كونياك قوسىلعان كوفە ءھام قوعام دەرتىنىڭ دياگنوزى
نەگە ت.اسەمقۇلوۆ ونىڭ شىعارمالارىنا «قازاق ادەبيەتىندەگى گوتيكالىق پروزانىڭ باسى» دەگەن باعا بەردى؟ ءتىلدى پايدالانۋدا ءمينيماليزمدى ۇستانىپ، ءبىر نەمەسە جارتى پاراقپەن-اق اڭگىمەسىن تۇيىندەي سالاتىن جازۋشى كىم؟
ءيا، ول – مادينا وماروۆا. ونىڭ شىعارمالارىنىڭ ەرەكشەلىگى – ءسوزدىڭ از، سويلەمنىڭ قىسقا قۇرىلىپ، وعان ۇلكەن ماعىنا ۇستەۋىندە. ونى وقىمايسىڭ، ويلاناسىڭ. مادينا اڭگىمەلەرىنە جاي عانا كوز جۇگىرتىپ وتسەڭىز، مۇلدە تۇسىنبەيسىز. ءار دەتال ادام پسيحولوگياسىنىڭ دامۋ دەڭگەيىن، كوڭىل كوزىنىڭ كوكجيەگىن سىرتتاي سىناپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى.
مادينا ءوز كەيىپكەرلەرىن ايامايدى، كەرىسىنشە ونىڭ تراگەدياسىنان استار ىزدەيدى. سوندىقتان وعان «ساديست جازۋشى» دەپ بەرگەن باعانىڭ دۇرىستىعىنا دا ءۇنسىز قوسىلعانداي بولاسىڭ.
ولاي بولسا، جازۋشىنىڭ ءوز اڭگىمەلەرىن سويلەتەيىك. مىسالعا، قازاق ادەبيەتىندە قالىپتاسىپ قالعان قىز بەينەسىنىڭ تەڭەۋلەرى مادينانىڭ «گۇلجامالىنىڭ» ماڭىنا ەش جۋىقتامايدى.
«...ول ادۋىندى ادىمداپ، داۋىس شىققان جاققا بەتتەدى. جاسى ون تورتكە تولماعان ودان مەكتەپتە وزىنەن ەكى-ءۇش جاس ۇلكەن ۇلدار دا جاسقاناتىن. تۇسىنىكسىز مىنەزىنەن بە، الدە كەسكەن تومارداي كەسەك جاراتىلىسىنان با ەشقاشان جاقىن قۇربىسى دا بولعان ەمەس. شىنداپ كەلگەندە ول قىزداردى ۇناتپايدى». بۇل – گۇلجامال. ەسىك الدىنان وزىنە ارسالاڭداي، ءماز بولا شىققان اقتوستى ءبىر تەۋىپ، ءسىڭىلىسى مايرانىڭ داۋسى شىققان جاققا جۇرگەن ول كىشكەنتاي قىزدىڭ ەسىكتى اشا الماي جىلاعانىنا ىزاسى كەلەدى.
« – ساعان ايتىلدى عوي دارەتحاناعا كىرمە، ىشىنە ءتۇسىپ كەتەسىڭ دەپ؟ نەگە كىردىڭ؟ اۋزىڭدى جاپ!
– مەن ىشىنە تۇسپەيمى-ءىن!
– سەن بە؟ تۇسكەندە قالاي تۇسەسىڭ!
– تۇسپەيمى-ءىن!
– مىنە، مىنا تەسىككە ءتۇسىپ كەتەسىڭ. الدىمەن بىلاي اياعىڭ كىرەدى. سودان كەيىن بەلىڭ.
باسىن وڭاي تىقتى. سودان كەيىن بىلش ەتكەن جاعىمسىز دىبىس. مايرانىڭ ءالسىز قۇمىققان ءۇنى ەستىلدى». ۇستىنەن اۋىر جۇك تۇسكەندەي جەڭىلدەگەن ول ۇيگە كىرىپ، تەلەديداردى قوسادى. بۇل – ءبىز قابىلداي المايتىن بويجەتىپ قالعان قىز بەن قاتىگەز اپكەنىڭ بەينەسى. بۇنى جاي عانا وقىپ شىقساڭىز، ارينە، تۇسىنبەيسىز. بىراق بۇل – قازىرگى ءبىر-بىرىنە دەگەن اياۋشىلىق سەزىمى تومەندەپ، قاتقىلدانىپ بارا جاتقان ادامدار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ جيىنتىق وبرازى.
جازۋشىنىڭ الەۋمەتتىك ماسەلە مەن تەكتىك يەرارحياسىن تەرەڭىنەن قوزعايتىن شىعارماسىنىڭ ءبىرى – «كونياك قوسىلعان كوفە». بۇل پەسادا قازىرگى وتباسى ينستيتۋىندا كەزدەسەتىن كوپ ماسەلەنىڭ بەتى اشىلادى. اۋقاتتى وتباسىدان شىققان، اتا-اناسىنىڭ جانىندا شالقىپ وسكەن ءبىلىمدى جىگىت باتىر مەن اكەسى قايتىس بولعان، جەڭىل جۇرىسكە سالىنعان انانىڭ قولىندا تارشىلىق كورگەن، وقىماعان قىز شامەن وتاۋ قۇرادى. ەڭ باستىسى، جىگىت ونىڭ وتكەنىنە كوز جۇما قارايدى. بىراق، بار ماسەلە سول جەردە بولاتىن. كىشكەنتاي كەزىندە اناسىنىڭ كوپ كوڭىلدەسىنىڭ بىرىنەن زورلىق كورگەن قىزدىڭ پسيحولوگياسى ءسال بۇزىلعانىن ول اڭعارماي قالادى. پەسانىڭ شيەلەنىسۋى شامەننىڭ باتىر ەكەۋىنىڭ كىشكەنتاي قىزى ايگەرىمدى اۋىلعا اپارىپ تاستاعانىنان باستالادى. جۇمىستان كەلە سالا قىزىن ىزدەگەن باتىرعا ول:
« – بايقايسىڭ با، ايگەرىمدى بالاسىن ىزدەگەن اكە سياقتى ەمەس، ناقسۇيەرىن جوعالتقان بوزبالاشا الاسۇرىپ ىزدەيسىڭ. سەن اۋرۋعا شالدىققانسىڭ!» – دەيدى. سونداي-اق، شامەن كىشكەنتاي قىزىنىڭ قۋىرشاققا ۇياتتى قىلىقتار جاساپ، ونىڭ «اكەم كورسەتتى» دەپ ايتقانىن، كورشىنىڭ قىزى قۇندىزدىڭ جوعالىپ كەتۋىن كۇيەۋىنەن كورەدى. ايگەرىمگە دە اكەسى زورلىق جاساپ ءجۇر دەپ ويلايدى. ءسىز وسى سيۋجەتتەردەن كەيىن باتىردى پەدوفيل دەپ ويلاپ قالاسىز. سونان سوڭ ەكەۋى اشىلىپ سويلەسە باستايدى. باتىر اكە-شەشەسى بۇعان ەشتەڭەدەن تارشىلىق جاساماسا دا، ولاردىڭ ماحابباتىن سەزىنبەي وسكەنىن ايتادى. ال شامەندە مۇلدە باسقاشا. ول اناسىنىڭ كوڭىلدەستەرىن جاتقا بىلەدى. ءتىپتى اناسى ەكەۋى وتىرىپ، ولاردى كۇلىپ ەسكە الادى. ەڭ باستىسى، وتە لاس بولسا دا، انا مەن بالا اراسىندا ماتەريالدىق ەمەس، رۋحاني بايلانىس بار. سوعان باتىر قىزىعا قارايدى. پەسا سوڭىندا شامەن كۇيەۋىنە كوفە اكەلىپ بەرەدى دە، ونى جۇلقىلاپ سۇراي باستايدى.
– مەن ساعان كوفەگە ۋ قاتىپ بەردىم. قازىر ولەسىڭ. كەتىپ بارا جاتىپ شىندىقتى ايتشى، مەن قاتەلەسكەن جوقپىن عوي، ءيا؟
– قاتەلەستىڭ. سەن قاتەلەستىڭ، شامەن!
– جوق، قاتەلەسكەن جوقپىن.
پەسا وسىلاي بىتەدى. بۇل دا ءبىزدىڭ مەنتاليتەتكە، ادەبيەت الەمىنە جات وقيعالار. ال تەرەڭىنەن قاراپ كورسەك.
بىرىنشىدەن، تەك جانە گەن ماسەلەسى. شامەننىڭ كىشكەنتاي كەزىندە كورگەن زورلىقتارى ونىڭ پسيحولوگياسىن بۇزعان. سول سەبەپتى ول كۇيەۋى قىزىنا سونداي جاۋىزدىق جاساپ ءجۇر دەپ ويلايدى. ياعني، اۆتور «ەڭ باستىسى – ءسۇيۋ. ونىڭ بۇرىنعى ءومىرى ماعان ماڭىزدى ەمەس» دەگەن تۇسىنىككە قارسى شىعىپ، ادامنىڭ وتكەنى مەن ەرتەڭى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ قاراستىرۋعا بولمايتىن دۇنيە ەكەنىن اۋىر مىسالدارمەن دالەلدەپ شىعادى.
ەكىنشىدەن، تەلەديداردىڭ بالا ساناسىنا اسەرى. وعان باتىردىڭ «سەن كۇنى بويى تەلەۆيزوردان ەركەك پەن قاتىن اراسىنداعى ماحابباتتى كورەسىڭ. ول دا قاراپ جۇرەدى عوي. بالا بولعان سوڭ ساناسىنا سىڭە بەرگەن شىعار». مىنە، بۇل دا قازىرگى قوعامداعى ءبىر ۇلكەن پروبلەمانىڭ شەتى. اۆتور ونى ءۇش-اق سويلەممەن جەتكىزىپ تۇر.
ۇشىنشىدەن، اتا-انا مەن بالا اراسىنداعى بايلانىس. بۇعان تاعى باتىردىڭ ءسوزى مىسال بولا الادى. «شامەن، مەن ساعان قىزىعامىن. انا جولى اۋىلعا بارعاندا سەندەر اناڭنىڭ كوڭىلدەستەرىن ەستەرىڭە ءتۇسىرىپ، ولاردى ساناپ، ىشەك-سىلەلەرىڭ قاتىپ جاتتىڭدار. كورە الماي، قىزعانىشتان تۇنشىقتىم. دالاعا شىعىپ كەتىپ، جىلاپ الدىم». ويلاپ قاراساڭ، بۇل – قىزىقپاق بىلاي تۇرسىن، ويلاۋدىڭ ءوزى جيىركەنىشتى دۇنيە. ال باتىردى قىزىقتىرعان كوڭىلدەستەر حيكاياسى ەمەس، انا مەن بالا اراسىنداعى جاقىن قارىم-قاتىناس. اكە-شەشەسى بار، ۇلگىلى وتباسىدان شىقسا دا، باتىر ولاردان جاقىندىقتى، اتا-انا ماحابباتىن دۇرىس سەزىنە العان جوق. ونى جىلاتقان سول جاعداي. اۆتور وسى جيىركەنىشتى وقيعالار ارقىلى دا قوعامنىڭ دەرتتى تۇسىن ءدوپ باسادى. قازىرگى جۇمىسباستىلىق كەسىرىنەن بالاسىنا جوندەپ كوڭىل بولە المايتىن اتا-انالاردى اشىق شەنەيدى.
كەلەسى – «انا عۇمىر» مولتەك رومانى. مۇنداعى باس كەيىپكەر قىز دا قازاق روماندارىنداعى قىزدار بەينەسىنە انتي تۇلعا. اجەسى مەن اكەسى قايتىس بولعاننان كەيىن ينتەرنات كورىپ، اسىراپ الام دەگەن ادامداردىڭ قولىنان ءوتىپ بارىپ اناسىنىڭ قاسىنا كەلگەن ول ءوز اناسىن جەك كورەدى.
«تۋعان شەشەم مەنىمەن كوشەگە شىققاندا «بولەك، ارعى بەتپەن ءجۇرشى» دەپ وتىنەتىن. قاتار جۇرۋگە ۇيالاتىن. سەبەبى مەن ول كىسىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا «جۇرتقا جۇعىمى جوق، سۇيكىمسىز سۇمىراي» ەدىم». بۇل دا انا مەن بالا اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتىڭ جوقتىعى، وتە سالقىن قارىم-قاتىناس. اناسىنان سەزىنە الماعان ماحابباتتى ول قايتىس بولعان اجەسىن ساعىنۋمەن تولتىرادى. جان-جاعىنان ىزدەيدى. ءسويتىپ اياعى اۋىر بوپ قالىپ، تۇرمىسقا شىعادى. جۇكتى كەلىنشەك گۇلزيراشقا ەنەسى شاراپ قۇيىپ بەرەدى.
« – ەش زيانى بولمايدى. ءىشىپ جىبەر.
قولىمداعى ستاقاندى قاعىپ سالدىم.
– مالادەسسسس!
سودان كەيىن ەنەسى ەكىنشى ستاقاندى بالاسىنا سوزدى.
– ءما، ىشە عوي».
مىنە، بۇل دا كەيبىر وتباسى ينستيتۋتتارىندا كەزدەسەتىن بۇزىلعان سيستەما. روماندا ماسكۇنەمدىكتەن ازعان جانۇيا، ءبىر-ءبىرىن سۇيمەي قوسىلعان جۇپتار اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر قوزعالادى. اۋىر مىسالدارمەن. مۇنىڭ دا ارعى ۇشى كەلىپ وتباسىنداعى بالا تاربيەسىنە كەلىپ تىرەلەدى. اۆتور اتا-انا ماحابباتىن سەزىنبەي، تاربيە كورمەي ءوسۋدىڭ كەسىرى وزگە شاڭىراقتىڭ دا شايقالۋىنا اپارىپ سوعاتىنىن مەڭزەيدى. قوعام دەرتىنىڭ ءبىر دياگنوزى رەتىندە رۋحاني السىزدىكتى كورسەتەدى.
كەلەسى – «ماحاببات تۋرالى» اڭگىمەسى. مۇندا ءبىر ۇجىمدا جۇمىس جاسايتىن بالاسى بار كەلىنشەك گۇلىم مەن ودان جاسى كىشى جىگىت ازاماتتىڭ «ماحابباتى» ءسوز بولادى. وزدەرىنشە ەشكىمگە بايقاتپاي كوڭىل قوسىپ جۇرگەن ەكەۋدىڭ ارەكەتتەرىنىڭ اششى تۇسى گۇلىمنىڭ بالاسى ابىلاي ارقىلى اشىلادى. تۇندە قاعىلعان قوڭىراۋعا جۇگىرىپ كەتكەن اناسىن، كەلەسى بولمەگە كىرىپ كەتكەندەردىڭ دىبىسىن ەستىمەۋگە تىرىسقان بالا ەكى قۇلاعىن ساۋساعىمەن بىتەپ الادى. كورپەسىن بۇركەنىپ جاتىپ العان ول اۋا جەتپەي قينالادى. ەشتەڭە ەستىمەۋگە تىرىسادى.
«ماما، – دەپ ويلادى ول، – ماما، ەندى نە ىستەيمىن؟» مىنە بۇل دا، قازىرگى قوعام دەرتىنىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى. ءوز «ماحابباتىن» ويلايمىن دەپ، بالاسىنىڭ جانىنا رۋحاني داق تۇسىرگەن «انا» بەينەسى. جانە دە ۇجىمدىق ومىردەگى «كوڭىلدەستەر» كورىنىسى.
«تولعاق». بەلىن تاس قىپ تاڭىپ، جۇكتىلىگىن ءۇي ىشىنە وسى كەزگە دەيىن بىلدىرتپەي كەلگەن قىز جايلى ايتىلادى مۇندا. جان دارمەنىن كوزىنە كورسەتىپ، ءتانىن سىرقىراتقان تولعاق جاس قىزدى دالاعا الىپ شىعادى. اۆتور ونىڭ كۇيزەلىسىن بىلاي سۋرەتتەيدى.
«ول پايدا بولعاننان باستاپ بۇل دۇنيەگە قاجەتسىزدىگىن ءتۇيسىنىپ، بىراق تابيعاتتىڭ ەسەرسوق مازاعىمەن ءوز ىقتيارىنان تىس كۇننەن-كۇنگە ءوسىپ، جەتىلىپ وتىرعان بەيباقتىڭ قارسىلىعىن ەندى سەزدى». ال ىشتەگى ءسابيدىڭ ءحالى مۇلدە ايانىشتى.
«قورەكتەندىرىپ، امالسىز دەنەسىنەن ورىن بەرگەن انا بويىنداعى وزىنە دەگەن جيىركەنىشتى، ۋىتتى ىزعاردى سەزىنىپ، سودان ءنار الىپ دامىعان تيتتەي جۇرەگى، قىزىل شاقا جۇدىرىعى ءتۇيىلىپ، بار كۇشىمەن قارسىلاسادى. ىڭگالاپ جاراتقانعا جالبارىنادى. اقىرى ءسابي تىلەگى قابىل بولدى». تاڭەرتەڭ باقشا ىشىندە سەرەيىپ قاتىپ قالعان قىزىن اكەسى تاۋىپ الادى.
بۇل – ءسابيىن قالامايتىن انا مەن تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعىمەن عانا ىقتيارسىز پايدا بولعان بالا تاعدىرىنىڭ ەڭ اۋىر كورىنىسى. قوعامدا كوپ كەزدەسەتىن وسى ءبىر جاعدايدى اۆتور قوس كەيىپكەردىڭ جان تولعانىسى مەن اۋىر قينالىسى ارقىلى اشىپ، وقىرمانعا وي تاستاعىسى كەلەدى.
مادينا وماروۆا وسى كەزگە دەيىن جاتتاندى بوپ قالعان تۇسىنىك پەن قاتىپ قالعان ستەرەوتيپتەردى بۇزىپ-جارىپ شىعادى. ءوز ويىن كەيىپكەر تىلىمەن اشىق ءارى ەركىن سويلەتەدى. قوعامداعى جيىركەنىشتى جايتتاردى سىرتىنان عانا سىلاپ-سيپاماي، ىشكى يادروسىنا ءبىر-اق وتەدى دە، ونىڭ دياگنوزىن قويۋدى وقىرماننىڭ وزىنە قالدىرادى.
مەن اۆتوردىڭ ەكى كىتابىنىڭ ىشىندەگى ەڭ تۇيتكىلدى دەگەن، ەڭ اۋىر دەگەن شىعارمالارىنا وسىلايشا تالداۋ جاساپ كوردىم. ال ءسىز مادينانى وقىپ پا ەدىڭىز؟ ءسىز قويعان دياگنوز قانداي؟
اسەم قۇلمانوۆا
Abai.kz
