دالا جىرى
( تولعاۋ)
I.
شاڭى شىعىپ شۇباتىلعان جولىڭمەن،
جورتىپ كەلەم ىلدىيىڭمەن، ورىڭمەن.
ايلى تۇندە كۇڭىرەنگەن، قۇلاققا،
ءۇن كەلەدى بابالاردىڭ كورىنەن.
باق پەن سورى قاتار ۇشقان سور دالام،
ءۇن كەلەدى... بوز ىنگەن بە، بوزداعان؟!
ەل باسىنا ەستەن كەتپەس كۇن تۋىپ،
قاسىرەتتەن كۇيىپ كەتە جازداعان.
سونىڭ ءبارى ۇرپاعىڭنىڭ جادىندا،
وزىڭدىكى ءتانىم، ءارى جانىم دا.
ءومىر ءسۇردىم و، ۇلى انام ءوزىڭ دەپ،
وزىڭدىكى... باعىم مەنەن، سورىم دا.
توبىلعىڭ مەن توراڭعىڭا جىلىنىپ،
كورگەن جوقپىن مەن ومىردەن ءتۇڭىلىپ.
تاعدىرىڭدى جىر ەتۋگە جەتەلەپ،
كەلە جاتىر ماڭگى سونبەس جىر-ءۇمىت.
كۇلىك ءمىندىم كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ،
كوك بورىدەي كوككە داۋىسىم جار سالىپ.
ۇرپاعىنا ۇمىتپەنەن قاراسىن،
كوردە جاتقان بابالارىم تامسانىپ.
و، ۇلى انام،
سىرلاسىم، ءھام، مۇڭداسىم،
سەنەن الدىم سەرتكە بايلاپ جىر باسىن.
عارىشقا دا بايگە قوسىپ جارىسقان،
بۇكىل الەم، دالا جىرىن تىڭداسىن!
II.
قايران دالام،
دارحان دالام،
كەڭ دالام!
قۇشاعىڭنان سايا تاپقان مەن بالاڭ.
جۇرەگىمدە شالا جاتىر جانباعان.
جولىم جاتىر مەن ءالى دە بارماعان.
اسقار-اسقار شىڭدارى بار پاڭ دالام،
وركەش-وركەش قۇمدارى بار ماڭ دالام.
قوينىڭداعى قازىلماعان كەن بولام.
جازىلماعان ءافساناڭ دا مەن بولام.
ءوزىڭ باردا مەن كىمدەردەن كەم بولام!
بابالاردىڭ جۇرەگى ءھام، تىلەگى،
توپىراعىڭنىڭ ءتۇيىرى دە كيەلى.
كىندىگىمنەن بايلانعامىن تالىڭا،
اجىراماۋ ءۇشىن سەنەن ءبىر ەلى.
ءبىر كەزدەرى بىلگە قاعان ءتىرى ەدى،
كۇلتەگىننىڭ تۋلاپ تۇرعان جۇرەگى.
كەڭ توسىڭە تاستان ساراي سالدىرعان،
ارمان-ويىن تاسقا جازىپ قالدىرعان.
ۇرپاق ءۇشىن كۇيىنبەگەن بار ما ادام؟
اماناتىن اسىلىنا جالعاعان.
ۇرپاق ءۇشىن شارشاسا دا، تالماعان.
قىران كوڭىل قيالارعا سامعاعان.
قورقىت بابا قوبىزى بوپ سارناعان.
ەرلىك پەنەن ەلدىك جولىن تاڭداعان.
كوك سۇڭگىمەن سىلتەگەندە اشىنىپ،
ءورت بوپ كەلگەن دۇشپان ءتىرى قالماعان.
جاۋىڭ كەلىپ جاعاڭا سان قول سالدى،
سوڭدارىنان شۇبىرىندى جول قالدى.
قىزىلقۇمىڭ قىزىل قانعا مالشىنىپ،
باستار جاتتى تۇياقتارعا جانشىلىپ.
ارقالاعان قانشا ارمان، قانشا ءۇمىت،
جولدار جاتتى جوتاسىنان شاڭ شىعىپ.
بۇگىنگى دوس ەرتەڭ قايتا قاستاسىپ،
قاس بولعاندار، قايىرا كەپ دوستاسىپ.
تۇرلاۋى جوق الماعايىپ زاماندا،
اش قاسقىرداي ۇمتىلدى ادام-ادامعا.
ويىن ەتىپ قايىرىمسىز اجالدى،
سونىسىمەن جەڭدى قورقىت تاجالدى.
كوردەن قورىقپاۋ كەرەكتىگىن ۇقتىرىپ،
قارسى ال دەدى اجالدى دا تىك تۇرىپ.
«ەسىڭ بولسا ولەمىن دەپ جىلاما»،
دەگەن ەكەن اناحارسيس عۇلاما.
ءوز اعاسى – سكيفتەردىڭ كوسەمى،
جەبەسىنەن ءومىر وتى وشەدى.
ولەرىندە ءسوز ايتىپتى كوشەلى:
«مەنىڭ جانىم باسقا الەمگە كوشەدى.
مەن ولمەيمىن، باقيدا ءومىر كەشەمىن...»
دەپ اعاسىن كەشىرىپتى دەسەدى.
بۇل دالادا اڭىزدار بار مىڭداعان،
(دالا جىرىن بەسىگىمدە تىڭداعام).
ۇلى بابام اقىندىقپەن جىرلاعان،
كۇنى – ءومىر، كوكجيەگى مۇڭ دالام.
ەر تۇرىكتىڭ ەرلىگىنىڭ ەلەسى،
تۇسىمە ەنىپ، رۋحىمدى شىڭداعان.
كونە تاريح بەتىندەگى ىزبەنەن،
عۇن ەلىنىڭ قاعاناتىن ىزدەگەم.
تاڭىرقۇتى مودە ماعان سىر ايتتى،
سىر ايتتى دا تىنىسىمدى تىڭايتتى.
بىلاي دەپتى قولباسشىعا جاۋلاسقان:
«جار سۇرادىڭ، بەردىم قيماس جارىمدى،
مال سۇرادىڭ، بەردىم اسىل مالىمدى.
ويتكەنى ولار وزىمدىكى، سوندىقتان
بەيبىت ەلدىڭ قانىن توكپەۋ ءۇشىن دە،
بەردىم ساعان سۇيگەنىمدى، بارىمدى.
جەر سۇراساڭ...
جەر سۇراساڭ ال ەگەر...
تابانىمنىڭ استىنداعى قارا جەر،
مەنىكى ەمەس، تاڭىرقۇتى بولسام دا.
سول جەر ءۇشىن وتقا ورانىپ جانسام دا.
جان تاپسىرىپ، احيرەتكە بارسام دا.
مەنىكى ەمەس.
ول حالقىمنىڭ بايلىعى،
ءبىر سۇيەم دە بەرە المايمىن...
جەر ءۇشىن،
سوڭعى ادامىم قالعانىنشا ايقاسام،
سوڭعى كۇشىم تاۋسىلعانشا شايقاسام!..»
بۇدان وتكەن ەرەن ەرلىك بولا ما!
بۇدان وتكەن كورەگەندىك بولا ما!
عاسىرلاردىڭ كوشى وتكەنمەن ارادا،
ماڭگى وشپەيتىن ءىز تاستاپتى ساناعا!
ميراس بولعان اتادان جاس بالاعا،
نە جەتەدى، نە جەتەدى دالاما!
وتانىڭدى تاڭىرقۇتى ءتارىزدى،
ءسۇيۋ كەرەك، كۇيۋ كەرەك جان اعا!
ونسىز ەردى ادام دەۋگە بولا ما؟!
ونسىز ەلدە قاسيەت تە قالا ما!
تۋعان جەر مەن تۋعان ەلىڭ – ءبىر ۇعىم،
جۇرەگىڭدە ساقتا ماڭگى تۇنىعىن.
جۇرەگىڭدە ساقتا ماڭگى قۇلىنىم!
سول ەكەۋىن كوكىرەگىڭدە ايالا،
قاجەت بولسا، جانىڭدى دا اياما!
ەكەۋىنەن ايىرىلساڭ، سول جاننىڭ،
قاجەتى دە بولا ما؟
جەرىڭ ءۇشىن جانىڭ بولسىن ساداعا!
قايران دالام،
تارلان دالام،
بوز دالام!
جۇرەگىمدە ساعىنىشىم مازداعان.
قويىن-قونشىڭ تولعان بايلىق...
ءتۇپ-تۇگەل،
ماعان تاستاپ كەتكەن ەكەن ءاز-بابام!
تۇر-ان دەپتى كونە تۇركى جۇرتىمىز،
(كوك تۇرىك-ءتى، ول كەزدەگى ۇلتىمىز).
افراسياب – الىپ ەر توڭعا باسقارىپ،
جورتقان ەكەن ەر-توقىمىن جاستانىپ.
يرانمەنەن نەشە عاسىر الىسىپ،
تۇلپارىنىڭ تۇياعىنان شاڭ ۇشىپ.
تۇران جۇرتىن پاش ەتىپتى بارشاعا،
قارا قارىڭ، قارا بەلىڭ تالسا دا،
عاسىر جۇگىن كوتەرۋدەن شارشاما!
دالا جىرى سىر كۇتەدى قانشاما؟
تۇراندىقتار جەتتى امان بۇگىنگە،
(بەرەكەدەن بەلىم ەندى بۇگىلمە!)
جىر توگەيىن ءنارلى انا تىلىمدە!
كونە شەجىرە جەتەگىنە ۇڭىلسەم،
تاس جازۋلار تاعدىرىنا جۇگىنسەم،
سول تامىردان ءوندىڭ دەيدى بۇگىن سەن!
ۇشار شىڭى كوك اسپانمەن جاراسقان،
بارار جەرىم كوكشە تەڭىز، قاراسپان.
كوكتە ءتاڭىر، جەردە ۇماي تالاسقان.
سول زاماندا جارالىپپىن الاشتان.
ساحارادا كۇلىك مىنگەن مەن ەكەم،
كوك تەڭىزدەي تولقىپ جاتتى بەرەكەم!
اياق استىم قازىنالى كەن ەكەن.
جاعام التىن، ال، كۇمىستەن جەڭ ەكەن.
دالام دارحان، داستارحانىم كەڭ ەكەن.
ارىستانداي تەڭدىك سۇراپ اقىرىپ،
دۇشپانىما جولبارىستاي اتىلىپ،
كەتەدى ەكەم كەلىسپەسە جاپىرىپ.
كوك تۇرىكتى ساحارانىڭ سەرىسى،
عايىپتان كەپ ساپ ەتەتىن پەرىسى،-
دەپ ءبىلىپتى بەيبىت كۇندە ەل ءىشى.
قوبىز تارتىپ كۇڭىرەنتىپ دالانى،
جازادى ەكەن جۇرەكتەگى جارانى.
دومبىرانىڭ شاناعىنان كۇي تۋلاپ،
باسادى ەكەن ارىنداپ ساي-سالانى.
قىز داۋىستى سىبىزعىدان سىر تىڭداپ،
قىزدى اۋىلدا جىگىت جۇرەر قىلتىڭداپ.
جاستاردىڭ بال-شەكەرمەن تەڭ سەزىمىن،
جەكە-دارا كوكتە اي مەن ءتۇن تىڭداپ،
بايگە تىگىپ، جۇيىرىكپەن جارىسىپ،
سايىن دالا جاتاتىن-دى بال ءىشىپ.
پالۋاندار ارىستانداي الىسىپ،
اتان جىلىك، قارا كۇشتەن مايىسىپ،
قارىس سۇيەم قابىرعالار قايىسىپ،
تاس ۇگىتەر الاقاندار قارىسىپ،
جاتاتىن-دى بوز كىلەمنىڭ شاڭى ۇشىپ.
ايتىس دەگەن قازاقتاردىڭ ايبىنى،
ۇمىتتىرار قان جۇتتىرعان قايعىنى.
اقىندارىڭ اۋزىن ايعا بىلەيدى،
تۇيدەك-تۇيدەك ءسوز تۇكىرگەن قاي كۇنى.
قوڭىر اعاش دومبىراسىن سابالاپ،
ارعى-بەرگى الاش جۇرتىن سارالاپ.
اسىلدارىن ايدار تاعىپ دارالاپ.
جاسىقتارىن جورتا قايراپ قارالاپ.
جىر توككەندە قوس ىشەكتى سابالاپ،
قۇيقىلجيدى قۇلان جورتقان بار الاپ.
قىز-جىگىتكە جاراسپاي ما پەرىلىك،
ويىن-ساۋىق جەلپىلدەتىپ، جەلىگىپ.
ەلىكتىرىپ سالقام سال مەن سەرىلىك،
وزەگىندە ويناق سالىپ ءور ءۇمىت،
سۇلۋ تۇرسا كەرمارالداي كەرىلىپ،
«ەكى اياعىن ءبىر باسۋعا ەرىنىپ».
جىگىت جۇرەر كەلىپ-كەتىپ، كورىنىپ.
قىز ءان سالسا كۇمىس اۋەن توگىلىپ،
جۇرت تىڭدايدى جان-تانىمەن بەرىلىپ.
التى الاشتىڭ ءاربىر كۇنى وسىنداي،
ءسوز سويلەيدى شەشەن تىلمەن توسىلماي.
اق جۇرەكپەن كەلسەڭ – قيماس دوسىڭداي،
ارامدىقپەن ارا-جولى قوسىلماي،
بوز دالانىڭ ەركىن وسكەن توسىندە،
الاش جۇرتى جىر تىڭدايدى كەشىندە.
قوبىلاندى، قىز جىبەك پەن ەر تارعىن،
ەر توستىگى جاس-كارىنىڭ ەسىندە.
بالاسىنا، قۇلىن مىنگەن كۇن ۇزىن،
جىرمەن قۇيار تاربيەنىڭ ۋىزىن.
ىشە وتىرىپ تولعاپ سارى قىمىزىن،
اڭىز ايتار كەيى قىسقا، كەيى ۇزىن.
استاۋ تولى قازى مەنەن قارتاسى،
قىزا تۇسەر ازىلمەنەن ورتاسى.
ءازىل-ايتىس، بادىك-ايتىس ءبارى بار،
تولا تۇسەر «ءتىل-تورەنىڭ» قالتاسى.
الاش جۇرتى اتا ءسوزىن سىيلاعان،
سارى التىنداي جاۋھارلارىن جيناعان.
جاسىنا ەمەس، جاققا قاراپ، سويلەسە،
اتالى ءسوز ايتار بولسا توپ جارىپ،
التى جاسار بالانى دا تىڭداعان.
مۇز تاۋىنان مۇنار كوشكەن مۇڭ دالام،
مۇڭ دالامدا ءىزى جاتىر شىڭعىستىڭ،
تاعدىر ءوزى تاسقا ۇرىپ شىڭداعان.
بەيبارىستىڭ جەبەسىندەي سىنباعان،
تۇركى جۇرتى – سايىن دالام، قۇم دالام.
قىران ەدىم قيىندىقتان قىڭباعان،
قۇلان ەدىم قۇبا-دالا شىڭداعان!
جىلان ەدىم ايباتى ەستى شىرماعان،
قۇلان-دالام، جىلان-دالام، قۇم دالام،
قۇيىنىڭ بوپ قۇلادۇزدە جىندانام!!
III.
جەردە ۇماي، كوكتە ءتاڭىر جارلىعى،
قۇزىرىنا العان جانسىز-جاندىنى.
كونە تۇران دالاسىنىڭ تورىندە،
تۋىن تىكتى ەندى قازاق حاندىعى.
جانىبەك، كەرەي سۇلتاندارىم، ارىسىم،
قارا قازان، سارى بالانىڭ قامى ءۇشىن،
اتقا قوندى وتقا قايراپ نامىسىن!
اتالاردىڭ اق ساقالىن جاس جۋىپ –
تۇران جۇرتىن ساقتاپ قالۋ – باستى ءۇمىت.
قازاقيا سول ارماننىڭ باستاۋى،
كوك تۇرىككە كوز الارتقان قاس جاۋى.
قاسىنداعى باۋىرىنا قاس قىلىپ،
جۇرگەندەر كوپ قويىنىنا تاس تىعىپ.
و، بوز دالام، تاۋسىلماعان ارمانى،
كۇندەر ءوتتى قۇلازىعان تارلانى.
جاۋ تابانىن باستىرمايىن دەپ ەدىم،
جان سارايىن اشتىرمايىن دەپ ەدىم،
قان ساسىعان ەتىگىمەن ەسەردىڭ،
بال بۇلاقتى كەشتىرمەيىن دەپ ەدىم،
قۇبا تالدى كەستىرمەيىن دەپ ەدىم.
قارا بۇلت تورلاعاندا كۇنىمدى،
قارا داۋىل تۇنشىقتىرىپ ءۇنىمدى،
قارا تۇلپار استىمداعى ءسۇرىندى،
قاراورمانىم سىنباسا دا ءبۇلىندى.
التى الاش ءبىر الاشتان تۋماپ پا ەك،
بەلىمىزدى بوز جۋسانمەن بۋماپ پا ەك.
سۇم ساياسات شەرگە سالدى شىرماپ كوپ.
ايارلىققا قۇلاق اسىپ تىڭداپ پا ەك؟!
جارالعانىم راس بولسا اسىلدان،
ءۇش كەسسەڭ دە، كەسىرتكىگە باس ۇرمان!
تابىل الاش، تابىل دوسىم قاسىمنان!
جاۋلارىما باس يە المان باسىنعان.
و، بوز دالام، جەبە سىيلا جاسىننان!
جوڭعارلاردىڭ زارە-قۇتىن قاشىرعان.
ساقپان سىيلا، وق جاۋدىرار تاسىمنان،
تاسىن بورات تاۋلارىمنىڭ اشىنعان.
وق پەن وتتان مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلدىم،
وزەگى سول مەنىڭ ولمەس جىرىمنىڭ.
كۇيىپ كەتىپ، كۇلدەن قايتا جارالعان،
قاسيەتتى فەنيكستىڭ ءبىرىمىن –
ويتكەنى مەن ولگەن جوقپىن، ءتىرىمىن!
كەشەگى الاش ارىستارى قاسقايىپ،
ايتىپ وتكەن ولمەس دالا جىرىمىن!
ابىلايمىن باسىن قوسقان ءۇش ءجۇزدىڭ.
ىنتىماق پەن بىرلىكتە دەپ كۇش ءبىزدىڭ!
تولە، قازىبەك، ايتەكەنىڭ ءتىلىمىن،
بۇحار سىندى ابىزداردىڭ جىرىمىن!
قابانباي مەن بوگەنباي ءھام ناۋرىزباي،
ەرلىگىنىڭ ەسكىرمەيتىن سىرىمىن.
وتكەنىمنەن العان ولمەس تاعىلىم،
قايناپ تۇرعان مەن قازاقتىڭ قانىمىن،
احمەت پەن ءاليحاننىڭ، ماعجاننىڭ،
كەۋدەسىندە جالىنداعان جانىمىن!
ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتەر اڭساعان،
ارايلاعان الاشتىڭ اق تاڭىمىن!
شىندىق ىزدەپ ورگە تارتقان داڭعىلمىن،
قۇرمانعازى، ءسۇيىنبايلار جالعاسى،
قۇلاناياڭ قۇلمانبەتپىن، جامبىلمىن!
مەيىرلەنىپ كۇن يىسكەگەن تۇلىمىن،
قاسيەتتى قازاقتىڭ ءبىر ۇلىمىن!
بوپسالاۋ مەن بوداندىققا توزبەگەم،
وزىمدىكى بولدى ەندى ءوز دەنەم.
تاۋەلسىزدىك تاڭىن كوردىم كوزبەنەن.
سول اسەردى ايتۋ قيىن سوزبەنەن...
بوداندىقتىڭ تالقان ەتىپ قامىتىن،
ەركىندىككە جەتتى قازاق كوزدەگەن.
وتەۋىنە وسى ايتقاننىڭ ءبارىنىڭ،
بوستاندىقتى باياندى ەتكەي ءتاڭىرىم!
ەرلەرىمىز بارشا الەمنەن دوس تاۋىپ،
جانى دارحان قازاق ەلىن باسقارىپ،
بىلىممەنەن عارىشقا اسىپ سانامىز،
جاڭا عاسىر جىرىن شىرقاپ دالامىز،
بولاشاققا جورتىپ كەتىپ بارامىز!
IV.
ۇلىلاردىڭ مەكەنى، اڭىز-دالام،
تولە، قازىبەك، ايتەكە – ابىز بابام!
سولاردىڭ كومەيىنەن بىزگە جەتكەن،
ونەگەدەن ومىرلىك ماڭىزدى الام!
ەرلىك جىرىن مازداتقان بۇحار-دالام،
تىلمەن جاۋىن جانىشتاپ، بۇتارلاعان.
ابىلايدىڭ اق تۋىن اسپانداتىپ،
كومەكەي-اۋليەنىڭ قۇتى ارباعان.
وسىلايشا ۇيىتىپ بىرلىككە ەلدى،
قانسىراعان جۇرەككە تىرلىك بەردى.
پىرلەر قولداپ، ارۋاق ويانعان سوڭ،
توز-توز بولىپ دۇشپانى دۇرلىككەن-ءدى.
اقيقاتتى اڭساعان اباي-دالام،
«ءسوز پاتشاسىنا» ءوزىڭسىز قالاي بارام؟!
توبە-توبە، توبە بوپ جاتىر انە،
دۇنيە ءۇشىن تالاسقان تالاي نادان.
جىرلاپ جاتقان كوسىلىپ جامبىل-دالام،
كۇمبىرلەيدى كۇمبەزدەر سان مىڭداعان.
جۇرەگىمنىڭ قانىنا قالام مالىپ،
عۇسني-سىرىن جانىمنىڭ جازدىم ساعان.
رۋحىڭمەن جەبەي گور اقىن ۇلدى،
كەلە جاتىر ارقاعا ارتىپ مۇڭدى.
وزەگىڭدى قاق جارىپ تۋعاننان سوڭ،
كورەر دەيسىڭ وزىڭنەن ارتىق كىمدى.
كوبە بۇزار كوك سۇڭگى – قالامىمنان،
قان ەمەس، جىر توگىلەر ساعاعىنان.
بوز دالانى بوزداتىپ ايلى تۇندە،
كوكبورىگە قوسىلىپ سالامىن ءان.
جىردىڭ سوڭى
يسلام-عالي ۇركىمبايۇلى،
اقىن، قازاقستان جازۋشىلار جانە
جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.
Abai.kz
