لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى جاڭا قازاق جازۋىنىڭ ەملە ەرەجەلەرى جارىق كوردى. كوپتەن كۇتكەن ەرەجەنىڭ دەنى –  «بۇرىنعى». بىراق «بۇرىنعىنىڭ» دا جاڭالىعى تابىلىپ جاتىر. ونىڭ ءبىرى – بىرگە جازىلاتىن سوزدەردىڭ ەملەسى. تاۋەلسىزدىك العانننان كەيىنگى جارىق كورگەن «قازاق ءتىلى ورفوگرافياسىنىڭ سوزدىكتەرىندە» (2001, 2005, 2007, 2013 جج.) بىرگە جازىلاتىن سوزدەر قاتارى مولايعانى بار ەدى. بىراق ءتىلشى عالىمداردىڭ بىرقاتارى جانە جازۋمەن اينالىساتىن ءبىرشاما الەۋمەت سوزدەردىڭ «بىرىگۋىنە قارسى» ەكەن. بۇل – جازۋ رەفورماسى تۇسىنداعى نازار اۋدارارلىق جاي، «ەسكىنىڭ جاڭالىعى» بولدى.

ەملە ەرەجەلەرىنىڭ العاشقى نۇسقالارى تالقىلانعان «قازاق ءتىلى ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ جونىندەگى» ۇلتتىق كوميسسيا جانىنداعى ورفوگرافيالىق جانە ادىستەمەلىك جۇمىس توپتارىنىڭ وتىرىستارىندا ءتىلشى-عالىمدار تاراپىنان ۇردا-جىق، ۋدا-شۋ، سارىماي، اقكوڭىل، دۇنيەقوڭىز سياقتى بىرگە جازىلاتىن سوزدەردى ەندى جاڭا گرافيكامەن بولەك جازۋ ۇسىنىلدى. ءۋاج رەتىندە – «بۇلار سينتاكسيستىك جانە فرازەولوگيالىق ءسوز تىركەستەرى»، «ءسوز تىركەستەرى مەن فرازەولوگيزمدەر مىندەتتى تۇردە بولەك جازىلۋى كەرەك»، «سويلەم مۇشەسى رەتىندە تالدانادى»، «سىڭارلار اراسىندا سينتاكسيستىك قاتىناس بار» دەگەن سەبەپتەر ۇسىنىلدى. ءتىلشى-عالىمدار تاراپىنان ايتىلىپ جاتقاننان كەيىن بۇل پىكىرلەر ماسەلەنى ودان ءارى قيىنداتتى. سوندىقتان اڭگىمەنى باسىنان باستاۋعا تۋرا كەلەدى.

سوزدەردىڭ بولەك، بىرگە تاڭبالانۋى – ادامنىڭ پسيحوفيزيولوگيالىق بولمىسىنا اسەر ەتەتىن “كورۋ-جازۋ تىلىندەگى”(ف.سوسسيۋر) ەرەكشە قۇبىلىس. ءتىپتى ەتنوستىڭ دۇنيەتانىمدىق سيپاتى مەن ەتنوس ءتىلىنىڭ سوزجاسامدىق ۇلگىسىنىڭ ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلاتىن دا بەلگى دەيدى عالىمدار. نەمىس وقىمىستىسى ل.ۆەيسگەربەر نەمىس تىلىندە سوزدەردى بىرىكتىرۋدىڭ ءونىمدى ءتاسىل بولۋىن ۇلتتىق ويلاۋدىڭ ابستراكتى سيپاتىنىڭكۇشتىلىگىنە تەڭگەرەدى. تىلدىك تاڭبانى ءبۇتىن كورۋ (ياعني وقۋ) نەمەسەاراسىن ۇزبەي جازۋ ادام ساناسىنىڭ جوعارىلاۋىنان، وي تۇتاستىعى مەن ۇعىم بىرلىگىنەن، جالپىلىق پەن ابستراكتىلىكتەن ءوربيدى.

«بىرگە جازامىز با، بولەك جازامىز با؟»دەگەن ساۋال بارلىق تىلدەردىڭ ەملە ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر. ا.ا.رەفورماتسكيدىڭ 1937 جىلى “ورفوگرافيانىڭ ەشبىر پروبلەماسى سوزدەردىڭ بىرگە، بولەك، دەفيسپەن جازۋ ماسەلەسىندەي قيىندىق تۋدىرمايدى” دەگەن ءسوزىن بۇگىن دە قايتالاۋعا بولادى.

الدىمەن ۇعىمداردى ايىرىپ الساق. بىرىككەن ءسوز تەرمينى مەن بىرگە جازىلۋ تەرمينى – ەكى ءتۇرلى سالانىڭ ۇعىمدارى. بىرىككەن ءسوز – تىلدىك ءسوزجاسام تەرمينى، ياعني ەكى سوزدەن قۇرالىپ، بىرگە جازىلاتىن كۇردەلى ءسوزدىڭ بىرگە جازىلاتىن ءتۇرى. ال بىرگە جازىلۋ – گرامماتولوگيالىق تەرمين (ونى عىلىمي جۇمىستا بوسارالىقسىز تاڭبالانۋ دەپ تە اتادىق), ورفوگرافيانىڭ ۇعىمى، ءسوزجاسام پروتسەسىنىڭ جازۋ تۇرپاتى، سوزجاسامدىق ۇلگىنىڭ ورفوگرافيالىق كەسكىنى. ەملەدە كۇردەلى ءسوز (بىرىككەن ءسوز، قوس ءسوز، كىرىككەن ءسوز، تىركەسكەن ءسوز) بىرىگە، كىرىگە، دەفيسپەن جانە بولەك تاڭبالانادى. قازاق ءتىلىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى كۇردەلى ءسوز سىڭارلارىنىڭ  اراسىنداعى ماعىنالىق-قۇرىلىمدىق قاتىناس تۇرپاتىندا مۇمكىندىگىنشە كورىنىس تاۋىپ وتىرادى. بىراق ول – پروتسەسس تۇرىندە باياۋ جۇرەدى. سول سەبەپتى سوزدەردىڭ بىرىككەن، تىركەسكەن، كىرىككەن نە قوس ءسوز بولۋىنىڭ مازمۇنى مەن كەسكىندەلۋى ساي كەلمەي جاتادى. سوزجاسامدىق ءبىر ۇلگىدەگى سوزدەردىڭ ءبىرى بىرىگۋ پروتسەسىنەن وتكەن، ەندى ءبىرى بىرىگۋ پروتسەسىندە، ەندى ءبىرى بىرىگۋ الدىندا تۇرۋى مۇمكىن. جازارمان تىلدىك ينتۋيتسياسى ارقىلى مازمۇن مەن تۇرپاتتى سايكەستەندىرىپ دۇرىس تاڭبالاي الار ەدى. بولماسا ەملە سوزدىگىنە ساي تاڭبالايدى. مىسالى، سارىماي/سارماي،قىزىل ماي، قارا ماي; اقماي، توڭ ءماي;ىش ماي، قۇيرىقماي، جىلىك ماي، شاربىماي، بۇيرەك ماي; سۇيىقماي،وسىمدىك مايى، ءزايتۇن مايى; جەر ماي، قارا ماي دەگەن سوزدەردىڭ سوڭعى سىڭارلارى ورتاق بولعاندىقتان ءبىر ۇلگىمەن جاسالعانداي كورىنەدى. الايدا الدىڭعى ۇشەۋى – سارىماي/سارماي،اقماي، قىزىل ماي – سىن ەسىم مەن زات ەسىم تىركەسى;  سوڭعىلارى زات ەسىم-زات ەسىم تىركەسى. سىن ەسىم-زات ەسىم تىركەسىندە سىندىق ماعىنا كومەسكىلەنگەن. ق.جۇبانوۆ “سارى مايدىڭ اق، كوگىلدىر تۇرلەرى دە كەزدەسەدى” (ق. جۇبانوۆ، 225ب.) دەيدى. سارى ماي– ابدەن شايقالىپ، سۇتىنەن مۇقيات اجىراتىلعان، قويدىڭ قارنىنا ۇزاق ۋاقىت ساقتالا سارى ءتۇسىن ساقتاعان، باسقا تاعامدىق مايلاردان قۇنارلىلىعى وتە جوعارى ماي. ۋاقىت وتە كەلە ونىڭ ءتۇسىنىڭ ساپ-سارى، سارى، اقشىل سارى، اق سارى، كوگىلدىر بولۋى ەمەس، ونىڭ قۇنارلىلىعى، ساپاسىنىڭ جوعارى، ياعني ساپا ۇزاقتىعى مانگە يە بولادى. تۇراقتى سىڭارىمەن بىرىگىپ قانا اتاۋ بولاتىنىن «تۇسىنەدى». ماعىناسى كومەسكىلەنگەن سىڭار «كومەكتى» قاسىنداعى سىڭاردان «ىزدەيدى». سوندىقتان سارىماي، قاراماي (تەحن.ماي), قىزىلماي (دارىلىك ماي) سوزدەرىندەگى سارى، قىزىل، قارا سوزدەرى ءوز ماعىناسىنان اۋىتقىپ، ماي سىڭارىمەن بىرىگىپ قانا تولىققاندى اتاۋعا اينالا الادى. بۇل بىرىگۋ پروتسەسى (اسىرەسە سارىماي مەن قاراماي) ۇزاق ۋاقىتتى العان. ول ۇزاقتىق ءبىر ءسوزدىڭ بىرگە، ال سوعان ۇقساس ەندى ءبىر ءسوزدىڭ بولەك جازىلىپ جۇرە بەرۋىنە اكەلەدى. ءسويتىپ، ءبىز مودەلدەردىڭ سىرت تۇرپاتىنا قاراپ: «مىنا ءسوز بىرگە، ال مىنا ءسوز نەگە بولەك؟» دەگەن اڭگىمە شىعارامىز.

قازاق لينگۆيستيكاسىنىڭ تۇڭعىش پروفەسسورى قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ 30 جىلدارى بىرىككەن سوزدەردى قالىپقا تۇسكەن ورتاق زاڭى جوق، زاڭسىز قوسىندى دەگەن، بىرىككەن سوزدەردىڭ پايدا بولۋىنىڭ ۇزاق سونارلى پروتسەسس ەكەنىن، ارالىق جاعدايدا كوپ ءجۇرىپ، جالعان كوزقاراس قالىپتاستىرۋ مۇمكىندىگىن ەسكەرتكەن!“قارعا قارا قۇس بولعانمەن دە قارا قۇس ەمەس، اق سارى، قاراقۇس, قارا قۇس بولماعانمەن دە، قاراقۇس” (سوندا، 224ب.) دەگەن زەرتتەۋشىنىڭ ءسوزى – بىرىككەن ءسوز جاسالۋىنىڭ سەمانتيكالىق جولىنىڭ تاماشا مىسالى. ال قولعاپ ءسوزىن تۇسىندىرگەنى ەستەرىڭىزدە بار ما؟ كورەگەن عالىم قولعاپ سوزىندەگى قاپ سىڭارى مەشوك ماعىناسىندا ەمەس، چەحول ماعىناسىندا قولدانىلعاندىقتان، تىركەسكەن ءسوز بىرىگەتىنىن ايتادى. ۋىق قاپ، كەرەگە قاپ، اياق قاپدەگەن قاپ سىڭارىمەن كەلەتىن وزگە كۇردەلى سوزدەردەن ءوز زامانى سوزجاسامىنداعى ايىرماشىلىعىن وسىلاي تانىتقان. سونىمەن، سارىماي، قولعاپ سوزدەرى – قازاق سوزدەرىنىڭ تابيعي جولمەن بىرىگۋ پروتسەسىن باسىنان وتكىزگەن سوزدەر. ال قىزىلماي، قاراماي سوزدەرى بىرىگۋ پروتسەسىندەگى سوزدەر، سوندىقتان تونى ەملە سوزدىگى بىرىكتىرىپ، سوزدىكتەردىڭ رەەسترىنە شىعارادى. ويتكەنى ەملە سوزدىگىندەگى ورفوگراممالار باس-اياعى 5-10 جىلدا قولدانىسقا ەنىپ تۇراقتانادى. سوندىقتان بىرىگۋ پروتسەسىندە تۇرعان سوزدەردى ەملە سوزدىگى الدىن الا بىرىكتىرىپ وتىرادى.

سول سياقتى ۇردا-جىق، ۋدا-شۋ سوزدەرىن الايىق. بۇل سوزدەر 1988 جىلعى ورفوگرافيالىق سوزدىكتەن (رەداكتورى – ر.سىزدىق) باستاپ وسى فورمادا جازىلىپ كەلەدى.  لدىمەن «ۇرۋ سوسىن جىعۋ»، «ۋىلدەۋ جانە شۋىلداۋ» (نەمەسە قوس ءسوزدىڭ ماعىنالى-ماعىناسىز ءتۇرى (ات-مات، شاي-پاي سياقتى) رەتىندە) دەگەن كۇردەلى قيمىلداردى سيپاتتاۋ ارقىلى پايدا بولعانى بەلگىلى. بىراق ءتىل – ءتىرى اعزا. ماعىنالىق وزگەرىستەر بۇل ءسوزدى «وجار، سودىر» ماعىناسىنىڭ جەڭىلتەكتەۋ سيپاتىن اتايتىن ءسوز دەڭگەيىنە كوتەردى. ءسويتىپ، «ۇر دا جىق» بىرىگۋدىڭ تابيعي جولى – دەفيس –  ارقىلى جازىلدى. بۇل بىرىگۋدىڭ الدىنداعى ساتى دەگەن سوزەدى. ول ۇرداجىقتىق دەگەن بىرىككەن ءسوزدى جاسادى. ەملە ەرەجەسىن تالقىلاۋدا بىرقاتار عالىمدار اتالعان سوزدەر دەفيس ارقىلى جازىلمايدى، ۇر، سوسىن جىق دەگەن ەكى قيمىلدى كورسەتەدى، سوندىقتان بولەك جازىلۋ كەرەك دەگەندى العا تارتتى. دا دەمەۋلىك شىلاۋ، سويلەم مۇشەسىنە تالدانادى دەدى. ۇردا-جىق، استا-توك، ۋدا-شۋ سوزدەرىن  كىر دە شىق, بار دا ايت دەگەن سينتاكسيستىك ەركىن ءسوز تىركەستەرىمەن ءبىر دەڭگەيدە قارادى. ۇردا-جىق، سودىرلاۋ ادام، استا-توك مولشىلىق زامان، ۋدا-شۋ بولۋ قيمىلدى ەمەس، سيپاتتىڭ تۇراقتى اتاۋىنا اينالعان سوزدەر، سوندىقتان ولاردىڭ ورفوگرافيالىق كەسكىندەرى، وبرازدارى الدىڭعىلارمەن بىردەي بولا المايدى. سيپاتتاۋ ەمەس، اتاۋ ءسوز قىزمەتىنە كوشكەنىن ورفوگرافيالىق كەسكىندەلۋى ارقىلى وسىلاي بىلدىرە الامىز.

سوزدىك قوردى بايىتاتىن تىركەسكەن سوزدەردى (ولار عىلىمي ادەبيەتتە كۇردەلى ءسوز، تىركەستى ءتۇبىر، اتاۋلى تىركەس، تۇيدەكتى تىركەستەر، شەكتەۋلى تىركەس، لەكسيكالانعان تىركەس دەپ ءارتۇرلى اتالىپ ءجۇر) سينتاكسيستىك ءسوز تىركەسىمەن سالىستىرۋدىڭ، ءسوز تىركەسى قۇرامىندا قاراۋدىڭ ولاردىڭ سىڭارلارى اراسىنان سينتاكسيستىك قاتىناس ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق، سويلەم مۇشەسى رەتىندە مۇشەلەپ تالداۋ، ارتىق. «سويلەمنەن تىس، تەك سوعان كەرەكتى قۇرىلىس ماتەريالى رەتىندە قارالاتىن ءسوز تىركەستەرى سوزدەر ءتارىزدى بولادى دا، ءتىلدىڭ ءنوميناتيۆتى كۇرالدارىنىڭ سالاسىنا، زاتتاردى، قۇبىلىستاردى، پروتسەستەردى بەلگىلەۋ قۇرالدارىنىڭ قاتارىنا ەنەدى” دەلىنگەن باياعىدا (ۆينوگرادوۆ ۆ.ۆ. ، 1954).

ءبىز بۇدان ەش ۇتىلمايمىز. بۇنداي اتالىمداردى سويلەم مۇشەسىنە، ءسوز تىركەسىنە تالداۋعا ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن عانا وسى ورىستەن شىعارماي وتىرساق، سوزدىك قور بايىمايدى. ءسوز جاسالمايدى، سوزجاسامدىق تاسىلگە تۇساۋ سالامىز. قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىن تولىق كورسەتە المايمىز. مىسالى. «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى» العاش 1959–1961جج. ەكى توم بولىپ جارىق كورگەندە (رەداكتورى – I.كەڭەسباەۆ) سوزدىكتە 18 135 ءسوز، 3 371 فرازەولوگيالىق تىركەس بار ەدى. ال 1974-1986جج. ون تومعا جينالعان «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە» (رەداكتورى – ا.ىسقاقوۆ) 66 مىڭ 994 اتاۋ ءسوز، 24 مىڭ 508 فراەزولوگيالىق تىركەس ەندى (ف.ع.ك. ا.ۇدەرباەۆ زەرتتەۋى بويىنشا). ەندى 2006-2011جج. شىققان ون بەستومدىق «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە» اتاۋ ءسوز 92200-دەن استام بولسا، 57800-گە جۋىق تۇراقتى تىركەس قامتىلدى. سوندا 20-25 جىل ىشىندە دارا ءسوز 66 مىڭنان 92 مىڭعا قالاي ءوستى؟ بۇل سوزدەر جاڭادان جاسالا قالدى ما؟ بۇرىن قايدا بولعان دەگەن زاڭدى ساۋال تۋادى. 2013 ج. شىققان ءبىر تومدىق «قازاق سوزدىگىندە» ءتىپتى بۇل سان 106 مىڭعا ۇلعايدى. ونىڭ سەبەبى نوميناتسيالانۋ دەڭگەيىنە جەتكەن، زات پەن سيپاتتىڭ، ۇعىمنىڭ تۇراقتى اتاۋىنا كوشكەن وسى سياقتى سوزدەردى بىرگە جازىپ، رەەسترگە شىعارۋدا ەدى.

بۇل قادامنىڭ دۇرىستىعىن لينگۆيست عالىمدار 70 جىلداردان باستاپ ايتتى. پروف. ا. ىسقاقوۆ تىركەسكەن سوزدەر “پراكتيكالىق تۇرعىدان قاراعاندا جالاڭ سوزدەردىڭ ورەسى جەتپەيتىن قىزمەت اتقارادى، ولاردىڭ ولقىلىقتارىن تولتىرادى، ال تەوريالىق تۇرعىدان، دارا سوزدەرمەن جارىسا ءومىر ءسۇرىپ، سول دارا سوزدەردىڭ تۋىنا نەگىز بولىپ قىزمەت ەتەدى” دەدى (ىسقاقوۆ، 120ب.). پروف. م.بالاقاەۆ “قابىسقان ءسوز تىركەستەرى تۇيدەكتى توپقا، ودان بىرىككەن سوزگە اينالۋ پروتسەسىندە، ءبىر سوزگە اينالعاندا ولاردىڭ بىرتىڭدەپ سينتاكسيستىك بايلانىسى ىدىراپ كەتەدى. سول پروتسەستىڭ ۇزاقتىعىنان، بىرىگۋ دارەجەلەرىنىڭ ءارتۇرلى بولاتىندىعىنان بىرىككەن ءسوزدى ايىرىپ تانۋ قيىن” دەگەن (بالاقاەۆ، 205ب.). “بىرىكتىرۋ – جيناقىلىقتىڭ بەلگىسى. جيناقىلىق –مادەنيەتىلىكتىڭ نىشانى. مادەنيەتتى ەلدىڭ جازۋى تىلدەگى ءسوز تۇتاستىعىن بۇزباي، ادامداردىڭ پسيحولوگيالىق ويلاۋ قابىلەتىنە سايكەس بولۋعا ءتيىس. ادامنىڭ جازۋ ارەكەتى مەن كورۋ ارەكەتى ۇيلەسىپ، قالىپتاسقان سايىن تىلدىك سانا-سەزىم كۇشەيە تۇسەدى” دەگەن جانە عالىم (سوندا، 207ب.). پروفەسسور ب.قاسىم 90 جىلدارى «بۇگىنگى قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ مىندەتى كۇردەلى ءسوزدىڭ نوميناتسيالىق نەگىزىن انىقتاپ، وسى توپتىڭ سوزدىك دارەجەگە جەتكەنىن بەلگىلەۋ بولۋ ءتيىس» دەگەن ەدى. ول ءۇشىن فورمالدى جاقتان بولەك تاڭبالانىپ جۇرگەن كۇردەلى سوزدەردى بىرىكتىرىپ جازۋ قاجەتتىلىگىن ايتقان (قاسىم، 263ب). 70 جىلداردان باستاپ بىردە-ءبىر، كەمدە-كەم، ۇردا-جىق، ۋدا-شۋ، استا-توك، ولدە-ماعان، كىمدە-كىم، قوياردا-قويماي، قۇلىندا-قۇلىنى شىعۋ، قولما-قول، اۋىزبا-اۋىز، كوزبە-كوز، بەتپە-بەت، باسپا-باس، ناقپا-ناق دەگەن اتاۋلار جيناقى جازىلا باستادى. بۇل جيناقىلىققا جازارمان دا، تىلدىك سانا دا ۇيرەنىپ الدى. ەندى ونى بۇزۋدىڭ قاجەتى جوق.

سونىمەن، ءسوز ماعىناسىنداعى وزگەرىستەر فورمادا كورىنىس تاۋىپ وتىرۋ كەرەك. ءسوزدىڭ جازۋداعى تۇرپاتى ونىڭ مازمۇنىنا ساي كەلمەسە، ءتىلدىڭ كوممۋنيكاتيۆتىك قىزمەتى السىرەپ، ادامداردىڭ ويلاۋ قابىلەتى توقىراۋعا ۇشىرايدى.

قۇرالاي كۇدەرينوۆا،ف.ع.د.، قازاق جازۋىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋگە بايلانىستى ۇلتتىق كوميسسيا جانىنداعى  ورفوگرافيالىق جۇمىس توبى مۇشەسى، پروفەسسور

Abai.kz