەر قۇتىلادى، – دەيدi وتەكەڭ.

سول جولى وسى اڭگiمەلەردi ايتىپ كەلە جاتىپ مۇحان:

– ەي، شiركiن دەسەڭشi. ءاي، جەبەش، ءشامiل (مەنi سولاي اتايتىن), ءدال قازiر وسى بۇرىلىستان كولدەنەڭدەي ءوتiپ، وتەكەڭ جالبانداپ شابا جونەلسە عوي، ءا... نە iستەر ەدiك، ا؟ جەبەش سەن قۋاسىڭ با؟ ا، ايتشى، – دەگەنi.

– بiلمەيمiن، قۋماسام دا ايقايلايمىن عوي، – دەپ، جەبەشتiڭ جىلاپ-اق جiبەرگەنi.

مۇحتار دا كوزi جاساۋراپ، ورامالىمەن كوزiن ءسۇرتiپ، پىسقىرىنىپ قالدى. كوڭiلدi اڭگiمە اقىرى كوزگە جاس الدىرىپ تىندى. كۇلكiمiز ساپ باسىلىپ، اركiم ءوز ويىمەن ۇيگە ءۇنسiز كەلدiك. ەلدi-جەردi ەكەۋi دە قاتتى ساعىناتىن. «ەل»  دەسە جانارلارى جاساۋراپ شىعا كەلەتiن» – دەيدi شايمەردەن عاليەۆ.

بۇل وقيعا كەيiن، مۇحتاردىڭ الىس-جاقىندى ارالاپ، لەنينگرادتا وقىپ، ەلدەن الىس جۇرگەنگە توسەلiپ قالعان كوزiندە وتكەن.

(جالعاسى بار)

Abai.kz