بيىل 24 ماۋسىم كۇنى «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا تاريحشى ا. قامباروۆتىڭ «تاريح ينستيتۋتىنىڭ «جالعان مالىمەتكە تولى كىتابى» جارىق كوردى» دەگەن ماقالاسى جاريالانىپ، وندا ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى شىعارعان «قازاق مەملەكەتتىلىگى جانە الاشوردا» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە ورىن العان كەمشىلىكتەر سىنعا الىنعان بولاتىن. بىراق تا بۇل سىندى اتالمىش ينستيتۋتتىڭ ۇجىمى قابىلداماي،  1 تامىزدا «ينستيتۋت جاريالاعان ەڭبەكتى ساپاسىز دەپ كورسەتۋ ناعىز جالا جابۋ» دەپ تەرىستەۋ ماقالاسىن جاريا ەتتى.

قازاق جۇرتشىلىعى اراسىندا سۇرانىسقا يە الاش تۋرالى ەڭبەككە نەگە جالا جابىلدى ەكەن دەگەن ويمەن «قازاق مەملەكەتتىلىگى جانە الاشوردا» كىتابىن تاۋىپ وقۋعا تۋرا كەلدى. بۇل كىتاپپەن تانىسۋ  بارىسىندا ا. قامباروۆتىڭ سىنى ورىندى ەكەنىنە جانە ونىڭ پىكىرىندە ەشكىمنىڭ جەكە باسىنا تيىسۋشىلىك جوق ەكەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. مۇنىڭ ءوزى ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح ينستيتۋتىنىڭ ۇجىمى ەشقانداي سىندى قابىلدامايتىندىعىن، مۇنداي سىندى «جالا» دەپ ەسپەتەيتىنىن، ءوز اتتارىنا شاڭ جۇقتىرماۋعا تىرىساتىنىن اڭعارتادى. ونىڭ ۇستىنە تاريح ينستيتۋتىنىڭ ۇجىمى ا. قامباروۆتىڭ سىني ماقالاسىن بۇرىنعى باسشىلىقتىڭ «قاستاندىق» ارەكەتىمەن بايلانىستىرۋىن عىلىمي ەتيكاعا جات بەيادەپتىكتىڭ كورىنىسى رەتىندە باعالاۋعا يتەرمەلەيدى.

ا. قامباروۆتىڭ سىني پىكىرى عىلىمعا جاناشىرلىقتان، الاش ماسەلەسىنىڭ تەرەڭ زەرتتەلىپ، بۇل جونىندە حالىقتىڭ قولىنا ساليقالى تۋىندى تيسە دەگەن نيەتتەن تۋىنداعان.  ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ۇجىمى ا. قامباروۆتىڭ سىن-پىكىرىن دۇرىس قابىلداۋى ءتيىس ەدى جانە ول اتاپ كورسەتكەن كەمشىلىكتەرگە ينستيتۋتتىڭ ابىرويى ءۇشىن جول بەرمەۋى كەرەك ەدى. ونىڭ ۇستىنە ينستيتۋت ۇجىمى ورىندى ايتىلعان سىندى جالا دەيتىن بولسا، سىناعاننىڭ ءبارىن سوتقا بەرەمىن دەپ  قوقاڭدايتىن بولسا، سوندا نە بولعانى!؟

جۋىردا عانا ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ا. ايماعامبەتوۆ مەكتەپ وقۋلىقتارىندا كەمشىلىكتەردىڭ كوپ ەكەنىن ايتىپ، ونى جوندەۋگە شاقىردى. وسىنداي كەزدە بىلدەي ءبىر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ مونوگرافياسىندا كەمشىلىكتەر جىبەرىلىپ جاتسا نە بولماق!؟ وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىنىڭ ءماتىنى عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ مالىمەتتەرىنە نەگىزدەلەدى عوي!

تاريح ينستيتۋتى شىعارعان كىتابىندا ا. قامباروۆ كورسەتپەگەن قاتەلىكتەر ءالى دە بارشىلىق. ماسەلەن، ا.م. اۋاناسوۆا مەن ە.ق. نۇرپەيىسوۆ «1917 جىلدىڭ سوڭىندا «الاش» اۆتونومياسى جاريالانعاندا، رەسەي تەرريتورياسىندا بىرىڭعاي مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى بولعان جوق. ءوزىن-ءوزى جاريالاعان ۇكىمەت – ۋاقىتشا ۇكىمەت...» (46-بەت) دەي وتىرىپ بىرنەشە قاتەلىككە جول بەرگەن. بىرىنشىدەن، «الاش» اۆتونومياسى 1917  جىلدىڭ سوڭىندا جاريالانعان جوق، 1917 جىلى جەلتوقساندا وتكەن ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە «الاش» اۆتونومياسىن جاريالاۋ كەيىنگە قالدىرىلعان، ەكىنشىدەن، ۋاقىتشا ۇكىمەت ءوزىن-ءوزى جاريالاعان جوق، ۋاقىتشا ۇكىمەت مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ۋاقىشا كوميتەتى مەن پەتروگراد جۇمىسشى-سولدات دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ اراسىنداعى كەلىسىم نەگىزىندە قۇرىلدى.  وسى ءجايتتى كىتاپتا دۇرىس اشىپ كورسەتۋدىڭ ورنىنا ا.م. اۋاناسوۆا مەن ە.ق. نۇرپەيىسوۆ تاريحي فاكتىنى بۇرمالاۋعا جول  بەرگەن.

كىتاپ اۆتورلارىنىڭ تاريحي فاكتىنى بۇرمالۋعا بەيىم ەكەنى ب.ع. اياعان ازىرلەگەن «الاش قايراتكەرلەرى ەڭبەكتەرىندەگى مەملەكەتتىلىك يدەياسى» دەگەن تاراۋدان ايقىن اڭعارىلادى. ونى كىتاپتىڭ 91-بەتىندەگى «الاشوردانىڭ كوشباسشىلارى قيىن سىناقتارعا قاراماستان، ۋاقىتشا ۇكىمەتپەن قىسقا ءارى تەڭ ەمەس وداق قۇرۋ ارقىلى كۇردەلى جولمەن ءوتىپ، كومۋچپەن بايلانىس ورناتۋعا تىرىستى، ... شەت ەلدەردىڭ – تۇركيانىڭ، قىتايدىڭ، ورتالىق ازيا حالىقتارىمەن قارىم-قاتىناس ورناتتى» دەگەن مازمۇنداعى ماتىننەن بايقاۋعا بولادى.

ب.ع. اياعان الاشوردا قۇرىلعان كەزدە ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جويىلىپ، ونىڭ ورنىنا كەڭەستىك بيلىك كەلگەنىن ەسكەرمەي، الاشوردانى «ۋاقىتشا ۇكىمتپەن قىسقا ءارى تەڭ ەمەس وداق قۇردى» دەپ قاتەلىككە جول بەرگەن. سونىمەن قاتار ونىڭ الاشوردانىڭ توراعاسى ءا. بوكەيحانوۆتىڭ تۇركىستان اۆتونومياسىمەن وداق قۇرۋدى قولداي قويماعانىن بۇركەمەلەپ، «الاشوردا كوسباسشىلارى ورتالىق ازيا حالىقتارىمەن بايلانىس ورناتتى» دەۋىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى!؟ اۆتوردىڭ الاشوردا كوسباشىلارى تۇركيانىڭ جانە قىتايدىڭ حالىقتارىمەن بايلانىس ورناتتى دەۋى – ورەسكەل قاتەلىك. الاشوردا كوسباسشىلارى تۇركيا مەن قىتايدىڭ كوپ ۇلتتى حالىقتارىمەن بايلانىس ورناتۋعا قول جەتكىزە المادى. الاشورداشىلار تەك قىتاي مەن تۇركيانىڭ بىرەن-ساران وكىلدەرىمەن عانا بايلانىس جاساۋعا قول جەتكىزە الدى. بۇل جەردە بالكىم،  ب.ع. اياعان قىتايعا م. دۋلاتوۆ باستاعان توپتىڭ قىتاي قازاقتارى اراسىنا بارعانىن ايتقىسى كەلگەن شىعار!؟ بىراق مۇنى قىتاي حالىقتارىمەن الاشوردا بايلانىس ورناتتى دەۋگە بولمايدى ەسمەس پە!؟

ۇجىمدىق مونوگرافيانى دايارلاۋشىلار جالپى جۇرتشىلىققا ءمالىم فاكتىلەردى دە بۇرمالاعان. بۇعان ق.ا. ەڭسەنوۆتىڭ ەرەجەپ يتباەۆ جونىندە جازعان ماتىندەگى مىنا جولدار دالەل: «1920 جىلدىڭ باسىندا الاشوردا مەن كەڭەس ۇكىمەتى اراسىندا جۇرگىزىلگەن كەلىسسوزدەر ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن قازرەۆكومنىڭ 1920 جىلعى ناۋرىزدىڭ 5-ىندەگى قاۋلىسىنا سايكەس الاشوردا تاراتىلدى» (693 بەت).

ق.ا. ەڭسەپوۆ وسى پىكىرى ارقىلى 1919 جىلى 10 شىلدەدە قۇرىلعان قازرەۆكومدى 1920 جىلى قۇرىلدى دەپ وقىرمان قاۋىمدى شاتاستىرادى. ونىڭ ۇستىنە ول «قازرەۆكومدى الاشوردا مەن كەڭەس ۇكىمەتى اراسىنداعى كەلىسىم نەگىزىندە قۇرىلدى» دەپ ورەسكەل قاتەلىككە جول بەرگەن. عىلىم ناقتىلىقتى قاجەت ەتەدى. بۇل جەردە كىتاپتى دايارلاۋشىلار عىلىمعا باياعىدان بەلگىلى نارسەنىڭ ءوزىن دۇرىس كورسەتە الماي، وزدەرىنشە ءبىر «جاڭالىق» اشقىسى كەلگەن. تىپتەن، ش.ش.  ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا قىزمەت جاساعان ك. نۇرپەيىسوۆتىڭ «الاش ءھام الاشوردا» دەگەن كىتابىنداعى مالىمەتتەردى اياق استى ەتكەن.

قاتەلىكتەر كىتاپتا تىپتەن كوپ. ولاردى تىزە بەرسەڭ كەم دەگەندە 10-نان استام پاراق كەتەتىن ءتۇرى بار.   كەيبىر اۆتورلار تاقىرىپتان اۋىتقىپ، تاقىرىپقا قاتىسى جوق نارسەلەردى بايانداپ كەتكەن. ماسەلەن، ج. تاڭاتاروۆا «الاش ودا جانە رەسەي دەموكراتياسى» دەپ اتالاتىن 17 بەتتىك ءماتىننىڭ تەك ءبىرجارىم بەتىن عانا الاشوردا ماسەلەسىنە ارناعان. ءماتىننىڭ قالعان بەتتەرىندە الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلعانعا دەيىنگى  وقيعالار باياندالعان.

ز. قابىلدينوۆ «ءحىح-حح عاسىردىڭ توعىسىندا ءا.ن. بوكەيحان قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق جازباشا تاريحىن جازۋعا كىرىسكەن جالعىز قازاق حالقىنىڭ وكىلى» دەگەن پىكىر بىلدىرەمىن دەپ  ق. حاليد، ش. قۇدايبەردىۇلى، م-ج. كوپەيۇلى سەكىلدى تۇلعالاردىڭ تاريح تۋرالى جازعان ەڭبەكتەرىن قاپەرگە ىلمەگەن. ول ءا. بوكەيحاننىڭ وتان تاريحىن زەرتتەۋگە قوسقان ۇلەسىن سول داۋىرگە دەيىن جارىق كورگەن ەڭبەكتەرمەن سالىستىرا تالداۋدى نازاردان تىس قالدىرعان. وسىنداي سالىستىرا تالداۋ ارقىلى عانا ءا. بوكەيحاننىڭ وتاندىق تاريحتى زەرتتەۋگە قوسقان ۇلەسىن كورسەتۋگە بولاتىنىن ز. قابىلدينوۆ تاريحشى رەتىندە ەسكەرمەگەن.

كىتاپ اۆتورلارى اراسىندا جالعان مالىمەت كەلتىرۋگە اۋەستەنۋشىلىككە بوي الدىرعاندار دا بار.  ماسەلەن، ت. اپەنديەۆ  بازارباي مامەتوۆ اتتى تاراۋشادا بۇرىن عىلىمي اينالىمعا ەنگەن اۆتورلاردىڭ ەڭبەگىن كوشىرىپ پايدالانۋدا دا الدىنا جان سالماعانى وسى تاراۋدى وقىعان ادام بىردەن بايقايدى.  اۆتور ۆەرنىي ەرلەر گيمنازياسىنداعى مۇسىلمان بالالار ءدىني پاندەردى وقۋدان بوساتىلعانىن مۇلدە بىلمەسە كەرەك. كىتاپتىڭ 555-بەتىندە «سونىمەن بىرگە ءدىني ساۋات اشىپ، رەسەي يمپەرياسىنداعى حالىقتاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن ۇيرەندى» - دەپ ايدى اسپانعا بىراق شىعارادى. سونداي-اق كىتاپتىڭ 561-بەتىندە  1917 جىلى ورالدا، ورىنبوردا، اقتوبەدە، تاشكەنتتە وبلىستىق قازاق سەزدەرى ءوتتى دەگەن مازمۇنداعى پىكىر بىلدىرگەن. بۇل جەردە اۆتور اقتوبە مەن تاشكەنتتە 1917 جىلى وبلىستىق قازاق سەزدەرى وتكىزىلمەگەنىنەن بەيحابار ەكەنىن تانىتقان. قازاق سەزدەرىنىڭ وتكىزىلۋ جايىنان حابارى جوق ادام قالايشا الاش تاريحىن جازادى؟

ت.ءا. اپەنديەۆ 567-بەتىندە الاش قايراكەرى ب. مامەتوۆتى «تۇركىستان مەن الاشوردا ۇكىمەتتەرى قۇرامىندا سانالدى (بولدى)» دەگەن جالعان مالىمەت كەلتىرەدى. ب. مامبەتوۆتىڭ تۇركىستان اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا مۇشە بولىپ كىرمەگەنىن ت.ءا. اپەنديەۆ ەسكەرمەي، ءوز بەتىنشە تاريح عىلىمىنا «جاڭالىق» قوسقان.

ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ۇجىمى الاش تاريحىن جازۋعا بىلىكسىز، جالعان مالىمەتتەر بەرۋدە الدىنا جان سالمايتىنداردى تارتۋى ۇلكەن قاتەلىك بولعان. بۇعان وقىرمان قاۋىم ت.ءا. اپەنديەۆ دايارلاعان «ءازىمحان كەنەسارين» جانە «بازارباي مامەتوۆ» دەپ اتالاتىن ماتىنمەن تانىسۋ بارىسىندا انىق كوز جەتكىزە الادى. ونىڭ جازعاندارىندا بىرىزدىلىك، لوگيكالىق ۇيلەسىمدىلىك، عىلىمي ەتيكا پرينتسيپتەرى مۇلدەم ساقتالماعان.

وسى كىتاپ قولىما تيگەندە الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ ساماراداعى ۋچكومممەن، ۋفا ديرەكتورياسىمەن، ءسىبىر اۆتونومياسىمەن، كولچاك، دۋتوۆ، اننەنكوۆ سەكىلدى ت.ب. اقگۆاردياشىلارىمەن بايلانىسى اشىلىپ كورسەتىلگەن شىعار دەپ ويلاعانمىن. الايدا كىتاپتا مۇنىڭ بىردە-ءبىرى قامتىلماي قالعان. قازىرگى كەزدە كوپشىلىك قاۋىمدى وسى جايتتەر كوبىرەك قىزىقتىرىپ، قىزۋ پىكىرتالاستار تۋدىرىپ جاتقانىن كىتاپتى دايارلاۋشىلار قاپەرگە الماعان.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم، ا. قامباروۆتىڭ سىن پىكىرى ورىندى. ونىڭ سىن-پىكىرىن جالعان، جالا دەۋگە كەلمەيدى. باستى قاتەلىك ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ وزىندە.  الى تالاي عىلىمعا جاناشىر ادامدار  وسى كىتاپتاعى كەمشىلىكتەردى ءتىزىپ كورسەتە جاتار. بالكىم، تاريح ينستيتۋتىنىڭ ۇجىمى بۇل كىتاپتى ەلىمىزدەگى كورنەكتى الاشتانۋشىلاردىڭ عىلىمي سۇزگىسىنەن وتكىزىپ بارىپ، ءوزىنىڭ تەرىستەۋ پىكىرىن جازار.

ن. قىستاۋباي،
تاريحشى

Abai.kz