قازاق تاريحىنا قاتىستى «كوركەمدىك جانە عىلىمي تانىم» اياسىندا Abai.kz قاشاندا ەل ساناسى مەن ۇلتتىق جادىعا قاتىستى سونى كونتسەپتسيالار مەن اۆتورلىق كوزقاراستاردى باسقا باق قاراعاندا زەردەلى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى باستى ورىنعا قويادى. وسى جولى قازاقتىڭ قاتپارلى دا، بار سىرى بۇگۋلى تاريحىنىڭ ىشىندەگى ءالى كۇنگە دەيىن جابۋلى قازان قالپىندا قالىپ كەلە جاتقان دۇنيە – XVII-XIX عاسىرلارداعى قازاق-قىرعىز قاتىناسىنا ارنالعان ادىلبەك ىبىرايىمۇلىنىڭ «سەمسەر جۇزىندەگى سەرت» رومان-ديلوگياسىنا قاتىستى تانىمدىق ماقالانى جۇرتقا جاريا ەتىپ وتىر. وتكەن جولى وسى تسيكل اياسىندا تانىمدىق ماقالانىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى بولىگىمەن تانىس بولعان ەدىڭىزدەر. ەندى وسى ماقالانىڭ سوڭعى بولىگىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

مىنە، بۇراتتار جيەندەردىڭ شاراپاتىن كورگەن جۇرت. قازاق سياقتى ولار «جيەن – ەل بولماس» دەگەن ءسوزدى ايتپايدى. سوندىقتان با، جيەندەرى ناعاشىلارى ءۇشىن حالقىن دا ساتىپ جىبەرەتىن.

ورمانبەت تاعىنا وتىرعان قىرعىز حاندىعىن بۇراتتاردىڭ بىرقاتار رۋلارى ءتان المادى. ءبىر جاعىنان، ول قوقاندىقتاردىڭ اشسا – الاقانىندا، جۇمسا – جۇدىرىعىنداعى ويىنشىق حاندىق بولدى. سويتە تۇرا شەرالى دا، قۇديار دا قىرعىز حانىن اۋىستىرمادى. بىراق، «حان» دەگەندى قيماي «پارۋاناشى» دەگەن ات بەردى. الايدا، شاشباۋىن كوتەرگەن جاندايشاپتار ورمانبەتتى «ورمان حان» دەپ اتاپ، داسەردەي ەتتى. اق پاتشانىڭ ادامدارى دا ونىڭ قۇلاعىنا جاعاتىن «ورمان حان» دەگەن لاۋازىمىمەن قوسىپ اتاۋدى ءجون سانادى. ال، ورتا ازياداعى كورشىلەس ەلدەرگە حان رەتىندە تانىلعان كەنەسارىنى ادەيى كەمسىتۋ ءۇشىن «سۇلتان» دەپ اتاپ، «سۇلتان» دەپ جازدى.»

مىنا ديالوگ تا ورىندى قالپى وقيعانىڭ تىنىنە ەنىپ، شىعارما شىرايىن اشىپ وتىر:

«سول كەزدە كەنەحان ونىڭ جانتاي ەكەنىن ءبىلدى.

– تورلەت، حان، وتىر! – جانىنداعى بوستەكتى نۇسقادى. حان الگىنىڭ ءسوزىن ەستىمەگەندەي تۇرا بەردى. سول كەزدە عانا ونىڭ سەبەبىن اڭداپ، «قولىن شەشىڭدەر» دەدى. قولى بوساعان كەنە بىلەگىن سيپادى دا بوستەككە كەلىپ جايعاستى. كۇتۋشى قىمىز قۇيىپ ۇسىندى.

– شارۋاڭىزدان ايتا وتىرىڭىز.

كەنە قىمىزدان ءبىر ۇرتتادى.

– ءبىتىم نەگە بۇزىلدى؟ ساۋرىقتىڭ جىلقىسىن نەگە الدىڭدار؟

– بارىمتاشىلاردى ءبىز باسقارمايمىز...

– ارنايى جىبەرگەن ەلشىلەرىڭ قالىعۇلمەن مامىلە تاپقاننان كەيىن كەك قۋماۋ كەرەك ەدى. سوعىستا ولگەن جامانقارا ءبارىبىر ءتىرىلىپ كەلمەيدى.

– ۇرى-قارانىڭ ءىسىن ماناپ پەن ءبيدىڭ موينىنا جۇكتەگەن ءجون ەمەس. ءار ەلدە دە ۇرى-قارا بار، سولاردىڭ تىرلىگىنە بولا قاراشى حالىقتى قانسىراتۋ – اقىلعا قونبايدى.

– مەن شاپسام، سوزدەرىندە ءباتۋا جوق ماناپتاردى شاپتىم.

– اتتەڭ، ماناپتىڭ ءوزى قولىڭا تۇسپەدى، ءا-ءا... – ىرقىلداي كۇلدى.

– سوڭعى وتكەن مامىلەدە «قازاق-قىرعىز ءبىر حاندىق بولادى، وعان ابىلاي جۇراعاتىنىڭ تۇقىمى يەلىك ەتەدى، ءارى بارلىق ماڭىزدى ىستەر بويىنشا حاندىقپەن كەلىسىلەدى» دەگەن ۋادەلەرىڭ قايدا؟

ماناپ سىزدانا كۇلدى.

– جوق حاندىقپەن قالاي اقىلداسپاقپىز؟

– مەنى جوققا ساناپ وتىرسىڭدار ما؟ – كەنەنىڭ ءۇنى ىزبارلانا شىعىپ، قىران قاباعى ءتۇيىلدى. مۇزداي سۋىق كەسپىردىڭ قاھارىنان جاسىرىنعىسى كەلگەندەي جانتاي زەرلى كەسەنى باسىنا كوتەردى.

– ءجا-ءا، جاۋلاسۋدى قويايىق. بيلىكتىڭ پۇشپاعىن ۇستاعان شورانىڭ اۋزىنان اقيقاتتى ەستىگىم كەلگەن. – جانتايعا قادالعان نازارىن تايدىرمادى. ول قۋلانا جىميدى. – ورتاق جاۋ – قوقان بەكتەرىنە قارسى كۇرەسەيىك. قازاق پەن قىرعىزدىڭ كۇشىن بىرىكتىرسەك، بىزدەن سارت-ساۋاندار تۇرماق، اق پاتشا دا ايبىنار ەدى.

– جوق، بوسقىن حاننان نە قايىر؟ قىرعىزعا، كەرىسىنشە اق پاتشانىڭ قامقورى مەن ىقپالى قاجەت. باسى قۇرالمايتىن، قىرىق قۇبىلعان اڭگىمەسى بار ماڭقا قازاقتى قايتەمىز».

جولبارىس حانىمىز دا، ابىلاي دا، كەنە حانىمىز دا تىكەلەي جانە جاناما سەبەپپەن بىرەۋلەرى ۋ بەرىلىپ، بىرەۋىنىڭ باسى كەسىلىپ، قىرعىز قولىنان قازا تاپتى. ءۇش بىردەي قاعانىمىزدى قانعا بوكتىرگەن ۇلتتى باۋىرىلاس دەيسىڭ بە، الدە باۋىزداس دەيسىڭ بە؟ وسى ساۋال روماندى وقۋ بارىسىندا ءار قازاقتى ارقيلى تولعاندىرادى، ارقيلى ويعا قالدىرادى... قالام ۇستاعان قاۋىم بۇل تاقىرىپقا اتتاپ باسپايتىن ەدى. ال، ادىلبەك سول قادامعا بارىپ وتىر. اۆتور قالامى شىندىقتان ەش الشاقتامايدى. باردى – بار، جوقتى – جوق دەپ جازادى.

ابىلايدىڭ بىتىمىنەن كەيىن دە قازاقتىڭ جەكەلەگەن باتىرلارى ءارتۇرلى جاعدايدا قىرعىزداردىڭ قولىنان قازا تاۋىپ، اتا جاۋعا اينالعان ايىر قالپاقتىلار قاپلانبەكتى 1782 جىلى، اقپاندى 1822 جىلى، تايلاق پەن نازاردى 1831 جىلى، پوشان داتقانى 1842 جىلى، ساۋرىقتى 1854 جىلى ايىر قالپاقتى اعايىندار ولتىرگەنى تەرەڭنەن قوزعالا ءسوز ەتىلەدى. قازاق-قىرعىز شاپقىنشىلىعى ۋاعىنداعى باتىرلار جەكپە-جەگى دە كوركەم كەستەلەنە سۋرەتتەلەدى.

وسى ارالىقتا قىرعىزداردى العا سالىپ ارەكەت ەتكەن قوقاندىقتار تۇركىستاندى ورتالىق ەتىپ، سىر بويى، قاراتاۋدىڭ تەرىسكەيى، سوزاق، شۋ بويىنداعى، الاتاۋدىڭ ەتەگىندەگى قازاقتاردى ەمىن-ەركىن بيلەي باستاعانى ءسوز ەتىلەدى.

«قازاق باتىرلارىنىڭ باس سۇيەگىنەن ءسادىربالا كاللامۇنارا تۇرعىزعاننان كەيىن ارادا سەكسەن جىلدان استام ۋاقىت وتكەندە زۇلماتتى ءىس قايتا ءبىر قايتالاندى. ابىلاي حاننىڭ قوس نەمەرەسى كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ قانى دا قياناتتىقپەن ءدال سول جەردە توگىلدى. ول جولى دا قيساپسىز قازاق ساربازدارى قىرىلدى.

بالكىم بۇل، ابىلاي حاننىڭ راحىمىمەن جايىل ماناپتىڭ ءتىرى قالعان سەگىزىنشى ۇلىنىڭ اكە اماناتىنان تۋعان تىرلىگى مە ەكەن؟..» دەگەن ساۋالعا اۆتورمەن بىرلەسە جاۋاپ ىزدەيمىز.

الاش بالاسىنىڭ قىرعىزعا كەتكەن كەگىنە قاتىستى قالامگەرلىك وي-تولعامعا تولى ۇكىم، پرولوگتا اۆتورلىق مونولوگ تۇرىندە ۇسىنىلادى:

«بۇگىندە، ومىردەن وزعانىنا ەكى عاسىرعا تاياۋ ۋاقىت وتكەندە كەنەسارى حان مەن ونىڭ جاقىن ۇزەڭگىلەستەرىنە كەسىلگەن ءولىم جازاسىن ەكشەۋ ءارى قيىن، ءارى وڭاي. قيىن بولاتىنى – ەكى جاقتىڭ ءبىرىن اقتاپ، ءبىرىن قارالاۋعا ۇرىناتىنىمىز.

بىراق، بۇل ۋاقيعاعا قاتىستى ءۇنسىز قالۋدىڭ، شىمبايعا باتار اقيقاتتان ات-توندى الىپ قاشۋدىڭ اقىرى – اسقىنعان وبىرعا اينالۋى ىقتيمال. اقيقاتىن بىلمەگەندىكتەن اراعا جىك ءتۇسىپ، الاۋىزدىق جاعدايلارعا اپارىپ جاتسا، وندا بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ دا شىندىقتان سىرت اينالعانى.

اركەزدە پاسىق وتىرىكتەن اششى شىندىق قىمبات ەكەنى اركىمگە ايان بولسا كەرەك...» دەپ، مۇڭعا بولەنە اياقتالادى.

بۇدان كەيىن قالىڭ ويعا باتپاي كورىڭىز. رومانداعى قوس حاننىڭ ولىمىنە قاتىستى اۆتورلىق وي-تولعام مەن كەسەكتەلگەن ومىرىلىك فاكتىلەردى كوزىڭە جاس الماي وقي المايسىڭ.

«تۇتقيىلدان قالماقتار باسىپ كىرىپ، بەيبىت ەل بوسقىنعا اينالىپ ۇدەرە كوشكەندە بوس قالعان كەيبىر وڭىرلەرگە قوڭسىلاس قىرعىزداردىڭ كوڭىلى كەتتى. ويراتتاردىڭ وڭ جاعىنا شىعا توننىڭ ىشكى باۋىنداي ارالاسىپ، ەتەنە سىڭىسكەن ايىرقالپاقتىلار جەتىسۋدىڭ شىعىسىن سول زاماتىندا-اق ەنشىگە الىپ، ەن جايلاي باستاعان. مەيماناسى تاسىعان سال بوكسە، شارىق بەت قىرعىز ماناپتارى ءبىر باعىتى شەلەك، شونجى، قۇلجاعا دەيىنگى، ءبىر پۇشپاعى نارىنقول، كەگەن، اسى تاۋلارى ارالىعىن ارمانسىز جىرعاعان. ال الاتاۋدىڭ كۇنگەيى مەن سولتۇستىك باتىسىنداعى قىرعىزدار نيەتتەرىن سوڭعى كەزدە عانا اشىق تانىتقانىمەن كوكەيىندەگى كۇلدىبادام ويلارى ەجەلدەن بۇعىپ جاتقان-تىن. جەتىسۋ مەن تالاستاعى، تاشكەنتتەگى قالماقپەن اۋىز جالاسىپ، ىراقايلاسا كۇن كەشكەن سوڭ، حالقىنىڭ جاعدايى قازاقتىكىندەي ءسىڭىرى شىقپاعان، رۋحى جانىشتالماعان.

ابىلەتپەن شايناسىپ قالجىراعان جۇرت ودان سايىن باس كوتەرە المايتىن حالگە جەتسىن دەپ، جەمتىگىن الەۋەتتىنىڭ ارالاسۋىمەن جەيتىن تازقاراداي قىرعىزدار مالاعامنىڭ اڭىسىن اڭدىپ وتىردى. كوپتەن كۇتكەن مەزەت تە تۋدى ءارى قان-جىنى ابدەن ارالاسقان قالماققا تۇياق سەرپەر تۇسىندا وتەۋ-قايىرىن كورسەتۋى دە كەرەك بولاتىن. ءبىر ەسەپتەن، قازاقتىڭ بوي الماي تۇرعانىندا، ءال بەرمەي كەتەتىن شاماسىنا ىلىكتىرمەي قىلتانىنان قيىپ، قيرالاڭداتىپ قويماق نيەتتە.

قىرعىزداردىڭ ءولارا ۋاقتا جانۇشىرا قيمىلداعان سەبەبى – ول كەزدە وڭتۇستىك ايماق، سولتۇستىك ايماق دەپ ەكى تاراپقا بولىنگەن ايىر قالپاقتىنىڭ بارلىعى تاۋ اراسىن جايلايتىن. ۋاقىت وتە ولار مال جايىلىمى مەن ەگىس ەگۋگە، جالپى، اياقتى الشاڭداي تاستاپ، اۋقاتتى ءومىر سۇرۋگە بايتاق الاپتى، كەڭ جازيرالى دالادا قونىستانۋ كەرەكتىگىن ۇعىندى. وزدەرىندە ونداي جەر جوق. سوسىن، قالماق باسقىنشىلارىنان ءبىرتىن-ءبىرتىن ازات ەتىلگەن، ءارى قازىرگى مەزەتتە ەن-تەگىن بوس جاتقان قازاق دالاسىنىڭ بىرقاتار وڭىرلەرىن يەمدەنىپ قالۋعا ۇمتىلدى. قارا نيەت جامىلعان جۇرت باعزى زاماننان قازاققا تيەسى الاپقا اشقاراقتانا اۋىز سالدى.

ءسويتىپ، قازاق-قىرعىز اراسىنداعى العاشقى ۇلكەن شايقاس 1748 جىلى كۇزدە شىرشىقتىڭ جوعارعى تۇسىندا شىمعان تاۋىنىڭ ەتەگىندە ورىن الدى. ەكى مىڭعا جۋىق قازاق قولىن باستاعان بەردىقوجا باتىر قىرعىزدىڭ توپ-توپ الاماندارىنىڭ باسىن قۇراعان بارعىنىڭ شونىعىمەن ءدال وسى جەردە بەتپە-بەت كەلدى.

ەرگەنە (فەرعانا) جازىعىنىڭ سولتۇستىك-شىعىسى مەن شاتقال تاۋلارىنىڭ شىعىس بەتىندە تۇراتىن ادىعىن، تاعاي، مۇڭقىش رۋلارى تاشكەنت پەن شىمكەنتتىڭ شىعىس، وڭتۇستىك ايماقتارى مەن تۇلكىباس، قاراتاۋ ەتەگىندەگى جازىق بەتكەيلەردى باسىپ الدى.

ىستىقكول جاقتاعى سارى، قۇسشى سياقتى ءىرى رۋلار شاپىراشتى جايلايتىن قارعالى وزەنىنىڭ ارناسىن، ىلەنىڭ بالقاشقا قۇيار ساعاسىنىڭ سول جاعىن، الاتاۋ بەتكە قارايتىن وڭىرلەرگە يە بولىپ قالۋعا ۇمتىلدى. باي-باعلاندارى باستاعان قىرعىزدار كوپە كورىنەۋ «بۇل ايماقتار بۇرىنعى ءبىزدىڭ جەرىمىز» دەپ بۇرا سويلەپ، ەتەككە ۇباق-شۇباق قۇلدادى.

ءسويتىپ، ىستىقكول جاعاسىنداعى اعايىندارىمەن ءسوز بايلاسىپ، اڭگىمەنىڭ ءيىنىن قاندىرىپ العان سارىباعىش، سولتى، ساياق، بۇعى سياقتى رۋلار جەتىسۋ مەن تالاستىڭ تاعدىرىن شەشىپ قويدى. الاتاۋدىڭ قازاققا قاراعان قاپتالىن، شۋدىڭ ورتا تۇسىن، اۋليەاتا، المالىق، ءۇشارال جەرىن، ىلەنىڭ سول جاعالاۋىنداعى سارىتاۋقۇم جايلاۋىنا باسا كوكتەپ ەنىپ، ورنىعا باستادى. قىرعىزدىڭ ارون باتىرى شۋدىڭ تومەنگى ارناسىنا، قوشويۇلى جامانسارت شۋدىڭ جوعارعى تۇسىنا كەرەگە كەردى. سۋسامىر مەن تالاس بويىنداعى ۇلكەن قاقپا ولكەسىن ساياق رۋىنىڭ سەركەلەرى ءسادىر مەن ءنادىر قونىستاندى. بۇعى تىناي بي، سادىق بي، ساياق قاشىكە، اتەكە، بەردىكە باتىرلار تورايعىر اسۋى ەتەگىنە بوز ۇيلەرىن تىگىپ، جىرعادى.

ويراتتار قىرعىزدى عانا جارىلقاپ قويعان جوق، قاشقارداعى ۇيعىرلاردى شونجىنىڭ ماڭىنان ىلەنىڭ بويىنا توعىتىپ، ەگىنشىلىككە شەكتى. ولار دا باسى ءبۇتىن جەر يەلەنىپ قالدى. بۇل – جەتىسۋدىڭ شىعىسىنداعى جاعداي-تىن.

قازاق جۇرتى قايتا باس كوتەرىپ، جوڭعارلاردى تاشكەنتتەن تارتا ەلدەن ىعىستىرىپ شىعارعاندا، يەسىز جاتقان بايتاق دالاعا تاعى دا ەڭ ءبىرىنشى بوپ قىرعىزداردىڭ قۇلقى كەتتى. تالاس، شۋ وزەندەرى مەن الاتاۋدىڭ ەتەگىنە لاپ قويدى.

ءسويتىپ، العاشقى كيكىلجىڭ كوكىمنىڭ كەگىنەن باستالىپ، ءارى قاراي التىشارىدەگى بازارلاردى قورۋعا ۇلاستى، سوڭى – جەرگە تالاسۋعا جالعاستى. قىزىلعا قۇنىققان قۇلقىن – قىزعانىشقا، قىزعانىشتىڭ ارتى – قاندى قولعا، قاندى قول – وبىرلىققا اكەپ تىرەدى. وبىرلىق كوزگە قان بولىپ تۇنىپ، اقىل-سانانى تۇمشالادى. بۇراتتىڭ بويىندا قازاققا قارسى تەك وشپەندىلىك ءورشىپ، ءسال رەتى كەلسە تارپا باس سالىپ، تۋ تالاقاي ەتۋدى كوزدەدى. سان مارتە كيىز تۋىرلىقتى، اعاش ۋىقتى اعايىنداس ەلدىڭ تاڭىن ايىردى».

وسىلايشا الاۋىزدىقتى ورشىتكەن قىرعىز ۇلتى ەمەس، ونىڭ بايلىق پەن بارلىقتان باسى اينالعان از عانا شوعىر بيلەۋشى توبى. وسىنى اۆتور وقىرمانىنىڭ ەسىنە ۇنەمى سالىپ وتىرادى.

ءيا، ادىلبەك بۇعان دەيىن ەجەلگى قازاق حاندىعى – «اق وردانىڭ» وردا ەجەن قاعاننىڭ ىقپالىمەن قالىپتاسۋىنان 15-عاسىرداعى كەرەي-جانىبەك شاڭىراعىن قايتا كوتەرگەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا دەيىنگى ارالىقتى قامتىعان، «ابىز دالا اڭىزى» اتتى حيكاياتپەن تاريحي تاقىرىپقا قالام تارتقانىن بىلەمىز. ول – ۇلتتىق ەمەس، الەمدىك دەڭگەيدە جازاتىن اسقار التاي، تۇرىسبەك ساۋكەتاەۆ ت.ب. سەكىلدى ميلەتي پروزاگەرلەر شوعىرىنان. جانە دە اۆتوردىڭ ءيديوستيلى ەرەك. ءبىرىنشىسى – ءتىل شۇرايى، ەكىنشىسى – جازعاندارىنىڭ كينوعا سۇرانىپ تۇرۋى، ءۇشىنشىسى – ۇزىكتىلىك، ءتورتىنشىسى – سيۋجەتتىك ءورىلىم مەن پەرسوناجدى ورىندى كىرىكتىرۋى. ەڭ باستىسى روماندارىنىڭ قاي بولىگىن الىپ تاستاساڭ دا وعان سەلكەۋلىك كەلمەۋى. اۆتور تاراپىنان شىعارما تىنىنە ەپيزودتاردىڭ ورىندى ەنگىزىلىمى، ۇلتتىق شەڭبەردەگى پروزاگەرلەرىمىزدىڭ ءبىردى باستاپ، ەكىنشىنى تاستاپ، ءۇشىنشىنى كيلىكتىرەتىن ستيلدىك وداعايلىعىنان ادا.

حان كەنەنىڭ ولەر الدىنداعى ءانى دە تۋىندىعا ەرەك ءوڭ بەرگەنىن اشىپ ايتۋعا ءتيىسپىز. ۇنەمى اۆتورلىق ساۋال قويىپ، وعان اۆتورلىق جاۋاپتى ءوزى بەرمەي وقىرمانىنا قالدىرىپ وتىرۋى دا، ءسوز كيەسىن ۇعىنا بىلۋىنەن دەر ەدىك.

وسى اۆتورلىق ساۋال سوناۋ اتام زامان اق يرەكتە ءىبىر-سىبىردەن اش، جالاڭاش شۇباتىلىپ كوشىپ كەلىپ، سارى ءۇيسىننىڭ قولىنىڭ كەڭدىگىنەن الاتاۋدىڭ كۇنگەيىن ەنشىسىنە العاندارىن الدەقاشان ۇمىتقان قىرعىزداردىڭ ەتنوستىق تۇتاستىقتاعى قازاققا قاستىعى العاش رەت كەڭىنەن ءسوز ەتىلەدى. اۆتور ەشكىمنەن جاسقانباي بۇرىن بۇگجەكتەيتىن تاريحي شىندىقتى، كوركەمدىك تانىمعا اينالدىرعان.

ۇلى ءجۇزدىڭ جولبارىس حانى دا قىرعىزداردىڭ جىمىسقى ارەكەتىمەن ءولىم قۇشتى. وسىدان كەيىن دە ءبىرىن ۋلاپ، ەندى ءبىرىن ازاپتاۋ ارقىلى ابىلاي مەن كەنەسارى سىندى ەكى بىردەي حانىمىزدىڭ باسىن جالماعان قىرعىز ۇلتى ءۇشىن ەمەس، ونىڭ كورسوقىر ماناپتارى ءۇشىن ىزاعا بۋلىعاسىڭ؟!.

قازاق تاريحي روماندارى عىلىمي-تانىمدىق جاڭا كونتسەپيالاردى ومىرگە اكەلۋىمەن قۇندى بولا تۇسۋدە. قازاق جانە وزبەك ادەبيەتىندە ءام عىلىمىندا ءبىزدىڭ جانە بىزگە وزگەلەردىڭ تاراپىنان زورلىقپەن جاسالعان ەتنوگەنەز جونىندە ەشكىم دە اۋىزعا المايدى. دەگەنمەن تاپ وسى جايت قازاق جانە وزبەك ەتنوسىن قۇراعان تۇركى تايپالارى تاڭعۇت-مانجۇرلارمەن شايقاسقان شاقتا ءبىزدىڭ سايىن دالادا ورىن الدى. ءبىر تاڭقالارلىعى: عالىمدار سول كەزدە قانشا وزبەك-قازاق، قانشا تاڭعۇت-مانجۇر بولعاندىعى توڭىرەگىندە الەۋمەتتانۋشىلىق ەسەپتەۋلەر جاساپ شىقان جوق.

بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەن كەزدەگى قىرعىزداردىڭ ءوز قانىنا تارتىپ قازاققا كۇن كورسەتپەۋى، روماندا كەڭىنەن تارقاتىلا ءسوز ەتىلەدى.

ەۋرازيا كەڭىستىگىندە ءبىرشاما ءىرى تايپالار ۇيسىندەر، قاڭلىلار، نايماندار، ارعىندار، قىپشاقتار، كەرەيلەر ت.ب. حاندىق قۇرۋعا تالپىنىس جاسادى دەپ ۇعىندىرۋعا ابدەن بولادى. بۇل تاريحي قاندى قىرعىن ەدى، وسىنى تاڭعۇت-مانجۇرلار مەن ەنەسايلىق قىرعىزدار ساتىمەن پايدالانا ءبىلدى. سول ساتىمەن پايدالانعان حالىق – ۇيسىندەردەن جەر العان قىرعىزدار.

قىرعىز تاريحىندا مانسۇقتاناتىن ابىلاي مەن كەنەسارى سىندى حاندارىمىزدىڭ مارتەبەسىن اسىرۋدا قالامگەرلەرىمىز ءتۇرلى جوسىقتاعى كونتسەپتسيالار ۇسىنا باستادى.

ەگەر ماركسيزم كلاسسيكتەرىنىڭ «مەملەكەتتىڭ نىشانى – تەرريتوريالىق بىرتۇتاستىق» دەگەن قيسىنىنا سەنەر بولساق، وندا تاريحاتتان بىزگە «موعولستان» اتاۋىمەن ءمالىم ۇلىستان ەنشى العان ءبىرىنشى حانىمىز – كەرەي مەن جانىبەك ەمەس، «التىن وردانى» 1269 جىلى تالاس بويىنداعى قۇرىلتايدا باۋىرىنا باسقان جوشى ءبىزدىڭ تۇڭعىش حانىمىز دەگەن كونتسەپتسيانى «جوشى – شاقىرىلماعان قوناق» («نەجداننىي گوست – دجۋچي») اتتى ورىس تىلىندەگى تاريحي روماننىڭ اۆتورى، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، جازۋشى، كينودراماتۋرگ نۇرلان سانجار ۇسىندى.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك: بيىل التىن ورداعا نەمەسە جوشى ۇلىسىنا 750 جىل تولىپ وتىر. 1269 جىلى تالاس بويىنداعى قۇرىلتايدا بىرنەشە شىڭعىس ۇرپاعى وزدەرىنىڭ بيلىك جۇرگىزۋ كەڭىستىگىن بولىسكە سالعان بولاتىن، سول كەزدە جوشى ۇلىسى دەربەس مەملەكەت مارتەبەسىن يەلەندى. ول ۇلىستى جوشى تۇقىمى بيلەپ، قىرعىزدار ونىڭ دارەگەيىنە قاراعانى دا تاريحي فاكتى.

وسى روماندى وقۋ بارىسىندا «اۆتوردىڭ جانردى قادىرلەۋى» ەرەكشەلىگىنە جولىقتىق. تاريحي رومان بولعان سوڭ، ادەبي تەكتىك ءام جانرلىق ەرەكشەلىگىنە وراي تەك نەگىزگى كەيىپكەرلەر مەن تاريحي وقيعالار اسەمدەنە كوركەم تىلمەن سۋرەتتەلۋى كەرەك دەلىنەتىن. جانە دە ويدان شىعارىلعان كەيىپكەرلەر تاريحي روماننىڭ باس كەيىپكەرىنىڭ وبرازىن اشۋعا سەپتەسۋى ءتيىس دەيتىن ادەبيەتتانۋشىلىق تالاپ بار. ويتكەنى، م. اۋەزوۆتىڭ «حان كەنە»،       ى. ەسەنبەرليننىڭ «قاھارى» ءام د. رامازاننىڭ «كەنەسارى-كۇنىمجانى» ادەبي شارتتىلىقتى ساقتاپ جازىلعان دۇنيەلەر.

ادىلبەك وسى وزىنە دەيىنگى كەنەسارى جونىندە جازعانداردان وقشاۋ، ۋاقىت كەڭىستىگى مەن تاريحي وقيعالار تاۋەلسىزدىك وي-مۇراتى تۇرعىسىنان سيپاتتالادى، تاقىرىپتى وزىندىك قالامگەرلىك ستراتەگياسىمەن يگەرگەن. اۆتوردىڭ جاڭاشىلدىعى دا وسىندا. ول جاڭاشىلدىق – اۆتور وبرازىنىڭ قاققا جارىلۋى. تاريحي روماندا بىزگە تەك اۆتور وبرازى عانا كولبەڭدەيتىن. قالامگەر بۇعان تاريحشى عالىم بەينەسىن قوسانجارلاستىرا بىلگەن. قازاق ادەبيەتىندە ءبىرىنشى رەت سينتەتيكالىق تاريحي رومان دۇنيەگە كەلىپ وتىر.

جالپى رومان جانرىندا اۆتورلىق ۇكىم دەگەن بار. روماندا سول ۇكىم بىلايشا شىعارىلادى: «كەنەنى ءولتىرىپ تاستاڭدار» دەگەن ورمانبەتتىڭ پارمەنىمەن حاننىڭ باسىن شابامىن دەپ ەڭ العاش قول كوتەرگەن قىرعىز، سول ساتىندە الداسپاندى سەرمەگەن قالپى سىرەسىپ قالدى. ونىڭ بۇل قاسارىسقان ءحالىن «سەسكەنىپ، تايىنعانعا» جورىعان جانىندا تۇرعان ءبىر ارسالاڭ:

– اكەشى بەرى، قىلىشتى! –دەپ، الداسپاندى جالما-جان قولىنان جۇلىپ الىپ، كەنە حاننىڭ قىلشا موينىنا سالىپ جىبەردى. كەنە حاننىڭ باسى دا شورشىپ جەرگە ءتۇستى، شاپقان باتىردىڭ ءوزى دە سىلق ەتىپ قۇلاي بەردى.

مىنا كوز الدىنداعى جايتقا تۇسىنە الماعان ماناپتار الگىگە قولدارىن سوزا ۇمتىلدى. سويتسە، تاباندا جانى شىعىپ كەتىپتى. كەنەتتەن، جاي تۇسكەندەي ءتىل تارتپاي ۇزىلگەن باتىرلارىن ۇيىنە كوتەرىپ الىپ بارعان ەكەن، تابالدىرىقتان اتتاعانى سول ءۇي ىشىندەگى ونىڭ قاتىن-بالاسى جالپ-جالپ ەتىپ، مۇرتتاي ۇشتى. مۇنى كورگەن قىرعىزدىڭ شوڭى مەن شورالارى كەنەسارى حاندى ولتىرگەندەرىنە پۇشايمان حال كەشتى. ءبارىنىڭ جانارىن ۇرەيدىڭ شىرماۋى تورلاپ، وڭدەرى قاشتى. ءاپ-ساتتە جەڭىستىڭ لەبى كەرنەگەن كەۋدەلەرىن ءدۇدامال سەزىم بۋدى.

الگى جانالعىش باتىردىڭ تۇقىم-تۇقيانى بەس جىلعا جەتپەي بىت-شىت بولىپ توزىپ، ارتىندا بىردە-ءبىر ۇرپاق قالمادى. ناۋرىزبايدى ولتىرگەن نايساپ تا قارا باسى سوپايىپ، تۇياقسىز ءوتتى. ولاردىڭ بۇگىندە ءبىرى دە جوق.

كەنەسارى-ناۋرىزبايدىڭ قاسكويلىكپەن ومىردەن وزعانىنا قانشاما جىلدار الماسىپ، قانشاما زامان اۋىستى... بىراق سوندا دا حاننىڭ ولگەن جەرى مەن ونىڭ جانىن العان ساتتەگى جاعدايعا قاتىستى ۇشى قيىرسىز ساۋالدار ساپىرىلىسىپ، تولاستاعان ەمەس. كەشەگى كۇنگە دەيىن كوكەيدە «حاننىڭ باسى الىندى، ال ونىڭ سۇيەگى سول جان تاپسىرعان جەرىنە جەرلەنگەن» دەگەن بايلام بەكەم ەدى. قالىڭ ەل دە ونى سوڭعى شايقاس وتكەن اۋماققا جەرلەگەن دەگەن قيسىنعا توقتاعان. الايدا، ۇلتتىق جادى ويانعاندا حان كەنەنىڭ سۇيەگىن ىزدەۋشىلەر ۇشتىعىنا جەتپەدى. تەك، مايدان دالاسىنان ءبىر قابىرگە جەرلەنگەن ون توعىز سۇلتاننىڭ سۇيەگى تابىلدى، اتتەڭى سول – ولاردىڭ ءبارى باسسىز...

مايتوبەدەن وتكەن-كەتكەننىڭ زارە-قۇتىن ۇشىرىپ، ارا-تۇرا باسسىز سالت اتتىنىڭ ەلەسى كورىنەدى ەكەن. بالكىم ول حان كەنەنىڭ – كوكجالدىڭ كيەسى بولار. تىرىسىندە جاۋعا شاپقاندا اتىنىڭ باسى عانا كوزگە شالىنىپ، ءوزى كورىنبەيتىن دەگەن اڭىز اڭگىمە توبە قۇيقانى شىمىرلاتادى...

جاۋگەرشىلىكتە شەيىتكە اينالعان قابىردەگىلەردىڭ باسسىز بولعانى تۇسىنىكتى، پانيدەگىلەردىڭ باسسىز بولعانى – ۇرەيلى. باسسىز قوعام جىلجىعان جىلداردىڭ اۋانىمەن ىلگەرلەپ بارادى. ال، باستى تابۋ ەڭ كۇردەلى شارۋا...»

وسىلايشا، سوڭعى حانىمىزدىڭ ولىمىنە قاتىستى جاڭا ۆەرسيالارمەن رۋحاني تانىسىپ، كوزگە جاس تولا اۋىر ويعا قالاسىڭ؟؟!!

روماندا ءتول تاريحىمىزدىڭ جەلىسىنەن ءۇزىلىپ ءتۇسىپ قالعان دالەل مەن دەرەكتەر قاتارى جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى – تانەكە باتىردىڭ اقسۋ-قوپالىدان اتتانىپ، كەنە-حاننىڭ كەگىن قايتارۋى. ءسويتىپ، بۇرىن قازاق ادەبيەتىندە بىردە-ءبىر جازۋشىنىڭ قالامىنا ىلىكپەگەن تاريحي وقيعاعا كەز بولامىز.

قاپتاعايدان شىققان قازاقتىڭ سوڭعى باتىرى تانەكە: «قايراي-قايراي قايراقتى تاتى شىقتى، ون بەسىندە تانەكە اتى شىقتى» دەپ حالىق ايتقانىنداي، ەرلىك ىستەرىمەن ەرتە كوزگە تۇسكەن ساڭلاق. قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنىڭ ءولىمى – ونى ەرىكسىز اتقا قوندىرادى. اينالاسىنان تايىنىپ، ەل تىزگىنىن ۇستاعانداردىڭ بىردە-ءبىرى باس كوتەرمەگەندە – قازاقتىڭ مەملەكەتشىل ءارى دەربەس ويداعى ۇلت بولىپ قالىپتاسقانىن تانىتقان تۇلعا. ول – كەنەسارىنى ەڭ العاش بولىپ قولعا تۇسىرگەن تورەگەلدى ماناپتى بايلاپ-ماتاپ اكەپ، تۇرمەگە سالدى. ۇلىسىن شۇبىرتىپ، قوپالعا ايداپ اكەلدى. اقىرىندا سول قىرعىزدار قاپتاعايعا قىدىرالى-قىرعىز بولىپ ءسىڭىپ كەتتى. بۇل دا بۇعان دەيىن ەشبىر كوركەم ادەبيەتتە كورىنىس تاپپاعان تاريحي وقيعا ەدى.

ءسويتىپ، ول قازاقتا كەنە كەگىن قىرعىزدان الۋشى ەكەندىگى ءبىرىنشى بولىپ ءسوز ەتىلەدى.

روماندا قازاق-قىرعىز اراسىنداعى جاۋگەرشىلىككە قاتىستى كوپتەگەن جاڭا دەرەكتەر ءارى عىلىمي، ءارى كوركەمدىك تانىم اياسىندا بارىنشا كەڭىنەن اشىلعان. ءبىر ۇلتتى زور، ءبىر ۇلتتى كەم ساناۋشىلىق جوق.

تاريحي رومان جازۋدىڭ باقىتى بۇيىرعان جازۋشى الەمگە تىكىلەي تانىلادى. ويتكەنى، تاريحي رومان ساناۋلى ينتەللەكتۋالدى ورتاعا ەمەس، بۇكىل الەم وقىرمانىنا بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ ماڭداي الدى ميلەتتىك ماقتانىشىن پاش ەتەدى.

ادىلبەك رومانىنىڭ قازاقتى عانا ەمەس، الەم وقىرمانىن دا ءوز سيقىرىمەن اربايتىنىنا سەنىمىمىز مول!

(سوڭى)

ءابىل-سەرىك الىاكبار،

سالىستىرمالى ادەبيەتتانۋشى.

Abai.kz