«كەڭەستىك ءداۋىردىڭ بار شىندىعىن ايپاراداي اشىپ كورسەتكەن» دەلىنەتىن بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» رومانىنىڭ قيدالاۋدان وتكەنىن وتكەندە جازىپ، تسەنزۋراعا تۇسكەن بىرەر بەتىن جاريالاعان ەدىك. Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى بۇگىن شەڭگەلدى تسەنزۋرانىڭ سالدارىنان  قيىلىپ كەتكەن تاعى بىرنەشە بەتتى (سوعىس كەزىندەگى ايەلدەر ماسەلەسى، ولاردىڭ امالسىزدان بالا كوتەرىپ قالۋى تۋراسىندا) وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىر. 

"ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى" رومانى

46

بۇل اۆگۋست ايىنىڭ باس كەزى. كولحوز شارۋاشىلىعىنىڭ ەڭ قاربالاسقان قىسىل-تاياڭ شاعى. ءبىر جاعىنان ءشوپ ورىلىپ بىتپەي جاتسا، ەكىنشى جاعىنان وعان ەگىن قاباتتاسىپ، كولحوزشىلاردىڭ مۇرنىنان قان كەتىپ جاتىر. بالا، كەمپىر-شال دەمەي بارلىق جۇرت جۇمىس باسىندا.

ءبىر كۇنى بىزدىكىنە بريگادير جاعىپار كەلدى. مەنىڭ حال-كۇيىمدى كورىپ  وتىرىپ، كولحوزداعى قيىنشىلىق جاعدايدى اڭگىمەلەدى. اقىر-اياعىندا جەڭىل-جەلپى ءبىر جۇمىستىڭ باسىن ۇستاساڭ قايتەدى دەگەن ءسوز ايتتى.

مەن ماقۇل دەدىم. ەرتەڭىندە شوپكە شىقتىم. ماياعا اتپەن شومەلە تاسيمىن. بۇل ونشا اۋىر جۇمىس ەمەس. ات ۇستىندە وتىرىپ الام. قينالاتىن ات بايعۇس قانا. ءبىر ادام ارقاندى شومەلەگە وراپ سالىپ بەرەدى. مايا تۇرعىزىپ جاتقان جەرگە دىرىلداتىپ سۇيرەپ اكەلەم. مۇندا كەلگەن سوڭ ءبىر ادام ارقاندى شەشىپ، بوساتىپ جىبەرەدى. قايتادان بارام. مەنىڭ كۇندەگى كاسىبىم وسى. مايا سالۋشىلار ۇشەۋ: بىرەۋى كوشقارباي، دەنەسى ءتىپ-تىك كەلگەن قارا شال. ەكىنشىسى كوسە سادۋاقاس، ءوزى كارى، ءوزى اقساق. ءۇشىنشىسى – قانىشا جەڭگەم.

قوشقارباي مايانىڭ ۇستىندە. سادۋاقاس پەن قانىشا وعان جەردەگى سۇيرەپ اكەلىنگەن ءشوپتى ايىرمەن كوتەرىپ الىپ بەرەدى. سادۋاقاس كىشكەنتاي ءالجۋاز ادام. ءبىر جاق جامباسىنان شويناڭداپ اقساپ باسادى. ءبىر ۋىس كىشكەنە بەتى قالىڭ ءاجىم. باسىنداعى سۇيىق شاشى قاداپ-قاداپ قويعان اق تىكەن – قىلتاناق ءتارىزدى.

ءسۇيىر يەگىنىڭ ۇشىندا نەبارى ءتورت-بەس قىلتاناق قانا بار. ونىسى دا قازاق مىنەزدەس: بىرىمەن ءبىرى ىنتىماق-جاراستىق تاپپاي، اربىرەۋى ءار جاققا تاربيىپ، بىدىقى-شىدىقى.

سادۋاقاستىڭ ەڭبەك ەتكەنىنەن دە تىنىققانى كوپ. مەن اكەلگەن شومەلە تاۋسىلىپ، كەلەسى شومەلە كەلىپ جەتكەنشە ول جارباڭ ەتىپ وتىرا قالادى دا تەمەكى دورباسىن الىپ، بيپازداپ تەمەكى وراپ جاتادى. سادۋاقاس تەمەكىسىن تۇتاتىپ سورا باستاعان كەزدە جانە ءبىر شومەلە كەلىپ قالادى.

– قاراعىم، كەلىن، اپەرە بەر. مەن شىلىم شەگىپ الايىن.

قانىشا جەڭگەم قايت دەمەيدى. ءتورت سالالى ايىردى بويلاتا نىعارلاپ باسىپ كوتەرگەندە، جارىم شومەلەدەي ءشوپ مايانىڭ ۇستىنە ءبىر-اق بارىپ جەتەدى. قوشقارباي ونى ارەڭ ۇلگەرىپ قابىلداپ جاتادى. جەڭگەمنىڭ ەركەكشە كيىنىپ العان جۇمىر دەنەسىندە سىقاعان كۇش بار. قولدارى جىگىتتىڭ قولىنداي الەۋەتتى. شىندىعىنا كەلگەندە ەكى ادامنىڭ جۇمىسىن ول ءبىر ءوزى اتقارادى. سادۋاقاستىڭ سەرىكتىگى شامالى. ايىرمەن ءشوپ كوتەرگەن كەزدە ونىڭ الاسا بويى ءشوپتىڭ سالماعىمەن ودان بەتەر جانشىلىپ جوق بولىپ كەتەدى. ايىرداعى ءشوپ مايانىڭ ۇستىنە ءجوندى جەتپەي، جولدا شاشىلىپ قاپ جاتادى.

– ءجا، بولدى، ساكە! ءسىزدىڭ اپەرگەنىڭىز قۇرسىن، ءبارىن شاشىپ بولدىڭىز، – دەپ قانىشا جەڭگەم ونى يتەرىپ تاستايدى.

مەن سادۋاقاستى دا، قانىشا جەڭگەمدى دە ايايتىن بولدىم.

– ساكە، ءسىز اتقا ءمىنىپ، شومەلە تاسىساڭىز قايتەدى. ماياعا ءشوپتى مەن اپەرەيىن.

سادۋاقاس قۋانىپ كەتتى:

– ە، ماقۇل ولاي بولسا.

بۇدان ناشار كەزىمدە دە كۇنىنە پويىزدان ون ەكى ساعات بويىنا تاسكومىر تۇسىرۋگە جاراعان ەدىم. ونىڭ قاسىندا مىناۋ، ءتايىرى، جۇمىس پا؟ قانىشا جەڭگەمدى اياپ، ودان گورى نەعۇرلىم اسىرا قيمىلداۋعا تىرىسىپ باعام. ءسويتىپ ەكەۋمىز جەردەگى ءشوپتى جارىسا الىپ لاقتىرعاندا، ەندى مايانىڭ ۇستىندەگى قوشقارباي جيا الماي قالاتىن بولدى:

– وي، جايلاپ اپەرىڭدەر! جايلاپ! نەمەنە، بىرەۋ قۋىپ كەلە مە؟ جەردەگى ءشوپ ءاپ-ساتتە ساپ بولادى.  كەلەسى شومەلە  كەلگەنشە جەڭگەم ەكەۋمىز ءبىراز دەمالىپ قالامىز. قانىشا جەڭگەمنىڭ وقتا-تەكتە ۇستاپ كەتەتۇعىن بالا مىنەزدەرى بار.

– ەركا، كۇرەسەسىڭ بە؟

– كەل!

جەڭگەمنىڭ جۇپ-جۇمىر قىپشا بەلى قۇشاعىما تولا كەتەدى. قاپ-قاتتى الماسى كەپتەلىپ كەۋدەمنەن تىرەلەدى. بىرىمىزگە-ءبىرىمىز بەرىسپەي كوپ الىسامىز. جىققىم-اق كەپ جان-ءتانىمدى سالسام-داعى جىعا المايمىن. جەڭگەمنىڭ قيمىلى مەنەن گورى شيراق تا تەگەۋرىندى. مەنى سىلكيدى دە اياعىمدى جەرگە تيگىزبەي ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ اكەتەدى. مەن دە مىسىق سەكىلدىمىن، جىعىلماي دىك ەتىپ، اياعىممەن تۇسەم.

جوعارىدا مايانىڭ ۇستىنەن الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي بولىپ كۇنگە كۇيگەن قارا ءاجىمدى ءجۇزى جىلتىراپ، كۇلىمسىرەپ قوشقارباي قاراپ تۇرادى. جۇمىسقا بارعان-قايتقاندا مىڭگەسىپ اتپەن جۇرەمىز. قوشقاربايدىڭ سول اراعا ساپ قويىپ باعاتىن كەر بيەسى بار. سادۋاقاس ەكەۋى سوعان مىڭگەسەدى. ەكىنشى شومەلەنىڭ اتىنا قانىشا جەڭگەم ەكەۋمىز مىڭگەسەمىز. جەڭگەم – ەردە. مەن شاپان توسەپ، ارتىنا جايداق مىنەم.

ەكى شال جۇمىس دوعارىلدى بولدى، اسحانانى بەتكە الىپ تارتىپ جونەلەدى. ءبىز ارتتا قالىڭقىراپ قويامىز. كەيدە كۇن اسا ىستىق كەزدەرى وسى ارادان ءبىرتالاي جەردەگى اقسۋدىڭ وزەنىنە بارىپ، سالقىنداپ شومىلىپ تا قايتامىز. جەڭگەمنىڭ بالا مىنەزدەرى ات ۇستىندە دە ۇستاپ كەتەدى. تىپ-تىنىش كەلە جاتادى دا، ءبىر كەزدە وقىستان تەبىنىپ قالىپ، شابا جونەلەدى. مەن بەيقام وتىرعاندىقتان شالقالاپ جىعىلىپ قالا جازدايمىن دا، جەڭگەمنىڭ بەلىنەن قۇشاقتاي الام.

– ءوزىڭدى قۇلاتايىن با؟ – دەپ جەڭگەم ولاي-بۇلاي بۇلقىنىپ الەك سالادى.

– قۇلاتا المايسىڭ.

– قۇلاتام.

ەكەۋمىز ات ۇستىندە شىنداپ الىسامىز. كەيدە ۇمار-جۇمار قۇلاپ تا الامىز. جۋاس ات قاشپايدى. جەڭگەم جىعىلسا دا، جىقسا دا ءماز بوپ ساق-ساق كۇلەدى. كوزىندە قۇتىرىنعان جارقىل بار، مەن الگىدەن سەسكەنىپ، بايقاماۋعا تىرىسام.

اعامنان ءبىر جارىم جىلدان بەرى حابار جوق. كۇناھار كوڭىلىنە ءارتۇرلى  سۇعاناق وي كىرەدى. جەڭگەمدى ءالى دە جاقسى كورىپ، سۇيەتىنىم ءوز الدىنا اۋىزدانىپ داندەپ العان ءناپسى يت تە قىزىل كورگەن قىرانداي كەي-كەيدە اقىل سانامدى بيلەپ كەتە بەرەدى. مەن ەندى كۇن ساناپ جىعىلارىن بىلگەن ادامداي اياعىم تايعاناقتاپ، ۇستامدىلىعىمنان ايرىلىپ بارا جاتقانىمدى كەش سەزدىم...

***

ءبىر كۇنى جۇمىس سوڭىندا سىركىرەپ جاڭبىر جاۋىپ كەتتى. سالىنىپ جاتقان مايانىڭ ىرگەسىن ۇڭگىپ كىرىپ-كىرىپ كەتتىك. قانىشا جەڭگەم ەكەۋمىز بىرگە جاتىرمىز. مەن ىرگە جاقتامىن. جاڭبىر جۋىق ارادا باسىلار ەمەس. كوك  جۇزى تۇتاس بۇلىڭعىرلانىپ، اياعى اق جاۋىنعا اينالىپ بارادى. سۋ ءشوپ كەپپەيىنشە، ماياعا سالۋعا بولمايدى.

قوشقارباي مەن سادۋاقاس جاڭبىردىڭ باسىلماسىن كورگەن سوڭ، شاپاندارىن كيىپ الدى دا، مىڭگەسىپ، ورتا قازانعا قاراي تارتىپ وتىردى.

– جەڭگە، كەتپەيمىز بە؟

– سۋ بولامىز عوي. مۇمكىن، جاڭبىر باسىلىپ قالار. جاتا تۇرايىق. اينالا توڭىرەك تىم-تىرىس. تەك جاۋىننىڭ شوپكە شىپ-شىپ تامعان سىبىسى عانا ەستىلەدى. مىنا جاعىمنان جاۋىن تيە باستادى. «ارى تامان جاتشى»، – دەپ جەڭگەم دە مەنى قىسىپ، تاقالا ءتۇستى. مايانىڭ ءشوبى ءالى كەڭ، ۇڭگىپ كىرسەڭ بويلاپ كەتە بەرەتىن ءتارىزدىسىڭ.   الگى ارادا كادىمگىدەي ادەمى ۇڭگىر پايدا بولدى. ءىشى الاكولەڭكە، ءارى قۇرعاق، جىپ-جىلى. بۇل ارادان ادامنىڭ ءتىپتى شىققىسى كەلمەيتىندەي. ءبىرسىپىرا جاتتىق. كۇن كەشكىرىپ  بارادى.

جەڭگەم ماعان تاقالىپ، ءون بويىمەن ءدىر-ءدىر ەتەدى. توڭىپ دىرىلدەيتىندەي. ءبىر كەزدە ول وقىستان جالت بۇرىلىپ، ماعان قاراپ جاتتى. دەمى ىستىق. باسىن توسىمە باسىپ، قۇشاقتاپ الدى دا، وقىستان سولقىلداپ جىلاي باستادى. مەن شوشىپ كەتتىم.

49

– ەركا، سەن نە سەزەسىڭ؟ ەشتەڭە سەزبەيسىڭ بە؟

– جوق.

– بەر تامان تاقالىپ جاتشى... انە، بايقادىڭ با؟

– بۇل نە؟

– ءوزىڭ نە دەپ ويلايسىڭ؟

باسىم زىڭ ەتە قالدى. قۋانىش پەن ۇيات قابات قىسىپ، نە دەرىمدى بىلمەدىم.

بۇلك ەتكەن كىشكەنتاي قاتقىل نارسە جەڭگەمنىڭ قۇرساعىندا. باتىپ جوق بولىپ كەتەدى دە، ءسال ورىن الماستىرىپ، قايتادان بىلىنەدى. تاعى دا بۇلك-بۇلك ەتە قالادى.

– ەندى ءبىلدىڭ بە؟

– ءبىلدىم...

– ەركا مەنىڭ كەتۋىم كەرەك.

– قايدا؟

ء–وزىم دە بىلمەيمىن. نە دە بولسا، ەندى مەن كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس ءبىر جاققا كەتەم. ەرتەڭ ەل بەتىنە قالاي قارايمىن؟

مەنى ەندى قايعى باۋرادى.

– ەندەشە، ءبارىمىز بىرگە كەتەمىز دە.

– ەرتەڭ سارسەبەك كەلسە، وندا نە بولادى؟

نە بولاتىنىن مەن قايدان بىلەيىن. ۇندەمەيمىن.

– سەندەر ءوز كۇندەرىڭدى وزدەرىڭ كورەتىن حالگە جەتتىڭدەر، – دەيدى جەڭگەم.

مۇنىسى - مەنسىز دە ولمەيسىڭدەر. ادام بولىپ كەتەسىڭدەر دەگەنى.

– جوق، سەن ەشقايدا دا كەتپەيسىڭ.

جەڭگەم وسى اۋىلعا العاش كەپ، بالا وقىتىپ جۇرگەندە، مەن دە وعان ىنتىق بولعانداردىڭ ءبىرى ەدىم. سونى وعان ءالى ايتقان جوقپىن. ايتسام با ەكەن؟

جوق، ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. ايتتىم نە، ايتپادىم نە ءبارىبىر، بولار ءىس بولدى.

جەڭگەمدى مەن جارقۇلاققا كوشىرىپ اكەتەتىن بولدىم.

ءوندىرىس ارتەلىنىڭ ديرەكتورى قازاقشا سۋداي يۆانوۆ دەيتىن جاقسى ادام. قول استىندا ءبىر اي جۇمىس ىستەگەندە جۇمىسشىلار اراسىندا ۇگىتشىلىك قىزمەت اتقارىپ، گازەت وقىپ بەرىپ، مەن وعان ۇناپ قالعام. جاعدايدى ايتتىم. مۇندا كوشىپ كەلگەن سوڭ جەڭگەم دە قاراپ وتىرمايدى، ەڭبەكتەنەدى. ءوندىرىستىڭ جۇمىسكەر سانى كوبەيەدى.

– جاقسى، – دەدى يۆانوۆ. – ات، اربا بەرەيىن. نەشە كۇندە كوشىپ كەلەسىڭ؟

– ءتورت كۇن جەتەدى.

– ءتورت ەمەس، بەس كۇن رۇقسات ەتتىم. ءبىر كۇن ونداعى ەل-جۇرتىڭمەن قوشتاس.

– جارايدى، ۇلكەن راقمەت.

كۇيلى ەكى اقبوز ات جەگىلگەن اربانى بەزىلدەتىپ ايداپ، تۇيىققا كەلە جاتىرمىن. قۋانىشىم قوينىما سيمايدى. ادام بولىپ جول تاپتىم. ءجون تاپتىم. ەڭبەك ەتىپ، ءۇي-ءىشىمدى باعاتىنداي مال تاپتىم. ءوندىرىستىڭ بىلدەي ءبىر جۇمىسكەرى رەتىندە از ۋاقىتتىڭ ىشىندە قۇرمەتتى ادامداردىڭ سەنىمىنە بولەندىم. ءبىر اۋىز سوزگە كەلمەستەن ات، اربا سۇراپ الدىم. اقىل توقتاتىپ قاجەتتى ءبىر ۇيگە باس، يە بولا باستادى دەگەن وسى ەمەس پە؟

امانشىلىق بولسا، ەندى ءبىر التى-جەتى اي وتكەن سوڭ بالام دا بولادى. ءوزىم بىرەۋگە اكە بولام. سودان كەيىن ەڭبەك ەتىپ، ءومىر سۇرە بەرگەننەن باسقا نە قىزىق قالادى.

ءبىر كەزدە جارتاستان قۇلاپ ولمەكشى دە بولدىم-اۋ. تفۋ، نەتكەن اقىماقپىن. ورىسشا ايتسام، دۋراك ەكەنمىن عوي!

«اباي» اقپاراتتىق پورتالى بەردىبەك سوقپاقباەۆ مۇراسىن ۇزدىكسىز ناسيحاتتاپ كەلە جاتىر. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ءبىز بەردىبەكتىڭ ەشقانداي كىتابىنا ەنبەگەن، كسرو-نىڭ توتاليتارلىق جۇيەسىنە قارسىلىق بىلدىرگەن «ەرگەجەيلى ەلىنە ساياحات» اتتى حيكاياتىن جاريالاعان ەدىك. مۇنان كەيىن جيناقتارعا ەنبەي جۇرگەن بىرنەشە اڭگىمەسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىندىق. «بالالىق شاققا ساياحات» پوۆەسىندەگى ءبىر كەيىپكەردى تاۋىپ الىپ، سول كەيىپكەردىڭ جازۋشى جايلى ەستەلىگىن  دە جاريالادىق. بۇگىنگى مىنا ماتەريال دا وقىرماندى بەي-جاي قالدىرمايدى دەپ ويلايمىز. الداعى ۋاقىتتا بۇل جۇمىس جالعاسىن تاباتىن بولادى. 

دايىنداعان قانات بىرلىكۇلى

Abai.kz