ءححى عاسىر. 2009 جىل. قازاقستاننىڭ وسى كەزگە دەيىن كۇرت كونتينەنتالدى بوپ كەلگەن كليماتى «قىلىق شىعارا» باستادى. تاساتتىق تارتساڭ دا، اسپانعا تاس اتساڭ دا، تامشىسىن يىمەي كەلگەن تابيعات – بيىل كەڭپەيىل. جاۋىنىن توگەدى، جەلىن ۇرادى. قۇدىرەتتى كۇننىڭ قۇتىن قاشىرعان بۇلتى دا جىلدام اسپاندى جابا قويادى. قۇددى سۋبتروپيكتى بەلدەۋدىڭ سيقى دەرسىز. كەرەك دەسەڭىز، سينوپتيكتەر جاۋىن-جەلدىڭ ەلىمىزدىڭ بۇكىل ەندىگىندە جالعاساتىندىعىنا سەنىپ وتىر. ولار سەنسە، قۇمالاق اشۋ قاسيەتىنەن قۇرالاقان قالعان مىنا ءبىزدىڭ دە سەنبەسكە لاجىمىز جوق. الايدا، سيىر جىلىنىڭ «ءسيۋرپريزى» بۇنىمەن بىتسە، ءتاۋبا دەر ەدىك-اۋ... قىزىق بولعاندا، ەلدەگى ساياسي كليمات سۋىتىپ بارادى. قۇي سەن، قۇي سەنبەڭىز. قارجى پوليتسياسىنىڭ قارقىنىنا قاراساڭ، جەگەنىن جەپ، جەمەگەنىن جامباسىنا باسقان جەمقورلاردىڭ داۋرەنى ءوتىپ بارا جاتقانداي. قازىنالى جەرگە ءتىس-تىرناعىمەن جابىسقانداردىڭ ۇستىنەن داموكل قىلىشى ويناپ تۇر. بىراق... جالاڭ سەمسەر ءوز ىسىنە مىعىم، وزىندىك ايتارى بار ازاماتتاردى دا «ابايسىز» شاۋىپ جاتقانداي كورىنەدى.

ءححى عاسىر. 2009 جىل. قازاقستاننىڭ وسى كەزگە دەيىن كۇرت كونتينەنتالدى بوپ كەلگەن كليماتى «قىلىق شىعارا» باستادى. تاساتتىق تارتساڭ دا، اسپانعا تاس اتساڭ دا، تامشىسىن يىمەي كەلگەن تابيعات – بيىل كەڭپەيىل. جاۋىنىن توگەدى، جەلىن ۇرادى. قۇدىرەتتى كۇننىڭ قۇتىن قاشىرعان بۇلتى دا جىلدام اسپاندى جابا قويادى. قۇددى سۋبتروپيكتى بەلدەۋدىڭ سيقى دەرسىز. كەرەك دەسەڭىز، سينوپتيكتەر جاۋىن-جەلدىڭ ەلىمىزدىڭ بۇكىل ەندىگىندە جالعاساتىندىعىنا سەنىپ وتىر. ولار سەنسە، قۇمالاق اشۋ قاسيەتىنەن قۇرالاقان قالعان مىنا ءبىزدىڭ دە سەنبەسكە لاجىمىز جوق. الايدا، سيىر جىلىنىڭ «ءسيۋرپريزى» بۇنىمەن بىتسە، ءتاۋبا دەر ەدىك-اۋ... قىزىق بولعاندا، ەلدەگى ساياسي كليمات سۋىتىپ بارادى. قۇي سەن، قۇي سەنبەڭىز. قارجى پوليتسياسىنىڭ قارقىنىنا قاراساڭ، جەگەنىن جەپ، جەمەگەنىن جامباسىنا باسقان جەمقورلاردىڭ داۋرەنى ءوتىپ بارا جاتقانداي. قازىنالى جەرگە ءتىس-تىرناعىمەن جابىسقانداردىڭ ۇستىنەن داموكل قىلىشى ويناپ تۇر. بىراق... جالاڭ سەمسەر ءوز ىسىنە مىعىم، وزىندىك ايتارى بار ازاماتتاردى دا «ابايسىز» شاۋىپ جاتقانداي كورىنەدى.
ماسەلەنكي، سەرىك تۇرجانوۆ. ات توبەلىندەي بيزنەسمەندەردىڭ ارزۋ ارمانىن، ارىز-مۇڭىن جوعارىعا جەتكىزۋدەن، ساياساتىن سىناۋدان جالىقپاعاننىڭ ءبىرى. «كولەڭكەدەگى ۇكىمەت» يدەياسىنىڭ اۆتورى، بيۋروكراتيانىڭ باتپاعىنا مالتىققان قازاقستاندى «قاعازستان» اتايىق دەگەن جۇرەگىندە تۇگى بار ازاماتتى قر ساۋدا-ونەركاسىپ پالاتاسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى رەتىندە ءبىلۋشى ەدىك. ەندى شە... ءبىر ساتتە ەل-جۇرتتىڭ كوزىنە الا قارعا بولىپ كورىندى دە قالدى. قارجى پوليتسياسى سەرىك تۇرجانوۆتى بيۋدجەت قارجىسىن تالاپايعا سالۋعا قاتىسى بار دەگەن كۇدىكپەن ۇستادى. راسىنا كەلگەندە، بۇل قارجى پوليتسياسى قۇرعان قىلتۇزاقتىڭ اقىرعى تىزبەسى عانا، ال تۇرجانوۆتى تۇقىرتۋدىڭ تولىق سىزباسى ارىدەن باستالادى. قاپەرلەرىڭىزگە قايتا سالا كەتكەنىمىز ابزال، ۇلتتىق ساناعىمىزدى وتكىزۋگە بيۋدجەتتەن قيساپسىز اقشا (1 ملرد 144 ملن تەڭگە) بولىنگەنى بەلگىلى. ال قارجى پوليتسياسىنداعىلار تەرگەۋ بارىسىندا بۇل دۇرمەكتى وتكىزۋگە «بار-جوعى» 379 ملن تەڭگە جاراتىلعانىن انىقتاسا كەرەك. ونىڭ ار جاعىندا قالعان 764,8 ملن «باقىردى» ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ باسشىلارى مەن جەكە كاسىپورىنداردىڭ جەتەكشىلەرى وڭەشتەرىنەن وتكىزىپ جىبەرگەن. بۇنى بايانداعان – جۇمىس بابىنا بايلانىستى تەلەجۇرگىزۋشىلەردەن دە ءجيى كورىنىپ كەتكەن قارجى پوليتسياسىنىڭ رەسمي وكىلى مۇرات جۇمانباي. وسى سەبەپتەن دە اتالعان  اگەنتتىكتىڭ توراعا ورىنباسارى نۇرمان بايانوۆ حالىق قارجىسىن جىمقىرعان دەگەن، ال ەندى ءبىر ورىنباسارى بىرلىك مەڭدىباەۆ وعان ارالاسقان دەگەن كۇدىكپەن تەمىر تورعا كوگەندەلدى. جۇمانبايدىڭ جەتكىزۋىنە قاراعاندا، اگەنتتىك توراعاسى انار مەشىمباەۆانىڭ دا بۇل ىسكە قانشالىقتى قاتىسى بارلىعى انىقتالىپ جاتىر. انگىمەنىڭ ءتۇيىنى – جىر بولعان ۇلتتىق ساناقتى جۇرگىزۋگە قاجەت قۇرال-جابدىقتاردى ساتىپ الۋ ءۇشىن اشىق بايقاۋ جاريالانعانىنا كەپ تىرەلەدى. بۇل بايقاۋعا باس-اياعى 14 ءوتىنىم تۇسەدى. الايدا، ن. بايانوۆ باس بولعان بايقاۋ كوميسسياسى «كيiك» فيرماسىنان باسقا وتىنىمدەردى نەگىزسىز شىعارىپ تاستايدى دا، بايقاۋ وتپەدى دەپ جاريالاي سالادى. بۇدان كەيىن لاۋازىم يەلەرى جىمىسقى جوسپارلارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جابدىقتاردى «كيىك» فيرماسىنان ساتىپ الۋدى ۇيعارادى. سويتسەك، اتالعان فيرما جابدىقتاردى 3 فيرما ارقىلى، 183,3 ملن تەڭگەگە سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى «ۆزلەت» باسپاسىنان ساتىپ العان. قىزىعى سول، «ۆزلەت» باسپاسى دا ستاتيستيكا اگەنتتىگى جاريالاعان بايقاۋعا قاتىسۋعا ءوتىنىم بەرىپ، وتە الماي قالعانداردىڭ ءبىرى. «بيۋدجەتتىك تاپسىرىستى تولتىرعاندا، ستاتاگەنتتىكتەگى مۇددەلى ادامدار جالعان باعا ۇسىنىسىنىڭ ارقاسىندا ءبىر بلانكتىڭ باعاسىن 15 تەڭگە دەپ كورسەتكەن. بيۋدجەتتىك ءوتىنىم قابىلدانعان سوڭ، ن. بايانوۆ ءبىر بلانكتىڭ باعاسىن 7 تەڭگە دەپ وزگەرتىپ، ال ساتىپ الۋلاردىڭ الدىندا الگى باعانى ول نەگىزسىز قايتادان 17 تەڭگە دەپ كورسەتكەن»، - دەيدى م. جۇمانباي. وسىنداي قۇيتىرقى سىزبانىڭ ارقاسىندا 700 ملن تەڭگە قۇمعا سىڭگەن سۋشا جوعالادى، ونىڭ ىشىندە 497,8 ملن تەڭگە جالعان كاسىپورىنداردىڭ ەسەپشوتتارى ارقىلى ناقتى اقشاعا اينالىپ وتىرعان. اينالىپ كەلگەندە، قارجىلىق ايلا-شارعىعا قاتىسى بار دەپ «كيىكتىڭ» ديرەكتورى الەكساندر نيسانوۆتى «كوك جاعالىلار» الىپ كەتسە، تۇرجانوۆتى وسى فيرمانىڭ قۇرىلتايشىسى بولعانى ءۇشىن قاماۋعا الىپتى. سەرىك تۇرجانوۆتىڭ ەلىمىز تاۋمەندىكتەن ارىلا باستاعان جىلدارى بيزنەس الەمىنە بوي ۇرعانى بەلگىلى. ونىڭ العاشقى قادامى دا – وسى «كيىك» فيرماسىنىڭ نەگىزىن قالاپ، ءىسىن جۇرگىزۋمەن باستالدى. ەندىگى جەردە سول «قارلىعاشى» وزىنە جاماندىق شاقىرۋشى قۇزعىن بوپ قايتا ورالماسى بار ما... وسىدان بىرەر اي بۇرىن سەرىك ابدىقاليۇلىنان سۇحبات العانىمىزدا  «سوڭعى كەزدەرى ەلگە بەلگىلى ازاماتتاردىڭ جاپپاي ۇستالىپ جاتقانىنا ۇرەيلەنبەيسىز بە، وسىنىڭ استارىندا نە جاتىر؟» دەپ ساۋال تاستاعان بولاتىنبىز. تۇرجانوۆ ءبىر ساتكە دە ويلانباستان «مۇنىڭ ءبارى بيلىك شاڭىراعىنا ورمەگىن توقىعان ەليتالىق كلانداردىڭ ءوزارا كۇش سىناسۋى، ال «كەتىپ» جاتقان ادامدار بولسا – سول سوعىستىڭ قۇرباندارى» دەگەندەي وي ايتقان. الدىڭعىلارىن بىلاي قويعاندا، سايتان جولىنان، ساياسات وينىنان اۋلاقتاۋ دەگەن مۇحتار جاكىشەۆ، سەرىك تۇرجانوۆتار – بيلىكتى باسىنعان وليگارحيالىق توپتاردىڭ جەمتىگى بولىپ جاتسا، ءبىز الاڭدار قاۋىپ وسى. ويتكەنى، كولدەنەڭ كوك اتتىعا ار-ۇجدانىن تاپتاتپاي، ۇلتاراقتاي ءىسىن ۇلتى ماقتاناتىنداي دەڭگەيگە دەيىن دۇرىلدەتكەن ازاماتتارعا ارا تۇسە المايتىن، جاقسى بولسا دا، بۇل جايىندا اۋىز جاباتىن زامان تۋادى. جايساندارىن قوعاداي جاپىرعاندارعا قىڭق دەمەيتىن، يت ەكەش ءيتتىڭ قىڭسىلىن بىلدىرۋگە قىمسىناتىن ۇندەمەستەردىڭ ەراسى كەلەدى. مۇمكىن، كەلگەن دە شىعار. اگاراكي، الگى اتالعان ازاماتتار اقيقاتىندا ارام ىستەرگە قان-جىنى ارالاسارداي قاتىستى بولسا، العاشقىسىنان دا وتكەن اپات دەي بەرىڭىز! نەگە دەسەڭىز، ساياسي كليمات ۇلت، ەل ماسەلەسىنە بەي-جاي قاراي المايتىن ازاماتتاردىڭ ءوزىن ستاگناتسياعا، ياكي ازعىنداتۋعا الىپ كەلدى. ايتپەسە، جاكىشەۆتەن وتكەن جان-جاقتى پىسىقاي، تۇرجانوۆتان وتكەن اقيقاتتى اقىرىپ، شىڭدىقتى شىرقىراتىپ جەتكىزگەن ازامات بار ما ەدى... جوقتىڭ قاسى، جوق. بۇلاردى «جوق قىلسا» دا، وزدەرىن جوعالتسا دا – قوعامنىڭ اپاتياعا ۇشىراعاندىعىنىڭ ايعاعى. بۇقارا بۇندايدا نە ىستەۋى كەرەك؟ ولاردىڭ اقيق جولمەن ءجۇرىپ، ادالدىڭ ءىسىن جاساعانىنا كوزى جەتكەندەرى قولداۋ كەرەك، كەرەك بولسا الاڭعا اتوي سالىپ شىعۋدان ارلانباۋى ءتيىس. كەرى جاعدايدا، ولاردىڭ ارتىنان تاس اتىپ، جاندارى توزاقتان بولسىن دەپ لاعىنەت ايتسىن. بىراق، قايتكەن كۇندە دە ساياسي اتموسفەراداعى وزگەرىستەرگە «بيلىك بىلگەنىن ىستەيدى» دەگەن سارتاپ پسيحولوگيامەن، ەڭ سوراقىسى - نەمقۇرايدىلىقپەن قاراۋعا بولماس. نەگە دەسەڭىز، توماس مانن «تراگەديانىڭ بارلىعى كىشكەنە عانا نەمقۇرايدىلىقتان باستالادى» دەمەپ پە ەدى...
بۇل ءبىزدىڭ جاپپاي قاماۋعا الىنىپ جاتقان ءىرىلى-ۇساقتى لاۋازىم يەلەرىنە، ەلىمىزدىڭ ازامتتارىنا قاتىستى بىلدىرگەن ويمىزعا ەسەپ بولسىن دەلىك. انىعى مەن قانىعىن قۇزىرلى ورىندار شەشۋگە ءتيىستى ىستەن قورىتىپ ايتارىمىز: ساناققا بولىنگەن قارجات قولدى بولعان ەكەن، ەندەشە ساناقتىڭ جۇرگىزىلۋى دە مۇقيات تەكسەرىلۋى كەرەك. نەگە دەسەڭىز، تيەسىلى قاراجات ورتا جولدان قولدى بولعاندىقتان ساناق سوڭىنا دەيىن تولىق اتقارىلعان جوق دەپ بىلەمىز. سوندىقتان قازاق ءوز ەلىندە 67 پايىز بولدى دەگەن بۇگىنگى ناتيجەگە سەنۋ قيىن. اقشانى قىمقىرۋدى عانا ويلاعانداردىڭ الىس اۋىلداردى ارلاپ جان سانى تۋرالى تولىق مالىمەت جيناۋى مۇمكىن ەمەس. ال، قازاقتىڭ قاراسى 67 پايىزدان ارتىق بولۋى ابدەن ىقتيمال. ءبىز نازاردا ۇستايتىن نەگىزگى ماسەلە ەندى – وسى.