ەلىمىزدىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قاتارى تاعى ءبىر جاڭا باسىلىممەن تولىقتى. «ءۇش قوڭىر» قوعامدىق قورى «ۇلى دالا» اتتى رەسپۋبليكالىق قوعامدىق-ساياسي گازەت شىعارا باستادى. وقىرماندارىمىز گازەتتىڭ ءجون-جوباسىنان حاباردار بولۋ ءۇشىن - باس رەداكتورى بەيبىت قويشىباەۆ باسىلىمنىڭ تۇساۋكەسەر نومىرىندە جاريالاعان  باعدارلامالىق ماقالانى ۇسىنىپ وتىرمىز.

«اباي-اقپارات»

ەلىمىزدىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قاتارى تاعى ءبىر جاڭا باسىلىممەن تولىقتى. «ءۇش قوڭىر» قوعامدىق قورى «ۇلى دالا» اتتى رەسپۋبليكالىق قوعامدىق-ساياسي گازەت شىعارا باستادى. وقىرماندارىمىز گازەتتىڭ ءجون-جوباسىنان حاباردار بولۋ ءۇشىن - باس رەداكتورى بەيبىت قويشىباەۆ باسىلىمنىڭ تۇساۋكەسەر نومىرىندە جاريالاعان  باعدارلامالىق ماقالانى ۇسىنىپ وتىرمىز.

«اباي-اقپارات»

الەم مويىنداعان، جاھانعا جاقسى ىستەرىمەن تانىلعان مەملەكەت قۇرىپ وتىرعان قازاق حالقى ۇلى دالا توسىندە ءوزىنىڭ ءتۇپ-تامىرى بولىپ تابىلاتىن ەجەلگى تۇركىلەرمەن بىرگە نەبىر ۇلى وقيعالاردى باستان كەشكەن.  قازاق دۇنيە جۇزىندە ءبىرىنشى بولىپ جىلقىنى باس ءبىلدىردى دە، عاسىرلار بويعى اينىماس سەرىگى ەتتى. الەمدە تۇڭعىش رەت ءور التاي مەن سايىن سارى-ارقادا كەنىش قازىپ، مىس، تەمىر، قولا، التىن قورىتتى. ەرتىستەن دۋنايعا دەيىنگى ۇلان-عايىر القاپقا جايىلعان قاعانات قۇردى. ۇلى دالانىڭ كوشپەندى جاۋىنگەر حالقى قۇرامىندا ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءۇشىنشى عاسىردا، ودان ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ بەسىنشى عاسىرىندا ءار قيىرداعى وتىرىقشىلاردى وزىنەن قورعاناتىن ەكى الىپ دۋال-قالقان سالۋعا ءماجبۇر ەتتى: ءبىرى  شىعىستا - قىتاي ەلىندە جۇزدەگەن جىلدار بويى تۇرعىزىلعان،  ۇزىندىعى مىڭداعان شاقىرىمعا كەتكەن  ۇلى قورعان، ەكىنشىسى باتىستا -  ۆيزانتيا يمپەراتورى پاتشا-قالاسىن اينالدىرا سوققىزعان فەودوسي قورعانى. سولاردىڭ ەكەۋى دە جاۋىنگەر كوشپەندىلەردىڭ تەگەۋىرىنىنە توتەپ بەرە المادى.  ريم يمپەراتورىنىڭ شەجىرەشىسى «وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇلاق ەستىپ كوز كورمەگەن، جاراتىلىسى اتپەن بىتە قايناسقان ادامداردىڭ ۇڭگىردەن شىققان دۇلەي قۇيىنداي ۇيتقىپ، بەينە ءبىر تاۋدان سوققان بوراندى داۋىل سياقتانىپ، جولىنداعىنىڭ بارلىعىنىڭ زارەسىن ۇشىرىپ، جايپاپ كەلە جاتقانىن» جازىپ قالدىردى. سول دۇلەيلەردىڭ كيىز ۇيمەن كوشىپ جۇرەتىنىن، بار ءومىرىن سوندا وتكىزەتىنىن، سول ۇيدە ايەلدەرى كيىم تىگىپ،  بالا تاۋىپ، ولاردى ەرجەتكەنشە باعىپ-قاعاتىنىن دا ولار قاعازعا تاڭىرقاي تۇسىرگەن-ءتىن.

قاھارمان جيھانگەرلەرى دۇنيەنى تىتىرەتكەن سوناۋ ۇلى دالا پەرزەنتتەرى عاسىرلار بويىنداعى قيلى جورىقتارى ناتيجەسىندە تۇلپارلارىنىڭ تۇياقتارى تيگەن ءار قۇرلىق پەن ەلدەر اراسىنا ءسىڭىپ كەتىپ جاتتى. ال ولاردىڭ ءتۇپ-توركىن جۇرتىندا - ۇلى دالا، دەشتى-قىپشاق، قىپشاق دالاسى اتانعان تۋعان جەردە - الىپ ولكەنىڭ،  دالىرەك ايتقاندا، ۇلى دالا اۋماعىنىڭ شىعىس بولىگىنىڭ مۇراگەرى بولىپ، قازىرگى زامانعى تاۋەلسىز مەملەكەتىنىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويىن اتاعالى وتىرعان قازاق حالقى  ءومىر سۇرۋدە.

قازاق ءۇشىن وسىناۋ مەرەيلى تاۋەلسىزدىككە جەتكەنگە دەيىنگى عۇمىرى جەپ-جەڭىل بولا قويعان جوق. كەدىر-بۇدىرلى، تار جول، تايعاق كەشۋلى ۇزاق تا قيىن جولدان ول زور قۇرباندىقتار بەرە وتىرىپ ءوتتى.

بيىلعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ  20 جىلدىعى جىلى ىشىندە - سونداعى جەڭىستى دە قاسىرەتتى بەلەستەردىڭ بىرقاتارىنىڭ وزىندىك يۋبيلەيىن بەلگىلەيتىن دوڭگەلەك داتالار بار. سولارعا ءمان بەرە قاراعاندا - ءبىزدىڭ «بەيبىتشىلىك پەن جاسامپازدىقتىڭ 20 جىلى» سىندى ادەمى ۇرانىمىزدىڭ ىشكى مازمۇنىن قۇرايتىن اجارى اشىلا تۇسەدى. ءسويتىپ ولار ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ تۇعىرىن، حالقىمىزدىڭ مادەني-رۋحاني توپتاسۋىن ودان ءارى نىعايتا تۇسەدى، ۇلتتىق تامىرعا ولمەس ءنار بەرۋ ارقىلى ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋگە ولشەۋسىز زور قىزمەت ەتەدى.

سول مەرەيجىل-داتالاردى اتايىق.

جانىبەك پەن كەرەي سىندى قوس سۇلتاننىڭ باسشىلىعىمەن قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىرگەسى قالانعانىنا بيىل 555 جىل تولادى. از جىلدا كەرەگەسىن كەڭەيتىپ، ەرتىستەن ەدىلگە دەيىنگى كەڭ دالانى الىپ جاتقان ەلەۋلى مەملەكەتكە اينالعان قازاق ورداسىن «ايشىلىق الىس جەرلەردەن جىلدام حابار العىزاتىن» بايلانىس قۇرالدارى جوق زاماندا ءتيىمدى، ۇتىمدى جولمەن نىعايتۋ، قورعانىسىن كۇشەيتۋ، باسقارۋدى وڭتايلاندىرۋ جولدارى ويلاستىرىلدى. ءسويتىپ، ۇلان-عايىر كەڭىستىكتى الىپ جاتقان كوشپەندى مەملەكەتتە جەدەل بيلىك جۇرگىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىمەن، جالپىقازاق حانى تاۋكەنىڭ  كەزىندە، ءۇش ولكەنى  باسقاراتىن ءۇش حان سايلاۋ ءتارتىبى ەنگىزىلدى. سول رەفورماعا سايكەس 1710 جىلى كىشى ءجۇز حانى بولىپ سايلانعان، 1719 جىلدان 1748 جىلعا دەيىن قازاقتىڭ اعا حانى - ۇلى حان بولعان ابىلقايىردىڭ تۋعانىنا بيىل - 330 جىل، تاريحتا باتىرلىعىمەن، مامىلەگەرلىگىمەن ايرىقشا ءىز قالدىرعان، 1771-1781 جىلدارى قازاقتىڭ اعا حانى - ۇلى حان بولعان ابىلايدىڭ تۋعانىنا - 300 جىل تولادى. قازاق حالقىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى بىرلەسىپ جۇرگىزگەن وتان سوعىسىنا 1726 جىلعى ورداباسى قۇرىلتايى شەشۋشى دەم بەردى، وعان بيىل - 285 جىل.

بيىل، سونداي-اق، قۇقتارى شەكتەۋلى بولعانىنا قاراماستان، قازاق تىنىس-تىرشىلىگىن  وركەنيەتكە لايىقتاپ دامىتۋ جولىندا ۇلكەن ىستەر تىندىرعان، رەسەي پاتشالىعى ىشىندەگى تۇڭعىش تا سوڭعى  قازاق اۆتونومياسى بولعان بوكەي ورداسىنىڭ قۇرىلعانىنا - 210 جىل. سونىمەن بىرگە، ىشكى وردانىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى، پروگرەسشىل رەفورماتور جاڭگىر حاننىڭ تۋعانىنا - 210 جىل.

مەرەيلى تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى جىلىندا حح عاسىرداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ بەلگىلى دارەجەدەگى يۋبيلەيلەرىنە نازار اۋدارۋعا ءتيىسپىز. بيىل پاتشا وكىمەتىنىڭ تاعىن شايقاۋعا ۇلەس قوسقان 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە - 95 جىل، كەڭەستىك يمپەريانى ىدىراتۋعا، ءتوتاليتاريزمنىڭ كوبەسىن سوگىپ، دەموكراتيانىڭ ورىستەۋىنە  جول سالعان 1986 جىلعى  جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە - 25 جىل.  جەلتوقسان كوتەرىلىسشىلەرى بۇگىندە ارامىزدا، ولاردىڭ قوزعالىسىن ساياسي تۇرعىدا ءتيىستى دارەجەدە باعالاۋ، ازاماتتاردىڭ جانقيارلىق باسكوتەرۋلەرىنە لايىقتى قۇرمەت كورسەتۋ، بۇگىنگى جاستارعا قاھارلى، قاسيەتتى دە قاسىرەتتى جەلتوقساندى ۇلگى ەتە وتىرىپ، ولاردى وتانشىلدىق رۋحتا تاربيەلەۋ ىسىنە پايدالانۋ ۇدايى ەستە تۇرۋعا كەرەك.

تاۋەلسiزدiكتىڭ 20 جىلدىعى - ازاتتىق جولىندا قۇربان بولعان الاش قايراتكەرلەرi مەن كەڭەستىك كەزەڭدەگى ۇلتىن سۇيگەن ەسiل ازاماتتاردىڭ ارۋاعى الدىندا ايرىقشا باس يۋگە شاقىراتىن قاسيەتتi مەرەيتوي. مونارحيا قۇلاتىلعاننان كەيىنگى تۇڭعىش قازاق اۆتونومياسىن قۇرعان كۇن - ەسكى كۇنتىزبەكپەن 12 جەلتوقسان، قازىرگى كالەندارمەن - 25 جەلتوقسان جىل سايىن اتاپ ءوتىلىپ تۇرۋعا لايىق داتا.  ونىڭ ۇستىنە، بيىل ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تۋعانىنا - 145 جىل،  كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ مۇددەسىن قورعاعان، بولشەۆيزم قىلمىستارىن  الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىپ اشكەرەلەگەن ازاتتىق كۇرەسكەرى مۇستافا شوقايدىڭ تۋعانىنا -125 جىل تولىپ وتىر.  سونداي-اق، مۇستافانىڭ سوعىس تۇتقىندارىنا اراشا ءتۇسىپ ءجۇرىپ جۇمباق قازاعا ۇشىراعانىنا 27 جەلتوقساندا 70 جىل بولادى.

بولشەۆيزمنىڭ اشتىق ساياساتى دۋشار ەتكەن ۇلتتىق اپاتتىڭ قاسىرەتى كول-كوسىر، ونىڭ ەڭ قانقۇيلى ءۇشىنشى كەزەڭىنىڭ باستالعانىنا بيىل 80 جىل تولادى.  سوناۋ ۇلتتىق اپاتقا يتەرگەن تاركىلەۋ، وتىرىقشىلاندىرۋ، ۇجىمداستىرۋ سىندى قۇرعاق ۇراندارمەن جاسالعان سولاقاي رەفورمالارعا نارازىلىق تانىتىپ، جەر-جەردە كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كوتەرىلگەن قارسىلىق كوتەرىلىستەرىن جاپپاي اشارشىلىق الدىندا كۇشپەن باسىپ-جانشۋدىڭ، كوتەرىلىستەرگە قاتىسۋشىلاردى سوتتاۋدىڭ اياقتالعانىنا دا بيىل - 80 جىل. وسىعان بايلانىستى جانە ءداستۇرلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە وراي العا تالاي مىندەت تارتىلادى، ءبىز حالقىمىزعا ادال قىزمەت ەتكەن ۇلت كوممۋنيستەرىن دە مەيلىنشە تەرەڭ تاني تۇسۋگە مىندەتتىمىز.

قايعىلى يۋبيلەيلەردىڭ تاعى ءبىرى مىنانداي: فاشيستەر ءبىزدىڭ كەڭەستىك شەكارامىزدى بۇزىپ-جارىپ كىرگەن ۋاقىتقا 22 ماۋسىمدا 70 جىل تولادى، بۇل حالىقتى جاپپاي ۇلى وتان سوعىسىنا كوتەرىلۋگە ءماجبۇر ەتكەن كۇن. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ميلليونداعان قۇرباندارى قاتارىندا قازاق حالقىنىڭ ءبىر شيرەگى كەتتى. اشارشىلىق اكەلگەن ۇلتتىق اپاتتان، تولقىن-تولقىن ساياسي رەپرەسسيالاردان السىرەپ شىققان حالىق ءۇشىن بۇل - زور شىعىن. بۇگىندە سوعىسقا كوزقاراس وزگەرىسكە ۇشىراۋدا، سوندىقتان دا وسى ورايدا پىكىر الماسۋ، ارۋاقتاردى ارداقتاي ءبىلۋ، وتانسۇيگىشتىك رۋحتى قۇرمەتتەۋ جايىندا ويلاسۋ  ءلازىم.

پاتشا وكىمەتىنىڭ  عاسىرلار بويى قول جەتكىزە الماعانىن «تىڭ يگەرۋ» ارقىلى ەكى-ءۇش-اق جىلدا جۇزەگە اسىرىپ، كەڭەس وكىمەتى قازاق ەلىن جاڭاشا وتارلادى. سول كەزگى ۇرپاق ودان تەك وڭ سيپات ىزدەدى، ناتيجەسىندە، كسرو قامباسىنا بۇدان 55 جىل بۇرىن العاشقى ميلليارد پۇت استىق قۇيدى. سول جىلعى ەڭبەك كورسەتكىشىنە ماقتانىشتان تۋعان ءانىمىز جۇرتتى رۋحتاندىراتىن قۋاتى ارقاسىندا ءدۇبىرلى جەلتوقسان سىنىنان ءوتىپ، مەملەكەتتىك گيمن بولدى.

سوڭعى رەت بۇدان 85 جىل ىلگەرىدە تويلانىپ، الپىس شاقتى جىل تۇنشىقتىرىلعان ناۋرىز مەرەكەسى ومىرىمىزگە بەكەم ەنىپ كەلەدى. بيىلعى 22 ناۋرىزدا بارىس جىلى شىعىپ، شىن مانىندەگى  جاڭا جىل - قويان جىلى كىرەدى.

جاقىندا عانا، بارىس جىلى شىعار قارساڭدا، ەلىمىزدىڭ ەكى باس قالاسىندا جەتىنشى قىسقى ازيا ويىندارى ءوتتى. ونىڭ جۇرتشىلىقتى رازى ەتكەن تاماشا ناتيجەلەرى مەن سول ورايداعى بولاشاق مىندەتتەر دە نازاردان تىس قالماۋعا ءتيىس.

بيىلعى جىلدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى بار،  ول - ەل پرەزيدەنتىن سايلاۋ ناۋقانىنىڭ دا مەرەيلى جىلعا سايكەس كەلۋى. ءبىزدىڭ گازەت بۇل ماڭىزدى ساياسي شاراعا دا اتسالىسادى.

وسى جايتتەردىڭ ءبارى بيىلعى ۇلى مەرەكەگە لايىقتالعان ءىس-شارالار  مازمۇنىن بايىتا تۇسەدى، بۇل انىق. دەمەك، ءبىزدىڭ جاڭا گازەتىمىزدىڭ دە قوزعايتىن تاقىرىپتارىن ناقتىلاپ، ايشىقتاي تۇسەتىن بولادى. وسىلاردى ارقاۋ ەتۋ ارقىلى، ەلىمىزدە زيالى، ينتەللەكتۋالدى قوعام قۇرۋعا ۇلەس قوسۋدى كوزدەيتىن كۇرەسىمىزدى ءبىز وقىرماندارىمىزدىڭ بەلسەندى ءۇن قاتۋىنا سۇيەنە وتىرىپ جۇرگىزە بەرەتىن بولامىز. تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى جىلىندا - بەيبىتشىلىك پەن جاسامپازدىقتىڭ 20 جىلىندا جيناقتالعان رۋحاني قازىنامىزدى بايىتا ءتۇسىپ، تاۋەلسىز ەل ازاماتتارىن وتانشىلدىققا باۋليتىن تاقىرىپتاردى تەرەڭ قوزعاۋ جولىمەن ۇلتتىق ماقتانىشتار مازمۇنىن اشا تۇسۋگە تىرىسامىز.

بىزبەن بىرگە بولىڭىز، قىمباتتى وقىرمان!

«ۇلى دالا» گازەتى