Qazaq tarihyna qatysty «Kórkemdik jәne ghylymy tanym» ayasynda Abai.kz qashanda el sanasy men últtyq jadygha qatysty sony konsepsiyalar men avtorlyq kózqarastardy basqa BAQ qaraghanda zerdeli oqyrman nazaryna úsynudy basty oryngha qoyady. Osy joly Qazaqtyng qatparly da, bar syry býguli tarihynyng ishindegi әli kýnge deyin jabuly qazan qalpynda qalyp kele jatqan dýnie – XVII-XIX ghasyrlardaghy qazaq-qyrghyz qatynasyna arnalghan Ádilbek Ybyrayymúlynyng «Semser jýzindegi sert» roman-dilogiyasyna qatysty tanymdyq maqalany júrtqa jariya etip otyr. Ótken joly osy sikl ayasynda tanymdyq maqalanyn birinshi jәne ekinshi bóligimen tanys bolghan edinizder. Endi osy maqalanyng songhy bóligin nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

Mine, búrattar jiyenderding sharapatyn kórgen júrt. Qazaq siyaqty olar «jiyen – el bolmas» degen sózdi aitpaydy. Sondyqtan ba, jiyenderi naghashylary ýshin halqyn da satyp jiberetin.

Ormanbet taghyna otyrghan qyrghyz handyghyn búrattardyng birqatar rulary tәn almady. Bir jaghynan, ol qoqandyqtardyng ashsa – alaqanynda, júmsa – júdyryghyndaghy oiynshyq handyq boldy. Sóite túra Sheraly da, Qúdiyar da qyrghyz hanyn auystyrmady. Biraq, «han» degendi qimay «paruanashy» degen at berdi. Alayda, shashbauyn kótergen jandayshaptar Ormanbetti «Orman han» dep atap, dәserdey etti. Aq patshanyng adamdary da onyng qúlaghyna jaghatyn «Orman han» degen lauazymymen qosyp ataudy jón sanady. Al, Orta Aziyadaghy kórshiles elderge han retinde tanylghan Kenesaryny әdeyi kemsitu ýshin «súltan» dep atap, «súltan» dep jazdy.»

Myna dialog ta oryndy qalpy oqighanyng tinine enip, shygharma shyrayyn ashyp otyr:

«Sol kezde Kenehan onyng Jantay ekenin bildi.

– Tórlet, han, otyr! – janyndaghy bóstekti núsqady. Han әlgining sózin estimegendey túra berdi. Sol kezde ghana onyng sebebin andap, «qolyn sheshinder» dedi. Qoly bosaghan Kene bilegin sipady da bóstekke kelip jayghasty. Kýtushi qymyz qúiyp úsyndy.

– Sharuanyzdan aita otyrynyz.

Kene qymyzdan bir úrttady.

– Bitim nege búzyldy? Sauryqtyng jylqysyn nege aldyndar?

– Barymtashylardy biz basqarmaymyz...

– Arnayy jibergen elshilering Qalyghúlmen mәmile tapqannan keyin kek qumau kerek edi. Soghysta ólgen Jamanqara bәribir tirilip kelmeydi.

– Úry-qaranyng isin manap pen biyding moynyna jýktegen jón emes. Ár elde de úry-qara bar, solardyng tirligine bola qarashy halyqty qansyratu – aqylgha qonbaydy.

– Men shapsam, sózderinde bәtuә joq manaptardy shaptym.

– Átten, manaptyng ózi qolyna týspedi, ә-ә... – Yrqylday kýldi.

– Songhy ótken mәmilede «qazaq-qyrghyz bir handyq bolady, oghan Abylay júraghatynyng túqymy iyelik etedi, әri barlyq manyzdy ister boyynsha handyqpen kelisiledi» degen uәdelering qayda?

Manap syzdana kýldi.

– Joq handyqpen qalay aqyldaspaqpyz?

– Meni joqqa sanap otyrsyndar ma? – Kenening ýni yzbarlana shyghyp, qyran qabaghy týiildi. Múzday suyq kespirding qaharynan jasyrynghysy kelgendey Jantay zerli keseni basyna kóterdi.

– Jә-ә, jaulasudy qoyayyq. Biylikting púshpaghyn ústaghan shoranyng auzynan aqiqatty estigim kelgen. – Jantaygha qadalghan nazaryn taydyrmady. Ol qulana jymidy. – Ortaq jau – qoqan bekterine qarsy kýreseyik. Qazaq pen qyrghyzdyng kýshin biriktirsek, bizden sart-sauandar túrmaq, aq patsha da aibynar edi.

– Joq, bosqyn hannan ne qayyr? Qyrghyzgha, kerisinshe aq patshanyng qamqory men yqpaly qajet. Basy qúralmaytyn, qyryq qúbylghan әngimesi bar manqa qazaqty qaytemiz».

Jolbarys hanymyz da, Abylay da, Kene hanymyz da tikeley jәne janama sebeppen bireuleri u berilip, bireuining basy kesilip, qyrghyz qolynan qaza tapty. Ýsh birdey qaghanymyzdy qangha bóktirgen últty bauyrylas deysing be, әlde bauyzdas deysing be? Osy saual romandy oqu barysynda әr qazaqty әrqily tolghandyrady, әrqily oigha qaldyrady... Qalam ústaghan qauym búl taqyrypqa attap baspaytyn edi. Al, Ádilbek sol qadamgha baryp otyr. Avtor qalamy shyndyqtan esh alshaqtamaydy. Bardy – bar, joqty – joq dep jazady.

Abylaydyng bitiminen keyin de qazaqtyng jekelegen batyrlary әrtýrli jaghdayda qyrghyzdardyng qolynan qaza tauyp, ata jaugha ainalghan aiyr qalpaqtylar Qaplanbekti 1782 jyly, Aqpandy 1822 jyly, Taylaq pen Nazardy 1831 jyly, Poshan datqany 1842 jyly, Sauryqty 1854 jyly aiyr qalpaqty aghayyndar óltirgeni terennen qozghala sóz etiledi. Qazaq-qyrghyz shapqynshylyghy uaghyndaghy batyrlar jekpe-jegi de kórkem kestelene suretteledi.

Osy aralyqta qyrghyzdardy algha salyp әreket etken qoqandyqtar Týrkistandy ortalyq etip, Syr boyy, Qarataudyng teriskeyi, Sozaq, Shu boyyndaghy, Alataudyng etegindegi qazaqtardy emin-erkin biyley bastaghany sóz etiledi.

«Qazaq batyrlarynyng bas sýieginen Sәdirbala kәllәmúnara túrghyzghannan keyin arada seksen jyldan astam uaqyt ótkende zúlmatty is qayta bir qaytalandy. Abylay hannyng qos nemeresi Kenesary men Nauryzbaydyng qany da qiyanattyqpen dәl sol jerde tógildi. Ol joly da qisapsyz qazaq sarbazdary qyryldy.

Bәlkim búl, Abylay hannyng rahymymen Jayyl manaptyng tiri qalghan segizinshi úlynyng әke amanatynan tughan tirligi me eken?..» degen saualgha avtormen birlese jauap izdeymiz.

Alash balasynyng qyrghyzgha ketken kegine qatysty qalamgerlik oi-tolghamgha toly ýkim, prologta avtorlyq monolog týrinde úsynylady:

«Býginde, ómirden ozghanyna eki ghasyrgha tayau uaqyt ótkende Kenesary han men onyng jaqyn ýzengilesterine kesilgen ólim jazasyn eksheu әri qiyn, әri onay. Qiyn bolatyny – eki jaqtyng birin aqtap, birin qaralaugha úrynatynymyz.

Biraq, búl uaqighagha qatysty ýnsiz qaludyn, shymbaygha batar aqiqattan at-tondy alyp qashudyng aqyry – asqynghan obyrgha ainaluy yqtimal. Aqiqatyn bilmegendikten aragha jik týsip, alauyzdyq jaghdaylargha aparyp jatsa, onda býgingi úrpaqtyng da shyndyqtan syrt ainalghany.

Árkezde pasyq ótirikten ashy shyndyq qymbat ekeni әrkimge ayan bolsa kerek...» dep, múngha bólene ayaqtalady.

Búdan keyin qalyng oigha batpay kóriniz. Romandaghy qos hannyng ólimine qatysty avtorlyq oi-tolgham men kesektelgen ómirilik faktilerdi kózine jas almay oqy almaysyn.

«Tútqiyldan qalmaqtar basyp kirip, beybit el bosqyngha ainalyp ýdere kóshkende bos qalghan keybir ónirlerge qonsylas qyrghyzdardyng kónili ketti. Oirattardyng ong jaghyna shygha tonnyng ishki bauynday aralasyp, etene sinisken aiyrqalpaqtylar Jetisudyng shyghysyn sol zamatynda-aq enshige alyp, en jaylay bastaghan. Meymanasy tasyghan sal bókse, sharyq bet qyrghyz manaptary bir baghyty Shelek, Shonjy, Qúljagha deyingi, bir púshpaghy Narynqol, Kegen, Asy taulary aralyghyn armansyz jyrghaghan. Al Alataudyng kýngeyi men soltýstik batysyndaghy qyrghyzdar niyetterin songhy kezde ghana ashyq tanytqanymen kókeyindegi kýldibadam oilary ejelden búghyp jatqan-tyn. Jetisu men Talastaghy, Tashkenttegi qalmaqpen auyz jalasyp, yraqaylasa kýn keshken son, halqynyng jaghdayy qazaqtikindey siniri shyqpaghan, ruhy janyshtalmaghan.

Ábiletpen shaynasyp qaljyraghan júrt odan sayyn bas kótere almaytyn halge jetsin dep, jemtigin әleuettining aralasuymen jeytin tazqaraday qyrghyzdar malaghamnyng anysyn andyp otyrdy. Kópten kýtken mezet te tudy әri qan-jyny әbden aralasqan qalmaqqa túyaq serper túsynda óteu-qayyryn kórsetui de kerek bolatyn. Bir esepten, qazaqtyng boy almay túrghanynda, әl bermey ketetin shamasyna iliktirmey qyltanynan qiyp, qiralandatyp qoymaq niyette.

Qyrghyzdardyng ólara uaqta janúshyra qimyldaghan sebebi – ol kezde ontýstik aimaq, soltýstik aimaq dep eki tarapqa bólingen aiyr qalpaqtynyng barlyghy tau arasyn jaylaytyn. Uaqyt óte olar mal jayylymy men egis eguge, jalpy, ayaqty alshanday tastap, auqatty ómir sýruge baytaq alapty, keng jaziraly dalada qonystanu kerektigin úghyndy. Ózderinde onday jer joq. Sosyn, qalmaq basqynshylarynan birtin-birtin azat etilgen, әri qazirgi mezette en-tegin bos jatqan qazaq dalasynyng birqatar ónirlerin iyemdenip qalugha úmtyldy. Qara niyet jamylghan júrt baghzy zamannan qazaqqa tiyesi alapqa ashqaraqtana auyz saldy.

Sóitip, qazaq-qyrghyz arasyndaghy alghashqy ýlken shayqas 1748 jyly kýzde Shyrshyqtyng jogharghy túsynda Shymghan tauynyng eteginde oryn aldy. Eki myngha juyq qazaq qolyn bastaghan Berdiqoja batyr qyrghyzdyng top-top alamandarynyng basyn qúraghan barghynyng Shonyghymen dәl osy jerde betpe-bet keldi.

Ergene (Ferghana) jazyghynyng soltýstik-shyghysy men Shatqal taularynyng shyghys betinde túratyn adyghyn, taghay, múnqysh rulary Tashkent pen Shymkentting shyghys, ontýstik aimaqtary men Týlkibas, Qaratau etegindegi jazyq betkeylerdi basyp aldy.

Ystyqkól jaqtaghy sary, qússhy siyaqty iri rular shapyrashty jaylaytyn Qarghaly ózenining arnasyn, Ilening Balqashqa qúyar saghasynyng sol jaghyn, Alatau betke qaraytyn ónirlerge ie bolyp qalugha úmtyldy. Bay-baghlandary bastaghan qyrghyzdar kópe kórineu «búl aimaqtar búrynghy bizding jerimiz» dep búra sóilep, etekke úbaq-shúbaq qúldady.

Sóitip, Ystyqkól jaghasyndaghy aghayyndarymen sóz baylasyp, әngimening iyinin qandyryp alghan sarybaghysh, solty, sayaq, búghy siyaqty rular Jetisu men Talastyng taghdyryn sheship qoydy. Alataudyng qazaqqa qaraghan qaptalyn, Shudyng orta túsyn, Áulieata, Almalyq, Ýsharal jerin, Ilening sol jaghalauyndaghy Sarytauqúm jaylauyna basa kóktep enip, ornygha bastady. Qyrghyzdyng Aron batyry Shudyng tómengi arnasyna, Qoshoyúly Jamansart Shudyng jogharghy túsyna kerege kerdi. Susamyr men Talas boyyndaghy Ýlken Qaqpa ólkesin sayaq ruynyng serkeleri Sәdir men Nәdir qonystandy. Búghy Tynay bi, Sadyq bi, sayaq Qashyke, Áteke, Berdike batyrlar Torayghyr asuy etegine boz ýilerin tigip, jyrghady.

Oyrattar qyrghyzdy ghana jarylqap qoyghan joq, Qashqardaghy úighyrlardy Shonjynyng manynan Ilening boyyna toghytyp, eginshilikke shekti. Olar da basy býtin jer iyelenip qaldy. Búl – Jetisudyng shyghysyndaghy jaghday-tyn.

Qazaq júrty qayta bas kóterip, jongharlardy Tashkentten tarta elden yghystyryp shygharghanda, iyesiz jatqan baytaq dalagha taghy da eng birinshi bop qyrghyzdardyng qúlqy ketti. Talas, Shu ózenderi men Alataudyng etegine lap qoydy.

Sóitip, alghashqy kiykiljing Kókimning keginen bastalyp, әri qaray Altyshәridegi bazarlardy qorugha úlasty, sony – jerge talasugha jalghasty. Qyzylgha qúnyqqan qúlqyn – qyzghanyshqa, qyzghanyshtyng arty – qandy qolgha, qandy qol – obyrlyqqa әkep tiredi. Obyrlyq kózge qan bolyp túnyp, aqyl-sanany túmshalady. Búrattyng boyynda qazaqqa qarsy tek óshpendilik órship, sәl reti kelse tarpa bas salyp, tu talaqay etudi kózdedi. San mәrte kiyiz tuyrlyqty, aghash uyqty aghayyndas elding tanyn aiyrdy».

Osylaysha alauyzdyqty órshitken qyrghyz últy emes, onyng baylyq pen barlyqtan basy ainalghan az ghana shoghyr biyleushi toby. Osyny avtor oqyrmanynyng esine ýnemi salyp otyrady.

IYә, Ádilbek búghan deyin ejelgi qazaq handyghy – «Aq Ordanyn» Orda Ejen qaghannyng yqpalymen qalyptasuynan 15-ghasyrdaghy Kerey-Jәnibek shanyraghyn qayta kótergen qazaq handyghynyng qúryluyna deyingi aralyqty qamtyghan, «Abyz dala anyzy» atty hikayatpen tarihy taqyrypqa qalam tartqanyn bilemiz. Ol – últtyq emes, әlemdik dengeyde jazatyn Asqar Altay, Túrysbek Sәuketaev t.b. sekildi miylety prozagerler shoghyrynan. Jәne de avtordyng idiostiyli erek. Birinshisi – til shúrayy, ekinshisi – jazghandarynyng kinogha súranyp túruy, ýshinshisi – ýziktilik, tórtinshisi – sujettik órilim men personajdy oryndy kiriktirui. Eng bastysy romandarynyng qay bóligin alyp tastasang da oghan selkeulik kelmeui. Avtor tarapynan shygharma tinine epizodtardyng oryndy engizilimi, últtyq shenberdegi prozagerlerimizding birdi bastap, ekinshini tastap, ýshinshini kiyliktiretin stilidik odaghaylyghynan ada.

Han Kenening óler aldyndaghy әni de tuyndygha erek óng bergenin ashyp aitugha tiyispiz. Ýnemi avtorlyq saual qoyyp, oghan avtorlyq jauapty ózi bermey oqyrmanyna qaldyryp otyruy da, sóz kiyesin úghyna biluinen der edik.

Osy avtorlyq saual sonau atam zaman aq iyrekte Ibir-Sibirden ash, jalanash shúbatylyp kóship kelip, sary ýisinning qolynyng kendiginen Alataudyng kýngeyin enshisine alghandaryn әldeqashan úmytqan qyrghyzdardyng etnostyq tútastyqtaghy qazaqqa qastyghy alghash ret keninen sóz etiledi. Avtor eshkimnen jasqanbay búryn býgjekteytin tarihy shyndyqty, kórkemdik tanymgha ainaldyrghan.

Úly Jýzding Jolbarys hany da qyrghyzdardyng jymysqy әreketimen ólim qúshty. Osydan keyin de birin ulap, endi birin azaptau arqyly Abylay men Kenesary syndy eki birdey hanymyzdyng basyn jalmaghan qyrghyz últy ýshin emes, onyng kórsoqyr manaptary ýshin yzagha bulyghasyn?!.

Qazaq tarihy romandary ghylymiy-tanymdyq jana konsepiyalardy ómirge әkeluimen qúndy bola týsude. Qazaq jәne ózbek әdebiyetinde әm ghylymynda bizding jәne bizge ózgelerding tarapynan zorlyqpen jasalghan etnogenez jóninde eshkim de auyzgha almaydy. Degenmen tap osy jayt qazaq jәne ózbek etnosyn qúraghan týrki taypalary tanghút-manjúrlarmen shayqasqan shaqta bizding sayyn dalada oryn aldy. Bir tanqalarlyghy: ghalymdar sol kezde qansha ózbek-qazaq, qansha tanghút-manjúr bolghandyghy tónireginde әleumettanushylyq esepteuler jasap shyqan joq.

Bolary bolyp, boyauy singen kezdegi qyrghyzdardyng óz qanyna tartyp qazaqqa kýn kórsetpeui, romanda keninen tarqatyla sóz etiledi.

Euraziya kenistiginde birshama iri taypalar Ýisinder, Qanlylar, Naymandar, Arghyndar, Qypshaqtar, Kereyler t.b. handyq qúrugha talpynys jasady dep úghyndyrugha әbden bolady. Búl tarihy qandy qyrghyn edi, osyny tanghút-manjúrlar men enesaylyq qyrghyzdar sәtimen paydalana bildi. Sol sәtimen paydalanghan halyq – Ýisinderden jer alghan qyrghyzdar.

Qyrghyz tarihynda mansúqtanatyn Abylay men Kenesary syndy handarymyzdyng mәrtebesin asyruda qalamgerlerimiz týrli josyqtaghy konsepsiyalar úsyna bastady.

Eger marksizm klassikterining «Memleketting nyshany – territoriyalyq birtútastyq» degen qisynyna sener bolsaq, onda tarihattan bizge «Mogholstan» atauymen mәlim Úlystan enshi alghan birinshi hanymyz – Kerey men Jәnibek emes, «Altyn Ordany» 1269 jyly Talas boyyndaghy qúryltayda bauyryna basqan Joshy bizding túnghysh hanymyz degen konsepsiyany «Joshy – shaqyrylmaghan qonaq» («Nejdannyy gosti – Djuchiy») atty orys tilindegi tarihy romannyng avtory, QR enbek sinirgen qayratkeri, jazushy, kinodramaturg Núrlan Sanjar úsyndy.

Esterinizge sala keteyik: biyl Altyn Ordagha nemese Joshy Úlysyna 750 jyl tolyp otyr. 1269 jyly Talas boyyndaghy qúryltayda birneshe Shynghys úrpaghy ózderining biylik jýrgizu kenistigin bóliske salghan bolatyn, sol kezde Joshy Úlysy derbes memleket mәrtebesin iyelendi. Ol úlysty Joshy túqymy biylep, qyrghyzdar onyng dәregeyine qaraghany da tarihy fakti.

Osy romandy oqu barysynda «avtordyng janrdy qadirleui» ereksheligine jolyqtyq. Tarihy roman bolghan son, әdeby tektik әm janrlyq ereksheligine oray tek negizgi keyipkerler men tarihy oqighalar әsemdene kórkem tilmen surettelui kerek delinetin. Jәne de oidan shygharylghan keyipkerler tarihy romannyng bas keyipkerining obrazyn ashugha septesui tiyis deytin әdebiyettanushylyq talap bar. Óitkeni, M. Áuezovting «Han Kene»,       I. Esenberlinning «Qahary» әm D. Ramazannyng «Kenesary-Kýnimjany» әdeby sharttylyqty saqtap jazylghan dýniyeler.

Ádilbek osy ózine deyingi Kenesary jóninde jazghandardan oqshau, uaqyt kenistigi men tarihy oqighalar tәuelsizdik oi-múraty túrghysynan sipattalady, taqyrypty ózindik qalamgerlik strategiyasymen iygergen. Avtordyng janashyldyghy da osynda. Ol janashyldyq – avtor obrazynyng qaqqa jaryluy. Tarihy romanda bizge tek avtor obrazy ghana kólbendeytin. Qalamger búghan tarihshy ghalym beynesin qosanjarlastyra bilgen. Qazaq әdebiyetinde birinshi ret sintetikalyq tarihy roman dýniyege kelip otyr.

Jalpy roman janrynda avtorlyq ýkim degen bar. Romanda sol ýkim bylaysha shygharylady: «Keneni óltirip tastandar» degen Ormanbetting pәrmenimen hannyng basyn shabamyn dep eng alghash qol kótergen qyrghyz, sol sәtinde aldaspandy sermegen qalpy siresip qaldy. Onyng búl qasarysqan halin «seskenip, tayynghangha» joryghan janynda túrghan bir arsalan:

– Ákeshi beri, qylyshty! –dep, aldaspandy jalma-jan qolynan júlyp alyp, Kene hannyng qylsha moynyna salyp jiberdi. Kene hannyng basy da shorshyp jerge týsti, shapqan batyrdyng ózi de sylq etip qúlay berdi.

Myna kóz aldyndaghy jaytqa týsine almaghan manaptar әlgige qoldaryn soza úmtyldy. Sóitse, tabanda jany shyghyp ketipti. Kenetten, jay týskendey til tartpay ýzilgen batyrlaryn ýiine kóterip alyp barghan eken, tabaldyryqtan attaghany sol ýy ishindegi onyng qatyn-balasy jalp-jalp etip, múrttay úshty. Múny kórgen qyrghyzdyng shony men shoralary Kenesary handy óltirgenderine púshayman hal keshti. Bәrining janaryn ýreyding shyrmauy torlap, ónderi qashty. Áp-sәtte jenisting lebi kernegen keudelerin dýdәmәl sezim budy.

Álgi janalghysh batyrdyng túqym-túqiyany bes jylgha jetpey byt-shyt bolyp tozyp, artynda birde-bir úrpaq qalmady. Nauryzbaydy óltirgen naysap ta qara basy sopayyp, túyaqsyz ótti. Olardyng býginde biri de joq.

Kenesary-Nauryzbaydyng qaskóilikpen ómirden ozghanyna qanshama jyldar almasyp, qanshama zaman auysty... Biraq sonda da hannyng ólgen jeri men onyng janyn alghan sәttegi jaghdaygha qatysty úshy qiyrsyz saualdar sapyrylysyp, tolastaghan emes. Keshegi kýnge deyin kókeyde «hannyng basy alyndy, al onyng sýiegi sol jan tapsyrghan jerine jerlengen» degen baylam bekem edi. Qalyng el de ony songhy shayqas ótken aumaqqa jerlegen degen qisyngha toqtaghan. Alayda, últtyq jady oyanghanda han Kenening sýiegin izdeushiler úshtyghyna jetpedi. Tek, maydan dalasynan bir qabirge jerlengen on toghyz súltannyng sýiegi tabyldy, әtteni sol – olardyng bәri bassyz...

Maytóbeden ótken-ketkenning zәre-qútyn úshyryp, ara-túra bassyz salt attynyng elesi kórinedi eken. Bәlkim ol han Kenening – kókjaldyng kiyesi bolar. Tirisinde jaugha shapqanda atynyng basy ghana kózge shalynyp, ózi kórinbeytin degen anyz әngime tóbe qúiqany shymyrlatady...

Jaugershilikte sheyitke ainalghan qabirdegilerding bassyz bolghany týsinikti, pәniydegilerding bassyz bolghany – ýreyli. Bassyz qogham jyljyghan jyldardyng auanymen ilgerlep barady. Al, basty tabu eng kýrdeli sharua...»

Osylaysha, songhy hanymyzdyng ólimine qatysty jana versiyalarmen ruhany tanysyp, kózge jas tola auyr oigha qalasyn??!!

Romanda tól tarihymyzdyng jelisinen ýzilip týsip qalghan dәlel men derekter qatary jeterlik. Sonyng biri – Tәneke batyrdyng Aqsu-Qopalydan attanyp, Kene-hannyng kegin qaytaruy. Sóitip, búryn qazaq әdebiyetinde birde-bir jazushynyng qalamyna ilikpegen tarihy oqighagha kez bolamyz.

Qaptaghaydan shyqqan qazaqtyng songhy batyry Tәneke: «Qayray-qayray qayraqty taty shyqty, On besinde Tәneke aty shyqty» dep halyq aitqanynday, erlik isterimen erte kózge týsken sanlaq. Qazaqtyng songhy hany Kenesarynyng ólimi – ony eriksiz atqa qondyrady. Aynalasynan tayynyp, el tizginin ústaghandardyng birde-biri bas kótermegende – qazaqtyng memleketshil әri derbes oidaghy últ bolyp qalyptasqanyn tanytqan túlgha. Ol – Kenesaryny eng alghash bolyp qolgha týsirgen Tóregeldi manapty baylap-matap әkep, týrmege saldy. Úlysyn shúbyrtyp, Qopalgha aidap әkeldi. Aqyrynda sol qyrghyzdar qaptaghaygha qydyraly-qyrghyz bolyp sinip ketti. Búl da búghan deyin eshbir kórkem әdebiyette kórinis tappaghan tarihy oqigha edi.

Sóitip, ol qazaqta Kene kegin qyrghyzdan alushy ekendigi birinshi bolyp sóz etiledi.

Romanda qazaq-qyrghyz arasyndaghy jaugershilikke qatysty kóptegen jana derekter әri ghylymi, әri kórkemdik tanym ayasynda barynsha keninen ashylghan. Bir últty zor, bir últty kem sanaushylyq joq.

Tarihy roman jazudyng baqyty búiyrghan jazushy әlemge tikiley tanylady. Óitkeni, tarihy roman sanauly intellektualdy ortagha emes, býkil әlem oqyrmanyna belgili bir últtyng manday aldy miylettik maqtanyshyn pash etedi.

Ádilbek romanynyng qazaqty ghana emes, әlem oqyrmanyn da óz siqyrymen arbaytynyna senimimiz mol!

(Sony)

Ábil-Serik Áliәkbar,

salystyrmaly әdebiyettanushy.

Abai.kz