ۋاحاببيزم تۋرالى باق بەتتەرىندە وتە كوپ ايتىلىپ تا جازىلىپ تا ءجۇر بىراق ناقتى بۇل اعىمدى زەرتتەگەن قازاقشا عىلىمي ەڭبەكتەر جوقتىڭ قاسى. عىلىمي نەگىزدە تۇجىرىمدالماعان ماقالالاردىڭ بولماۋى، قۇرعاق سوزبەن قارسىلىق ءبىلدىرۋ بۇل اعىمنىڭ ارەكەتىنە توسقاۋىل قويا المايتىنى بەلگىلى. ولاردىڭ قازاقاتانداعى وپپونەنتتەرى كوبىنە وسى اعىمداعى ادامداردىڭ ايتقان نەمەسە جازعان سوزدەرىنەن ارگۋمەنتتەر تاۋىپ قارسى شىعادى، بىراق بۇل ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشە المايدى. ويتكەنى اعىمعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن (ەگەر كەشىگىپ قالماعان بولساق) ونى جاقىننان تانۋىمىز قاجەت.

سونىمەن ۋاحاببيزم قالاي ورتاعا شىقتى؟ ماقساتى نە ەدى؟ قالاي تارادى؟ قولداۋشىسى كىم؟ تب سۇراقتاردىڭ جاۋابىن عىلىمي تۇرعىدان ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ شىنايى (وبەكتيۆتى) تالداپ كورەيىك.

ۋاحاببيزم تۋرالى باق بەتتەرىندە وتە كوپ ايتىلىپ تا جازىلىپ تا ءجۇر بىراق ناقتى بۇل اعىمدى زەرتتەگەن قازاقشا عىلىمي ەڭبەكتەر جوقتىڭ قاسى. عىلىمي نەگىزدە تۇجىرىمدالماعان ماقالالاردىڭ بولماۋى، قۇرعاق سوزبەن قارسىلىق ءبىلدىرۋ بۇل اعىمنىڭ ارەكەتىنە توسقاۋىل قويا المايتىنى بەلگىلى. ولاردىڭ قازاقاتانداعى وپپونەنتتەرى كوبىنە وسى اعىمداعى ادامداردىڭ ايتقان نەمەسە جازعان سوزدەرىنەن ارگۋمەنتتەر تاۋىپ قارسى شىعادى، بىراق بۇل ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشە المايدى. ويتكەنى اعىمعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن (ەگەر كەشىگىپ قالماعان بولساق) ونى جاقىننان تانۋىمىز قاجەت.

سونىمەن ۋاحاببيزم قالاي ورتاعا شىقتى؟ ماقساتى نە ەدى؟ قالاي تارادى؟ قولداۋشىسى كىم؟ تب سۇراقتاردىڭ جاۋابىن عىلىمي تۇرعىدان ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ شىنايى (وبەكتيۆتى) تالداپ كورەيىك.

ۋاحاببيزم ءحىىى عاسىردا ورتالىق  ارابيانىڭ نەدج قالاسىندا پايدا بولعان ءدىني-ساياسي اعىم.[1] اعىمعا ۋاحاببيزم اتىنى ونىڭ وپپوزيتسيونەرلەرى بەردى جانە ءالى سولار جاعىنان قولدانىلادى، اعىم مۇشەلەرى وزدەرىن سالافيلەر نەمەسە تاۋحيتشىلەر دەپ اتايدى.[2] اعىمنىڭ نەگىزىن قالاعان مۇحاممەد بين ابدۋلۋاحاب (1703-1792, ءار دەرەكتە ءار ءتۇرلى جازىلادى) ديريا قالاسىنىڭ ءامىرى مۇحاممەد بين ساۋدپەن  1744 تانىسقانان كەيىن اعىمنىڭ ساياسي ءمانى ارتادى. بۇل تانىستىقتىڭ ارقاسىندا اتالعان ايماقتا اعىم ەركىن جايىلۋعا، ال ءامىر بولسا اعىمدى قولدانا وتىرىپ بيلىگىن نىعايتىپ، كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك الادى. 1766 جىلى ءامىر قايتىس بولعان سوڭ ونىڭ جولىن ۇلى ءابدۋلازيز جالعاستىرىپ اعىم ارقىلى امىرلىگىن كەڭەيتۋگە كۇش سالدى. ال مۇحاممەد بين ابدۋلۋاحاب دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن اعىمنىڭ ساياسي ءمانى بۇرىنعىدان دا ارتىپ ساۋد اۋلەتى ۋاحاببيلىك اتىنى جامىلىپ ءحىح عاسىردىڭ باسىندا تەرريتورياسىنا قازىرگى ساۋد ارابياسىنىڭ ءبىراز بولىگىن قوسىپ الدى.

اعىمنىڭ بۇلاي ۇلكەن ساياسي كۇشكە يە بولىپ وسمان يمپەرياسىنان بولىنۋگە ۇمتىلۋى سۇلتانعا ۇنامادى. سۇلتان ءىى ماحمۇتتىڭ بۇيرىعىمەن مىسىر ءامىرى مەحمەت ءالي ۋاحاببيلەرگە قارسى اتتانىپ ولارعا قارسى جەرگىلىكتى ارابتاردىڭ كومەگىن الا وتىرىپ اعىمعا ۇلكەن سوققى بەرەدى. سول ۋاقىتتا ساۋد اۋلەتىنىڭ  جەتەكشىسى سانالعان ابدۋللانى تۇتقىنداپ ستامبۋلعا جىبەرەدى، ول سول جاقتا ۇلدارىمەن بىرگە 17.12.1819 جىلى دارعا اسىلادى. وسىلايشا اعىم اۋىر سوققى الىپ ءبىراز ۋاقىت ساحنادان شىعىپ قالادى.[3]

امان قۇتىلعان ساۋد ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى تۇرىك بين  ابدۋللا اعىم جۇمىسىن قايتا جانداندىرىپ 1822 جىلى رياتتى الادى جانە ونى ءوزىنىڭ ساياسي ورتالىعى ەتەدى. 1834 جىلى اۋلەت ىشىندەگى تارتىستا قازا تاپقان تۇرىك بين ابدۋللانىڭ ورنىنا بالاسى فايسال بيلىككە كەلەدى. ول مىسىر ءامىرى مەحمەت اليمەن بولعان شايقاستاردىڭ بىرىندە1838 جىلى قولعا ءتۇسىپ كايردە قاپاستا ۇستالادى.[4]

1840 جىلدارى مەحمەت ءاليدىڭ سۇلتانمەن اراسى اشىلىپ وسمان يمپەرياسىنان تاۋەلسىزدىك العىسى كەلەدى، ءسويتىپ اراب تۇبەگىندەگى اسكەرلەرىن مىسىرعا الادى. بەس جىل قاپاستا وتىرعان فايسال وسى ۋاقىتتا قاپاستان قاشىپ شىعىپ اراب تۇبەگىنە كەلەدى جانە اعىمنىڭ قولداۋىمەن بيلىكتى قايتا الادى. بىراق فايسال ولگەننەن كەيىن اۋلەت ىشىندە بيلىككە تالاس باستالادى، وسىنى ءتيىمدى پايدالانعان باسقا اقسۇيەكتەر ولاردان بيلىكتى تارتىپ الادى، 1891 جىلى رياتتان ايىرىلعان فايسالدىڭ بالاسى ابدۋراحمان كۋۆەيتكە بارىپ باس ساۋعالايدى. وسىلايشا ساۋد اۋلەتى بيلىگىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى اياقتالادى.

ابدۋراحماننىڭ بالاسى ءابدۋلازيز يبن ساۋد بيلىكتى قايتارىپ الۋعا كۇش سالادى جانە 1902 جىلى 15 قاڭتاردا رياتتى قايتا الادى، وسىلايشا ساۋد ۇرپاقتارى ءۇشىنشى رەت بيلىككە كەلدى.[5] ول وسمان يمپەرياسىمەن بىرنەشە رەت شايقاستى جانە سوڭىندا ماقساتىنا جەتىپ بۇگىنگى ساۋد ارابياسىنىڭ نەگىزىن قالادى.

جالپى ارابتاردىڭ وسمان يمپەرياسىنا قارسى كۇرەسىن اعىلشىندار ءتيىمدى پايدالانا ءبىلدى. ارابتاردىڭ وسمان يمپەرياسىنا قارسى كوتەرىلۋىنە دەم بەرگەن وسى اعىلشىندار بولدى دەۋگە بولادى. توماس ەدۆارد لوۋرەنس، دجون فيلباي سياقتى جانسىزداردىڭ بۇل  جولدا ۇلكەن قىزمەت اتقارعانىن دا اتاپ ءوتۋ كەرەك.

بيلىككە كەلگەننەن كەيىن ساۋد اۋلەتى ۋاحاببيلىك اعىمنىڭ شارتتارىنىڭ دۇرىس ورىندالۋىن باقىلايتىن ارنايى كوميسسياعا باعىناتىن پوليتسيا قۇرادى.[6]

ۋاحابي اعىمىنداعىلار اللاعا شيرك قوسۋ دەپ كوپتەگەن عيماراتتار مەن مازارلاردى تالقاندايدى. تالقاندالعان مازارلاردىڭ اراسىندا مۇحاممەد پايعامباردىڭ جاقىن سەرىكتەرىنىڭ، مۇباراك ايەلدەرىنىڭ مولالارى دا بار ەدى (ولار مۇسىلماندار ەرەكشە دەپ ساناعان نە يسلام دىنىنە ەڭبەگەن سىڭگەن ادامداردىڭ مولاسى مەن ولاردىڭ اتتارىنداعى مەشىتتەردى شيرك (اللاعا سەرىك قوسۋ) دەپ قيراتۋدى ۇزاق ۋاقىت جالعاستىردى). بۇل باسقا مۇسىلمانداردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى.

ءىى دۇنيجۇزىلىك سوعىستان كەيىن مۇناي باعاسىنىڭ ارتۋى ال ەڭ كوپ مۇناي قورىنا ساۋد اربياسىنىڭ يە بولۋى اعىمنىڭ باي كاپيتالعا ەگە بولۋىنا جاعداي تۋعىزدى. ساۋد اۋلەتىنىڭ وراسان كوپ قارجى ءبولۋى جانە ۋاحابي اعىمىنداعى اراب بايلارىنىڭ تابىستارىنىڭ ءبىر بولىگىن زەكەت رەتىندە نەمەسە باسقا دا قايىرىمدىلىق جولىندا اعىمعا اۋدارۋى ارقىلى ءۋاحابيزمنىڭ قارجىلىق جاعدايىنىڭ باسقا يسلام اعىمدارىنان ارتىق بولۋىنا اسەر ەتتى. باي قارجىلىق رەسۋرس ولاردىڭ ەركىن قيمىلداۋىنا مۇمكىندىك بەردى. بۇل ۋاقىتتا ساۋد ارابياسى تولىعىمەن ۋاحابي اعىمىندا سانالعاندىقتان ولار ءوز ارەكەتىن ەندى شەت ەلدەردە جالعاستىردى. حالىقارالىق  ارەنادا بۇل ساياسات «مۇناي يسلامى» دەپ تە اتالدى.[7]

جالپى مۇناي باعاسى شارىقتاعان وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنان بەرى ساۋد ارابياسى ۋاحاببيزم اعىمىن  دامىتۋعا ونداعان ميليارد، كەيبىر مالىمەتتەردە بولسا ءجۇز ميلياردتان استام دوللار قارجى بولگەن دەگەن مالىمەت بار.[8] مۇنشا قارجى يسلام الەمىنىڭ وقۋ ورتالىعى سانالعان ءال ازقار ۋنيۆەرسيتەتىن وزدەرىنىڭ اعىمدارىن تاراتۋشى وقۋ ورتالىعىنا اينالدىرۋىنا، ءسويتىپ اعىمدى تاراتۋشى جاستاردى تاربيەلەۋگە مۇمكىندىك بەردى. يسلام الەمىندە سوڭعى جىلدارى جەتىلگەن تەولوگتاردىڭ كوپشىلىگى دە وسى اعىمنىڭ جەر جەرلەردەگى وقۋ ورىندارىنان شىققاندار بولىپ تابىلادى. جالپى وراسان زور قارجىنىڭ ارقاسىندا ۋاحابيزم ورتالىقتارىندا جۇزدەگەن مىڭ شەتەلدىك ازاماتتاردىڭ وقىتىلعانىن، ولاردىڭ ءوز ەلدەرىنە ورالعان سوڭ اعىمدى ۋاعىزداۋعا بەلسەنە كىرىسكەنىن ەسكەرسەك اعىمنىڭ گەومەتريالىق پروگرەسپەن تاراپ وتىرعانىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. اعىمدى تاراتۋعا بولىنەتىن قارجى جىل سايىن ارتىپ وتىرعانىن دا ايتا كەتۋ كەرەك. ارينە مۇنىڭ جاقسى اسەرىنىڭ دە بولعانىن ەسكەرۋ قاجەت. ويتكەنى بولىنگەن قارجىعا مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر كوپتەپ سالىندى (ولار اعىمدى ناسيحاتتاۋ ورتالىعىنا اينالسا دا) جانە باسقا دىندەگى ادامداردىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋىنا ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى.

ءوز يدەولوگياڭدى جايۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى باق ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان اعىم قاي ەلگە كىرسە دە سول ەلدىڭ باق ن باقىلاۋعا الۋعا تىرىسادى. مىسالى اراب مەملەكەتتەرى مەدياسىنىڭ (تەلەديدار، مەرزىمدى ءباسپاسوز جانە ينتەرنەت) 30% ساۋد ارابياسىنىڭ قولىندا نەمەسە سوعان بۇيرەگى بۇراتىن توپتىڭ يەلىگىندە.[9]

وسىنشاما قارجىلىق رەسۋرسقا قاراماي اعىمعا قارسى كۇشتەر دە قولدارىنان ەنلگەن قارسىلىقتى جاساپ جاتقانى بەلگىلى. قارسىلىق بىلدىرۋشىلەر نەگىزىنەن حاليفات قۇرۋعا قارسى مەملەكەتتەردىڭ ارنايى ورگاندارى مەن كوزقاراستارى ايقىرى باسقا ءدىني اعىمدار.

نازار اۋدارۋىمىز ءتيىس نارسە ۋاحابي اعىمىنىڭ نەگىزگى قولداۋشىسى ساۋد اۋلەتى. ال بۇل اۋلەت ساۋد ارابياسىنىڭ باسقارۋشىسى سانالادى. ەگەر ءۋاحاببيزمنىڭ نەگىزگى يدەيالارانىڭ ءبىرى يسلام حاليفاتىن قۇرۋ ەكەندىگىن ەسكەرسەك بولاشاق حاليفاتتىڭ باسشىسى كىم بولاتىنىن ۇعىنۋ قيىن ەمەس. سوندىقتان اۋلەت اعىمعا قولىنان كەلگەن بارلىق كومەكتى جاساۋعا مۇددەلى. ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن مۇناي  قارجىسىن اياپ قالمايتىنى دا بەلگىلى. قازىردىڭ وزىندە ساۋد ارابياسىنىڭ كەيبىر كورشى مەملەكەتتەرى وسى اعىمنىڭ قۇشاعىنا ەنگەن.

مۇحاممەد يبن ءادۋلۋاحابتىڭ ءدىني يدەولوگياسىنا قارسى شىققانداردىڭ اراسىندا ونىڭ اكەسى مەن باۋىرى سۇلەيمان يبن ءابدۋلۋاحابتا بولعان.[10]

[1] http://www.islam.ru/lib/warning/sekty/vahabizm/

[2] Ahmet ÖZALP, VEHHABİLİK NEDİR? (ۋاحابيزم نە؟) http://tarihyalansoylemez.blogcu.com/vehhabilik-nedir/4346297

[3] جوعارىداعى سىلتەمە.

[4] Mehmet Ali Büyükkara, Suudi Arabistan ve Vehhabilik (ساۋد ارابياسى جانە ۋاحابيزم), İstanbul, 2004, s.22.

[5] Büyükkara, a.g.s, s.37

[6] Glasse, Cyril, The New Encyclopedia of Islam, Rowan & Littlefield, (2001), 469-472 بب.

[7] Kepel, Gilles (2002). Jihad: The Trail of Political Islam. trans. Anthony F. Roberts (1st English edition ed.). Cambridge: Belknap Press of Harvard University Press. 72بەت.

[8] http://en.wikipedia.org/wiki/Wahhabi#Criticism_and_controversy

[9] Hamadî Redissi" Necid Sözleşmesi yahut bir İslâm fırkası nasıl İslâm'ın yerine geçti?" (http://www.tevbe.org/forum/dini-bilgiler-ve-islami-yazilar/8568-vehhabilik-hizla-yayiliyor.html)

[10] جوعارىداعى سىلتەمە

«اباي-اقپارات»