قاناعات جۇكەشەۆ. جەڭىلىستىڭ سەبەبىن بىلگەن – جەڭىسكە جەتەدى (باسى)
Abai.kz وقىرماندارى مەن ينتەرنەت-كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار!
ءتۇرلى سەبەپتەرمەن كەلەسى لەكتەگى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن كەشىكتىرىپ العانىما كەشىرىم وتىنەمىن.
ءبىر قاتار سۇراقتار قايتالانعان نەمەسە ماعىنالىق جاعىنان ۇقساس بولعاندىقتان ولارعا جاۋاپ جيناقتاپ بەرىلدى. ارانداتۋشى سۇراقتار مەن بالاعاتتاۋلار دا نازاردان تىس قالعان جوق.
ءتىلدىڭ كۇيى كوڭىل كونشىتە مە، ءتىل عىلىمعا باعىتتالا ما؟
مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قازىرگى كۇيىنە قاراپ، سۇراقتى «كوڭىل كونشىتە مە» دەپ ەمەس، «نەگە كوڭىل كونشىتپەيدى» دەپ قويعان دۇرىسىراق بولار. وتكەن 20 جىل ىشىندە تالاي تەر توگىلدى، قاراجات ءبولىندى، مەكتەپتەر مەن جوو-دا قازاق ءتىلىن وقىتاتىن ساعاتتار كوبەيتىلدى. سوزدىكتەر مەن مونوگرافيالار جازىلدى،.. قىرۋار ءىس اتقارىلىپ جاتىر.
بىراق، جۇك ءالى ورنىندا تۇر. ناتيجە شىعىندى اقتادى دەپ ەشكىم ايتا المايدى.
ساكە دەپ قول قويعان قاتىسۋشى «ەشبىر ەلدىڭ ءتىلى عىلىمعا باعىتتالىپ جاسالعان ەمەس» دەپتى.
Abai.kz وقىرماندارى مەن ينتەرنەت-كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار!
ءتۇرلى سەبەپتەرمەن كەلەسى لەكتەگى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن كەشىكتىرىپ العانىما كەشىرىم وتىنەمىن.
ءبىر قاتار سۇراقتار قايتالانعان نەمەسە ماعىنالىق جاعىنان ۇقساس بولعاندىقتان ولارعا جاۋاپ جيناقتاپ بەرىلدى. ارانداتۋشى سۇراقتار مەن بالاعاتتاۋلار دا نازاردان تىس قالعان جوق.
ءتىلدىڭ كۇيى كوڭىل كونشىتە مە، ءتىل عىلىمعا باعىتتالا ما؟
مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قازىرگى كۇيىنە قاراپ، سۇراقتى «كوڭىل كونشىتە مە» دەپ ەمەس، «نەگە كوڭىل كونشىتپەيدى» دەپ قويعان دۇرىسىراق بولار. وتكەن 20 جىل ىشىندە تالاي تەر توگىلدى، قاراجات ءبولىندى، مەكتەپتەر مەن جوو-دا قازاق ءتىلىن وقىتاتىن ساعاتتار كوبەيتىلدى. سوزدىكتەر مەن مونوگرافيالار جازىلدى،.. قىرۋار ءىس اتقارىلىپ جاتىر.
بىراق، جۇك ءالى ورنىندا تۇر. ناتيجە شىعىندى اقتادى دەپ ەشكىم ايتا المايدى.
ساكە دەپ قول قويعان قاتىسۋشى «ەشبىر ەلدىڭ ءتىلى عىلىمعا باعىتتالىپ جاسالعان ەمەس» دەپتى.
بۇل «تەوريانى» كىم، قاشان ويلاپ شىعارعان، قايدان تاۋىپ، تانىسۋعا بولادى؟ جالپى، عىلىمعا باعىتتالعان دەگەن نە، باعىتتالماعان دەگەن نە؟ عىلىمعا باعىتتالماعان دەگەندى ءتىلدىڭ دامۋى ۇدەرىسىندە عىلىمنىڭ مۇددەسى ەسكەرىلمەيدى دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك پە؟ سوندا عىلىم مەن ءتىلدىڭ اراسىندا ەشقانداي بايلانىس بولمايدى دەمەكسىز بە؟ عىلىمعا باعىتتالماعاندىعىمەن قازاق ءتىلى وزگەلەردەن وزىق، ال ەۋروپا تىلدەرى عىلىم مۇددەلەرىن ەسكەرگەندىگىمەن ارتتا قالىپ وتىر ما؟ وسى تۇجىرىمىڭىزدىڭ اقيقاتتىعىنا ءوزىڭىز سەنىمدىسىز بە؟ قازاق ءتىلىنىڭ «عىلىمعا باعىتتالماۋى» ء(سوز سىڭايىڭىزعا قاراعاندا، بۇل قۇپتارلىق قۇبىلىس) ونى وزگە تىلدەردەن قانداي ارتىقشىلىق جاعدايعا جەتكىزدى جانە ول نەدەن كورىنىس بەرەدى؟
ساكە! ءبىر اقىماقتىڭ سۇراعىنا جەتى اكادەميك جاۋاپ بەرە الماپتى دەگەندى ەستىپ پە ەدىڭىز؟ ال «مىنا كوك اسپاننىڭ ار جاعىندا نە بار؟» دەگەن ءبىر اڭداۋسىزدىڭ سۇراعىنا ا.ەينشتەين دە جاۋاپ بەرە الماي، «ءسىز ەكەۋمىز وندا ءبارىبىر بارمايمىز عوي. ونى ءبىلىپ نە كەرەگى بار» دەپ سىتىلىپ شىققان.
ف.بەكون سوناۋ XVI عاسىردىڭ وزىندە اعىلشىن ءتىلىن عىلىمعا بەيىمدەپ، ءتىل فيلوسوفياسىن ءتىل گرامماتيكاسىنان ءبولىپ الىپ، تۇگەل قايتا قاراپ، عىلىم مەن تەحنيكا ءتىلى رەتىندە ورنىقتىرعان بولاتىن. بۇعان دەيىن اعىلشىن ءتىلى ف.بەكوننىڭ سيپاتتاۋىنشا «ادىم اتتاعان سايىن مەتافورالار مەن تەڭەۋلەرگە تولى بولعان» (قازىرگى قازاق ءتىلى سياقتى). دەمەك، ول كەزدە اعىلشىندار دا، قازىرگى قازاقتاردىڭ ايتىسكەرلەرى مەن جىرشىلارى سياقتى، تەڭەۋلەرمەن، مەتافورالارمەن، ەلىرتە، ەسىرتە ءتىل بەزەۋدەن الدىنا جان سالماي جۇرگەن.
ساكەڭ «قازاق - عۇلاما حالىق» دەگەن تاپتاۋرىندى قايتالاپتى.
بۇل «تۇجىرىمنان» دا ءجۇز سۇراق تۋىندايدى. قازاقتىڭ عۇلامالىعى نەدەن كورىنەدى؟ قاشان، قالاي دالەلدەنگەن؟ مۇمكىن قازاقتان شىققان نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى امەريكالىقتارعا قاراعاندا كوپ شىعار؟ ول مالىمەتتەردى قايدان تابۋعا بولادى؟
ءبىزدىڭ حالقىمىز - وتارعا ءتۇسىپ، ءۇش ءجۇز سەكسەن رەت كوتەرىلىس جاساپ، ءۇش ءجۇز سەكسەن رەت جەڭىلگەن حالىق. تۇنىپ تۇرعان بايلىعىن كىرمەلەردىڭ قولىنا ۇستاتىپ قويىپ، «ءبيتىن سىعىپ، قانىن جالاپ» وتىرعان، ەڭ كەدەي حالىق. جەمقورلىقتان الدىنا جان سالمايتىن، ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ بىردە ءبىر ماسەلەسىن شەشە الماي، رۋحاني مەشەۋلىكتىڭ باتپاعىنا باتىپ جاتقان، كەگەجەگى كەرى كەتكەن، كىم العا تارتسا - سونىڭ شاۋجايىنان الاتىن حالىق (الەۋمەتتىك اۋرۋلاردان، تۋبەركۋلەزدەن، بايعا شىقپايتىن قىزدارىنىڭ، تاستاندى بالالارىنىڭ كوپتىگىنەن، پروستيتۋتيزمنەن،.. جەتكەن «جەتىستىكتەرىن» ايتپاعاندا).
ەندى وسىدان كەيىن ونى «عۇلاما» دەپ كەكەتۋدە قانداي ماقسات بار؟ الدە، ساكەڭ حالىقتى «عۇلاماسىڭ» دەپ ايتا بەرسە ول عۇلاما بولىپ كەتەدى دەپ ويلاي ما ەكەن؟
وسى جولداردى وقىپ وتىرعاندا مەنىڭ ويىما «پوليۋبيل رۋميانىي - بلەدنۋيۋ، پوليۋبيل حوروشي - ۆرەدنۋيۋ» دەگەن م.تسۆەتاەۆانىڭ انتيتەزاسى ءتۇسىپ وتىر. ارينە، ءسىز «حوروشيسىز»، جاۋ ەمەسسىز. ۇلتپاتسىز. بىراق ساۋاتسىزدىقتان «ۆرەدني» باعىتتى ۇستانىپ وتىرسىز.
ورىس فيلوسوفى پ.چااداەۆتىڭ ايتقانى بار: «يا پرەدپوچيتايۋ بيچەۆات سۆويۋ رودينۋ، پرەدپوچيتايۋ وگورچات ەە، پرەدپوچيتايۋ ۋنيجات ەە، تولكو بى ەە نە وبمانىۆات».
ءسىز قازاقتى ا ل د ا پ وتىرسىز. ماقساتىڭىز - «عۇلاماسىڭ» دەگەنگە مالدانىپ، بارىنەن ادىرا قالىپ وتىرا بەرسىن.
قازاققا كەرەگى - جالعان قولپاش ەمەس، ب ا س ق ا.
قازاققا كەرەگى - ش ى ن د ى ق جانە ق ا م ش ى!
قازاقتىڭ كوزىن شۇقىپ وتىرىپ، ءۇش ءجۇز سەكسەن رەت جەڭىلۋىنىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك، بۇدان كەيىن جەڭىلمەۋى ءۇشىن.
قازاقتى قاسقا ماڭدايىنان ۇرىپ وتىرىپ، وزگەلەردىڭ قولىنداعى بايلىقتى تارتىپ الۋعا كۇرەسكە قۋىپ شىعارۋ كەرەك، بۇدان كەيىن كەدەي بولىپ قالماۋ ءۇشىن.
قازاققا جانى اشيتىن ادام ونىڭ ساياسي ساۋاتىن كوتەرۋمەن، ونى دەموكراتيالىق مادەنيەتكە جاقىنداتۋمەن، الەۋمەتتىك ارتتا قالعان - اۋىلدان شىعارىپ، يندۋسترياعا ارالاستىرۋمەن اينالىسۋى كەرەك.
وسىنداي «ەرەن» ويلارمەن الەمدىك اقپارات تاراتۋ كەڭىستىگىنە شىققان ساكەڭە مەنىڭ بەرەر كەڭەسىم بار: پىكىر ايتۋ ءۇشىن، ءوزىن-ءوزى سىيلايتىن ادام، الدىمەن كەلتىرەر ارگۋمەنتتەرىنىڭ شىنايىلىعىنا كوز جەتكىزىپ العانى دۇرىس.
سان مەن تسيفر نەمەسە ءتىل ورنىقتىلىعى تۋرالى
سان مەن تسيفرعا قاتىستى ماسەلە - قازاق ءتىلىنىڭ تۇرپاتتى ماسەلەسى. مۇنداي مىسالداردى مىڭداپ كەلتىرۋگە بولادى. قازاق تىلىندە ءبىر سەمانتيكالىق ورىستەگى سوزدەر بىرىمەن ءبىرى ابدەن شاتاسقان، ونىڭ سالدارى ماعىنالىق كۇڭگىرتتىككە ۇلاسىپ، ءتىلدى ابدەن تۇسىنىكسىز ەتىپ جىبەرگەن. مىسال ءۇشىن:
ا) سۋششنوست - ءمان، ماڭىز;
زناچەنيە - ماعىنا، ماڭىز;
سمىسل - ءمان، ماعىنا، ماقسات، اقىل-پاراسات;
سودەرجانيە - مازمۇن، ماڭىز، ماعىنا.
ءا) ماعىنا - سمىسل، زناچەنيە، سودەرجانيە، تولك;
ءمان - زناچەنيە، سمىسل;
مازمۇن - سودەرجانيە، سۋششنوست;
ماڭىز - سمىسل، سودەرجانيە.
سوزدىكتەردەن الىنعان بۇل مىسالداردا كەلتىرىلگەن سوزدەردىڭ ماعىنالارىن ەشبىر قازاق ءدال باسىپ ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. سوندىقتان بۇل سوزدەردى ەشكىم ءتول ماعىنالىق جۇكتەمەسىندە قولدانا دا بىلمەيدى. قازاق سوزدەرى ءار سوزدىكتە ارقيلى اۋدارمالارمەن بەرىلەدى. ورنىقتى ماعىنادا قولدانىلاتىن ءار ورىس سوزiنە قازاقتىڭ قاي ءسوزi ءتارجىما بولا الاتىندىعىن ءتۇسiنۋ مۇمكiن ەمەس.
وتكەندە كەلتىرىلگەن «ىنتا» مەن «نيەت» سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن سۇراق قويۋشىلاردىڭ ءبىرىنىڭ ولاي، ەكىنشىسىنىڭ بىلاي تۇسىندىرۋگە تىرىسۋى دا وسى كاتەگورياداعى ماسەلە بولىپ تابىلادى. دەمەك، اتالعان سوزدەردى 5 كىسىگە ايتساڭ - 5 ءتۇرلى، 15 كىسىگە ايتساڭ - 15 ءتۇرلى ماعىنادا تۇسىنەدى. بۇل جەردە كىمدىكى دۇرىس ەكەنىن ىزدەۋدە ءمان جوق. ءماننىڭ ۇلكەنى قازاق تىلىندەگى ونداعان مىڭ تەرميندەر مەن ۇعىمداردىڭ دا «ىنتا» مەن «نيەت»، «سان» مەن «تسيفر»، نەمەسە جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالدارداعى سوزدەر سياقتى 10 ملن قازاقتىڭ 10 ملن ءتۇرلى ماعىنادا «ءتۇسىنىپ» جانە قولدانىپ جۇرگەندىگىندە.
بۇل - يندۋستريالى قوعامنىڭ تىلىنە قويىلاتىن باستى تالاپتاردىڭ ءبىرى - ءتىل ورنىقتىلىعىنىڭ قازاق تىلىندە بولماي، اقىرى، قازىرگى قازاق ءتىلىن ەكونوميكالىق اينالىسقا ەنگىزۋگە مۇمكىندىك بەرمەي وتىرۋىنىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
«ىنتا» مەن «نيەت» سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن «كەرەمەت ءتۇسىندىرىپ» بەرگەن قابىلعا ايتارىم: ادەبي ءتىل دەگەن بولادى، وعان قويىلاتىن تالاپتار دەگەن بولادى، سونىڭ ىشىندە ءتىل ورنىقتىلىعى حاقىندا ازداعان حابار الىپ، ءبىلىپ كەلىپ، ايتىسقا سونان كەيىن تۇسكەن وڭدى بولار ەدى. «نيەت» ءسوزىنىڭ «يماندىلىقتى بىلدىرەتىن عاجاپ ۇعىم ەكەنىمەن» كەلىسپەيتىن، ونىڭ جامان ماعىنادا دا (مىس. قارا نيەتتى دەپ) قولدانىلاتىنىن دالەلدەيتىندەر دە تولىپ جاتىر. ولارعا قابىلدىڭ ءتۇسىندىرۋىن عانا ءجون دەپ قابىلداتتىرۋ ءۇشىن سوڭعى اقيقاتتى ايتۋعا قۇدايدىڭ قابىلعا بەرگەن مانداتىن كورسەتۋ كەرەك.
الدىمەن سىباپ الىپ، سونان كەيىن تۇجىرىمىڭدى كەلتىرىپ، سول جەردە-اق ارتىڭ اشىلىپ جاتقانىن كورگەننەن گورى، الدىمەن تۇجىرىمىڭدى كەلتىرىپ، ەگەر ول قاناعاتتانارلىق بولىپ قابىلدانسا، سونان كەيىن قارسى تۇجىرىمنىڭ اۆتورىن سىباۋعا كوشسەڭ (تاربيەلىك دەڭگەيىڭ سول بولسا), مۇنىڭنان دورەكى بولسا دا وزگەلەر قيسىن ىزدەر ەدى. «سوڭىنان كۇلگەن ورىندى بولادى» دەگەن بار، قابىل مىرزا!
بۇل جەردەگى باستى ماسەلە ادەبي تىلگە قويىلاتىن تالاپتاردىڭ ورىندالماۋىنان قازاق سوزدەرىنىڭ ماعىنالىق جانە تۇلعالىق ورنىقسىزدىعىنىڭ قۇبىلىس رەتىندە ورىن الۋىندا. مەن كىتابىمدا ستراتەگيالىق ءمانى بار وسى ماسەلەنى جولعا قويۋ كەرەكتىگىن كوتەردىم. ال ونداعان مىڭ تەرميندەر مەن ۇعىمداردى سارالاپ، ارقايسىسىنىڭ ماعىنالىق جۇكتەمەسى مەن تۇلعاسىن ايقىنداپ، ورنىقتى قولدانۋعا دايىنداپ بەرۋ - عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ قۇزىرەتىندەگى جۇمىس. وسى باعىتتاعى جۇمىستار ورىندالماعاندىقتان قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزۋ، ونى عىلىمدا قولدانۋ ويداعىداي ناتيجەگە جەتكىزە الماي وتىر. بۇل - ءتىل فيلوسوفياسى مەن ءتىل گرامماتيكاسىنا قاتىستى كوپ ماسەلەنىڭ ءبىرى عانا. ماسەلەنىڭ قانشالىقتى تەرەڭدە جاتقانىن وسىدان عانا كورۋگە بولادى.
«زاماناۋي» مەن «كوشباسشى» تۋرالى
«زاماناۋي» ءسوزىنىڭ ماعىناسى ونىڭ جالعاۋلار ارقىلى تۇرلەنۋ قيسىنىنان شىعىپ تۇر. سوندىقتان ول - پەرسپەكتيۆالى ءسوز. تۇرلەنۋدى ورىسشا اۋدارمامەن قاتار كەلتىرىپ تۇسىندىرگەندە تۇسىنىكتى بولادى. مىسالى، زامان - ۆرەميا; زامانداس - سوۆرەمەننيك; زاماناۋي - سوۆرەمەننىي، دەمەك، ءوز زامانىنا ءتان دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. قازاق تىلىنە جاقسى كىرىگىپ كەتكەن، وسى تۇرپاتتاس «مادەني»، «ادەبي» دەگەن سوزدەر بار. قازاقتار «سوۆرەمەننىي» دەگەن ۇعىمدى بەرۋ ءۇشىن «قازىرگى» ءسوزىن قولدانىپ ءجۇر. ونىڭ - ماعىناسى «نىنەشني». وسى شاقتا عانا قولدانۋعا بولادى، «سوۆرەمەننىيدىڭ» ماعىنالىق جۇگىن ارقالاي المايدى.
«كوشباسشىنىڭ» ەكى كەمشىلىگى بار. ءبىرىنشىسى - بەينەلى ءسوز، شىن ماعىناسى «كەرۋەن باسى». يندۋستريالى قوعامدا ءىس جۇرگىزۋدە كوپ ماعىنانىڭ ورتاسىندا ويناپ تۇراتىن بەينەلى سوزدەر اقپارات بەرۋ ۇدەرىسىندە تۇسىنىكسىزدىككە ۇرىندىرادى. مىسلى، «قۇقىقبۇزۋشىاۋىزدىقتالدى» دەسەك، وعان «وشترافوۆان»، «زادەرجان»، «ارەستوۆان»، «پوساجەن» دەگەن سوزدەردىڭ قايسىسىمەن بەرىلەتىن وپەراتسيالاردىڭ قولدانىلعانى تۇسىنىكسىز بولىپ قالادى.
ەكىنشى كەمشىلىگى - «ىسقىرما» دىبىستاردىڭ كوپتىگى. بۇل سوزدە ولاردىڭ سانى ۇشەۋ: ش، س، ش. قازاق ەمەستەرگە ءتىل ۇيرەتۋگە قيىندىق كەلتىرەتىن فاكتور. قازاق تىلىندە «جەتەكشى» دەگەن ناقتى ماعىناعا يە ءسوز بار. ونى «ليدەر» ۇعىمىندا ەركىن، بالاماسىز قولدانۋعا بولادى. مىسالى، ساياسي جەتەكشى، ۇلتتىڭ جەتەكشىسى،..
مەنىڭ بۇل ءتۇسىندىرۋىم قازاق تىلىندە ءسوز جاساۋدىڭ قيىننان - وڭايعا قاراي، كۇردەلىدەن - قاراپايىمعا قاراي دەگەن ۇستانىمدارىنا ساي كەلەدى.
بۇل جەردە دە ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ اياق اتتاعان سايىن الدان شىعىپ وتىراتىن پروبلەماسى - تىلدەگى ورنىقسىزدىق قۇبىلىسىمەن تاعى ۇشىراسىپ وتىرمىز.
فرازەولوگيزمدەر تۋرالى
ءوز تىلىمىزدە قانشا ءسوز، قانشا تىركەس بار ەكەنى «مەلەكەتتىك ءتىل...» اتتى كىتاپتىڭ «تiل گرامماتيكاسى: قاراما-قارسىلىقتار شوعىرى» دەگەن تاراۋىندا كەلتىرىلگەن. ال، قازاق تىلىندە «1 ميلليونعا جۋىق ماعىنالىق بىرلىك بار» دەگەن مالىمەتتى كەلتىرگەن ءا.قايداروۆ.
ىسمەت كەڭەسباەۆتىڭ كىتابىنداعى كولەمدى تولىق قامتىلعان دەۋگە بولمايدى. ويتكەنى، تىلدەگى فرازەولوگيزمدەردىڭ سانى جەكە سوزدەردەن ونداعان ەسە ارتىق بولادى. بىرنەشە سوزدەن ماعىناسى باسقا ونداعان تىركەس قۇرىلۋى مۇمكىن. ولاردىڭ ءبارىن تولىق قامتىپ شىعارۋ پايدالانۋعا ءتيىمدى بولمايدى، سالالار بويىنشا توپتاپ شىعارۋ ءتيىمدى. ال اعىلشىن تىلىندە 35 ملن فرازەولوگيزم بار دەگەن مالىمەت تە مەنىڭ جورامالىم ەمەس، زەرتتەۋشىلەردىڭ ناقتى ەڭبەگىنەن كەلتىرىلگەن.
رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، ەل تاۋەلسىزدىگىن الا الماي، ءالى الداعىنىڭ ءبارى تۇمان بولىپ، قازاق ءتىلى قابىرعاسى قايىسىپ، مەملەكەتتىك مارتەبەگە قول جەتكىزە الماي جۇرگەندە كەڭەسباەۆ «مەنى قازاقستانداعى ورىس ءتىلىنىڭ تاعدىرى تولعاندىرادى» دەپ كولگىرسىگەن ماقالا جازىپ، ءىس جۇزىندە انا ءتىلىنىڭ مۇددەسىنە قارسى تۇرعى ۇستانعان بولاتىن.
بىرەۋدى نۇسقاپ، «بۇل نەتكەن ناداندىق» دەپ جاعا ۇستاۋدان، «جات جۇرت ەستىمەسىن دەپ» بالىقشا شورشىپ، بىلگىشتىڭ ءرولىن ويناماس بۇرىن، قابىلدىڭ ءوزىنىڭ بىردەڭەنى سەزىپ العانى وڭدى بولار ەدى.
ل.كرىسيننىڭ فرازەولوگيزمگە بەرگەن دەفينيتسياسى مىناداي: «ۋستويچيۆوە سوچەتانيە سلوۆ، زناچەنيە كوتوروگو وتليچاەتسيا وت پروستوي سۋممى زناچەني سوستاۆليايۋششيح ەگو سلوۆ». وزگە قازاق ەمەس عالىمداردىڭ دا تۇسىنىگى ۇستانىمىدا وسىعان سايادى. دەمەك، «تاياق ۇستاپ قالدى» دەگەن تىركەستەگى ءۇش ءسوزدىڭ ءار قايسىسىنىڭ العاشقى ماعىناسى ءار ءتۇرلى. ال، ۇشەۋى بىرىككەندە تىركەس كەدەيلەنىپ قالدى دەگەن ماعىناعا يە بولادى.
قازىر «ابسوليۋتتىك نول»، «حولودنايا ۆوينا»، «پوروگوۆىە گوسۋدارستۆا»، «پرەزۋمپتسيا نەۆينوۆنوستي»،.. تەكتەس تىركەستەر ورىس ءتىلىنىڭ فرازەولوگيالىق سوزدىكتەرىنەن ورىن العان. ونەركاسىپتە، تەحنولوگيادا ءتۇرلى وپەراتسيالاردى، كوماندالاردى، پروتسەستەردى بىلدىرەتىن، الەمنىڭ قويناۋلارىندا بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردى سيپاتتايتىن كۇردەلى تىركەستەردى ساناپ شىعۋدىڭ قيىندىعى ولاردى قولدانىپ سويلەۋدەن دە قيىنعا اينالىپ بارادى.
قاي تىلدە بولماسىن، ون تسيفردان سان جەتپەس تسيفر تۇزۋگە بولاتىنى سياقتى، جەكەلەگەن سوزدەردىڭ سانىنان ولاردى قولدانىپ قۇراعان فب-ءدىڭ سانى ونداعان، جۇزدەگەن ەسە ارتىق بولادى. قازاق تىلىندە دە سولاي. مىسالى، ءبىر عانا «باس» ءسوزىنىڭ قاتىسۋىمەن جۇزدەگەن فب تۇزىلەدى: «قانى باسىنا شاپتى»، «باسىن تاسقا ۇردى»، «باس ەركى»، «باسقا-باس»، «باسقا تۇسسە - باسپاقشىل»،.. وسى تىركەستەردە ۇشىراساتىن «قان»، «تاس»، «ەرىك» سوزدەرى دە باستاپقى ۇعىمىنان باسقا جۇزدەگەن تىركەستەردى قۇرۋعا قاتىسادى.
دەمەك، قازاق تىلىندەگى 67 مىڭ سوزدەن قوعامدىق ءومىردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە رۋحاني ايالارىنداعى ء(وندىرىس تەحنيكاسى، تەحنولوگيا جاعىن قويا تۇرعاندا) قۇبىلىستار مەن ۇدەرىستەردى سيپاتتاي الاتىن 6-7 ملن تىركەستى ماعىنالىق جانە تۇلعالىق بىرىزدىلىككە كەلتىرىپ، پايدالانۋعا دايىنداپ بەرۋ كەرەك. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە اتقارىلاتىن جۇمىستىڭ نوبايى.
وزبەك، ازەربايجان جانە تۇرىك تىلدەرى تۋرالى
وزبەك جانە ازەربايجان تىلدەرىنىڭ جاعدايىنىڭ قازاق تىلىنەن ايىرماسى، بىرىنشىدەن - ولاردا جەرگىلىكتى ۇلت ءتىلى مەن ورىس ءتىلىن قولدانۋشىلار اراسىندا جىك جوق; ەكىنشىدەن - ولارداعى دەموگرافيالىق احۋال جەرگىلىكتى ۇلت ءتىلى ءۇشىن قازاقستانداعىمەن سالىستىرعاندا قولايلىراق (ورىس جانە وزگە جۇرتتاردىڭ ۇلەسى از); ۇشىنشىدەن - ول تىلدەر وتىرىقشى حالىقتاردىڭ تىلدەرى رەتىندە قازاق تىلىنەن وزىق جاعدايدا. وزبەك تىلىندە ەگىنشىلىك، باقشاشىلىق، ازەربايجان تىلىندە مۇناي كاسىپكەرلىگىنە قاتىستى ءوندىرىس ءتىلى قازاق تىلىنە قاراعاندا جاقسىراق دامىعان. بۇل جاعىنان ولاردىڭ تاجىريبەسىن ەسكەرۋ پايدالى بولار ەدى. دەگەنمەن، ولار دا وگىزدىڭ مۇرنىن جۇدىرىقپەن تەسكەندەي ەتىپ، اينالىسقا ۇرىپ كىرگىزىپ جاتىر. عىلىمي-تەوريالىق نەگىزدەرى سولعىن.
تۇركى حالىقتارى تىلدەرىنىڭ ىشىندە تۇرىك ءتىلى وزىق تۇر. ويتكەنى، ول - ۇلى يمپەريا بولعان حالىقتىڭ ءتىلى. تۇرىكتەردە ونەركاسىپكە، اسكەرگە، تەڭىز فلوتىنا، رەسمي ءىس جۇرگىزۋگە قاتىستى قولدانىلاتىن ۇعىمدار مەن تىركەستەر دەرلىكتەي قالىپتاسقان.
تۇرىك ءتىلى - ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قولدانعان ءتىل. قازاقشاعا جاقىن. سوندىقتان تۇرىك تىلىنەن الىنعان سوزدەر قازاقشاعا تەز ءسىڭىسىپ كەتەدى. بۇل ءتىلدىڭ لەكسيكالىق قورى مەن تاجىريبەسىن پايدالانۋدىڭ قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە ساي ورنىقتىرۋ ۇدەرىسىندەگى ماڭىزى ەرەكشە. بىراق بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى اتقارۋ كەرەكتىگى دە قازاق لينگۆيستەرىنىڭ قاپەرىنە كىرمەي ءجۇر.
ءسوزدى سۇرىپتاپ، ءتىلدىڭ بايلىعىن ازايتۋ
ينتەرنەت-كونفەرەنتسيادا «ءتىل تۋرالى پايىمداۋلار اۋدارمالارعا قاتىستى ما؟ ءسوزدى سۇرىپتاپ، ءتىلدىڭ بايلىعىن ازايتۋدى كوزدەپ جۇرگەن جوقسىز با؟» دەگەن سۇراقتار قويىلدى.
بۇل كۇمان سينونيمدەرگە قاتىستى ايتىلعانداردان تۋىنداپ وتىر. قازاق لينگۆيستەرىنىڭ تالداپ تۇسىندىرۋىنشە «ءبىر ۇعىمدى قازاق تىلىندە بىرنەشە سوزبەن بەرۋگە بولادى، بۇل - عاجاپ بايلىق. ال جۇكەشەۆ بولسا، وسىلاردى «قىسقارتىپ، تىلدىك قوردى ازايتىپ تاستاماق».
وسى قۇبىلىستى مىسالمەن تالدايىق. ءا.بولعانباەۆتىڭ «قازاق تiلiنiڭ سينونيمدەر سوزدiگiندە» «جۇمىس»، «iس»، «قىزمەت»، «شارۋا»، «ەڭبەك»، «قارەكەت» سوزدەرى سينونيمدەر تىزبەگى رەتىندە بەرىلگەن. اگرارلىق سانادا ورنىعىپ العان «عاجاپ بايلىق» تۋرالى اڭىز وسىدان تۋىنداعان. ەگەر ءبىز قازاق تىلىندە رەسمي ءىس جۇرگىزە باستاساق، بۇل اڭىزدىڭ اۋاعا سىڭگەن بۋداي تاراپ كەتەتىنىنە بىردەن كوز جەتكىزەر ەدىك. ويتكەنى، ەكونوميكالىق اينالىسقا سالىپ جىبەرگەندە جۇمىس - ءىس ەمەس، ءىس - قىزمەت ەمەس، قىزمەت - شارۋا ەمەس، شارۋا - ەڭبەك ەمەس، ەڭبەك - ارەكەت ەمەس بولىپ شىعادى. يندۋستريالى قوعامدا ءىس جۇرگىزۋ تالابى اتالعان سوزدەردىڭ اراسىندا ماعىنالىق ۇقساستىق رەڭكتەرىنىڭ بولعانىنا قاراماستان، ولاردىڭ ءار قايسىسىنىڭ ءوز ورنىندا جەكە ماعىنالىق جۇكتەمە الىپ جۇرگەنىن قاجەت ەتەدى.
دەمەك، يندۋستريالى قوعام تالاپ ەتەتىن تiل ورنىقتىلىعى، ۇستانىمى بويىنشا بۇل سوزدەردىڭ ءار قايسىسىنا جەكە ماعىنالىق جۇكتەمە جۇكتەۋ كەرەك. سوندا بىلاي بولادى: جۇمىس - رابوتا; iس - دەلو; قىزمەت - سلۋجبا; شارۋا - حويايستۆو; ەڭبەك - ترۋد; قارەكەت («ارەكەت» ءسوزiنiڭ بۇلiنگەن ءتۇرi) - دەيستۆيە.
تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىك:
دەيستۆيتەلنوست - اقيقات، شىندىق، بولمىس، جارامدىلىق.
بۇل - ورىسشا-قازاقشا سوزدىكتەن الىنعان، ءسينونيمنىڭ كوپتىگىن اسپەتتەۋدىڭ جەتەگىمەن قۇرىلعان اۋدارما. ال، قازاق ءتىلىن وندىرىستىك ءىس جۇرگىزۋگە ەنگىزۋ ءۇشىن اقيقات - يستينا; شىندىق - پراۆدا; بولمىس - بىتيە; جارامدىلىق - پريگودنوست;.. بولىپ اۋدارىلۋى جانە قولدانىلۋى قاجەت.
قازاق ءتىلشى عالىمدارى جۇيە مەن جۇيەشەنiڭ، تۇتاس پەن كومپونەنتتiڭ اراجىگىن ايىرا الماي شاتاسۋدا. ولار ۇيدەن تەرەزەنi, قالادان كوشەنi, اۆتوموبيلدەن موتوردى، شاپاننان جەڭدi اجىراتا الماي، سينونيم رەتiندە مىسالعا الا بەرەدi. مىسالى، ورىسشا-قازاقشا سوزدiكتە «سپيچكا - وتتىق، سiرiڭكە، شىرپى» دەگەن اۋدارما جاسالعان. بۇل جەردە «سپيچكا» - «سiرiڭكە» اۋدارماسى عانا دۇرىس. شىرپى - سiرiڭكەنiڭ بولiگi, باسىنا كۇكiرت جاعىلعان بiر تال. وتتىق - ءتۇرلi تەكتi وت كوزi (مىسالى، زاجيگالكا بولۋى مۇمكiن). اتالعان مىسالدا تۇتاستىق (سiرiڭكە) پەن كومپونەنت (شىرپى) سينونيمگە اينالىپ كەتكەن. ءۇش ءسوزدi سينونيمدەتiپ، بiر ءسوزدiڭ اۋدارماسى رەتiندە تىقپالاۋدان ەش ۇتىس بولمايتىنى كورiنiپ تە تۇر.
سينونيم بايلىق بولادى، ەگەر بەلگiلi بiر ۇعىمدار مەن زاتتاردىڭ بالامالارى ءسوز قولدانىسى كەزiندە ارتىعىمەن، اسا جىعىلىپ جاتسا. سينونيم بايلىق بولمايدى، ەگەر تiلدەگi سوزدەر بiر ۇعىم نەمەسە زاتتى بiرنەشە لەكسيكالىق بiرلiكپەن اتاعانمەن، ەكiنشi بiر ولارعا جاقىن ۇعىم نەمەسە زاتتى اتاۋعا ءسوز تابىلماي جاتسا.
تiلدiڭ بايلىعىن سينونيمنiڭ كوپتiگiمەن ولشەۋ - اگرارلىق سانا شەڭبەرىندە مەشەۋ ويلاۋدىڭ سالدارى. ارتىق داۋلەت باس جارمايدى دەمەكشi, سينونيمنiڭ كوپ بولۋى، ەگەر ولار شىن سينونيمدەر بولسا عانا جاقسى، سوندا ولار تiلدiڭ بايلىعىن كورسەتەدi. ال بايلىقتىڭ بەلگiسi وسى ەكەن دەپ، وزگە ماعىنادا قولدانىلىپ جۇرگەن سوزدەردiڭ ەسەبiنەن سينونيمدەردi جاساندى ادىسپەن كوبەيتۋگە تىرىسۋ تiلدi قارا جەرگە وتىرعىزۋمەن تەڭ بولار ەدi. وسى تۇرعىدان قاراعاندا تiلدiڭ بايلىعىن جارنامالاۋ ءۇشiن سينونيمدەردi كوبەيتۋدi العا ماقسات ەتiپ قويۋعا جانە سول ماقساتقا جەتۋ ءۇشiن سەمانتيكالىق ورiسكە ەنەتiن سوزدەردiڭ ءبارiن سينونيم ساناتىنا ەنگiزۋگە تىرىسۋدى تiلگە كورسەتiلگەن «ايۋدىڭ جاناشىرلىعى» دەپ قانا باعالاۋعا بولادى. كوپشiلiككە تۇسiنiكتi, قاراپايىم قيسىنعا سالعاندا تiل بايلىعى الدىمەن سول تiلدەگi جەكە لەكسيكالىق جۇكتەمەسi بار، ورنىقتى پiشiندە تۇرىپ، ناقتى ماعىنادا قولدانىلاتىن لەكسيكالىق بiرلiكتەردiڭ كوپتiگiمەن ولشەنەدi.
اقپارات مازمۇنىنىڭ وزگەرىپ كەتۋى
مەن اسكەردە قىزمەت ەتىپ جۇرگەندە بولعان ءبىر وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. ءبىر سولداتقا وتباسى سەمەيدەن «روديلسيا سىن، پوحوج نا دەدا، ۋجە ۋلىباەتسيا» دەپ تەلەگرامما سالىپتى. كاندالاكشادا (مۋرمانسك وبلىسىندا) قىزمەت ەتىپ جۇرگەن سولداتتىڭ قولىنا تيگەندە ونىڭ مازمۇنى بىلاي وزگەرىپ بارىپتى: «روديلسيا سىن، پوحوج نا سوسەدا، ۋجە رۋگاەمسيا».
وسى تۇرپاتتى مەحانيزمنىڭ سوزگە ەرگىش قازاق اراسىندا تارالۋى ماڭىز الارلىقتاي. سونىڭ سالدارىن مەنىڭ «قازاق ءتىلىن يندۋستريالى قوعامدا قولدانۋعا دايىنداۋ كەرەك» دەگەن يدەيامنىڭ تونى تەرىس اينالدىرىلىپ، كوپشىلىككە قۇبىجىق رەتىندە تارتىلعانىن كورىپ وتىرمىن.
جالعاسى بار
«اباي-اقپارات»
