Qytaydan shyqqan koronavirus pen Putinning atalmysh soghysy jahandanu dәuirinin, beybit sauda zamanynyng ayaqtalghanyn kórsetti. Álem qaytadan «Qyrghy qabaq» soghysy kezindegidey demokratiya men diktatura bolyp eki ýiekke bóline bastady. Taraluy tez oba men qaurly qaqtyghystardyng adamzat qoghamynyng damuyn basqa arnagha búryp әketetini tarihtan belgili.

Álemdi kezekti ret indet jaylaghan kezde kisilik qúqyq qatarly adamzattyq qúndylyqtardy qorghaudyng ýlgisi bolyp kelgen demokratiyaly memleketter qatang sharalar qabyldaugha, pandemiyanyng taraluynyng aldyn alu ýshin azamattardyng erkin jýris-túrysyn shekteuge mәjbýr boldy. Múnday ómirge qauip tónetin qaterli kezde onday sheshim kerek te edi.

Al anau halqyn qoysha qayyryp ústap kelgen diktator basshylardyng Qúday tileuin berdi. Qatang karantindi halyqty odan ary túqyrtudyn, biyligin nyghaytudyng qúralyna ainaldyryp aldy. Birining auzyna biri týkirip alghanday adamzatqa qater tóngen sheshushi kezende diktaturanyng demokratiyadan tiyimdi ekenin, basqaru jaghynda ónimdiligining joghary ekendigi jayynda әngime aita bastady. Kýni keshe Belarusi preziydenti Lukashenkonyn: «Diktatura-bizding artyqshylyghymyz», - dep kósilgeni sonyng әserinen shygha almaghandyqtyng kórinisi.

Shyndyghynda qazir jahanda demokratiyalyq jýiege qarsy ýshtaghan bar. Ol - Qytay, Resey, Iran birlestigi. Batika biyligin saqtau ýshin Putinge jaghynsa, Putin Qytaygha arqa sýieydi. Iran kósemi de sol qatarda. Kenes odaghynyng dәureni jýrip túrghanda Amerika kommunistik biylikting qolbalasyna ainalghan Qytay biyligin ózine tartyp, ekonomikalyq tiyimdilik jasap, «naryqtyng dәmin alghan orta taby belsenip qúrylymdyq reformalar talap etedi, jýieni ishinen ózgertedi» dep ýmit etip edi. Bәri kerisinshe boldy. Jastyq shaghy Maonyng sayasy nauqandarynyng ortasynda ótken Shy tóragha biylikke kelgeli Bastyspen baylanysy tipti, ushyghyp ketti. Qytaydyng ense kóteruin – «Batystyng qúrdymgha ketip, Shyghystyng dәuiri tughangha» balaytyndardyng qatary kóbeydi. Qytay panasyndaghy demokratiyagha qas ózge elder de demokratiyaly batysqa qarsylyqty kýsheytti.

Putin NATO-nyng Shyghysqa irge keneytkenin jeleu etip, Ukrainagha soghys ashty. Qytay múnay alpauyttaryn yuanmen esep jasasugha qolqalady. Eki elding ghylymy ozyq Batys elderining aldyn orap, vaksinany bazargha salyp, ózge elderdi bopsalaudyng tәsiline ainaldyrghany júrtqa mәlim. Demokratiyagha jany qas ýshtaghannyng qarsylyghy júmsaq kýshpen de, qatty kýshpen de jýrip jatyr degen sóz.

Diktaturagha madaq aityp otyrghan Batikanyng kýii belgili. Al demokratiyagha qarsy ýshtaghannyng bútynyng arasynan Batysqa syghalap otyrghan bizding kýnimiz neshik?!

Kýni keshe ghana diktaturanyng nyshanynday bolghan «Túnghysh preziydent-elbasy zany» kýshin joydy. Ukrainagha Batys elderi әskery kómekti kýsheytken sayyn bәrekeldi aityp, Zelenskiyding tileuin tilep otyrmyz. Batysta kýnde bolatyn ereuil diktatorlyq biyligi myzghymastay bolghan Iran men Qytaydy da ainalyp ótpedi. «Hidjap kóterilisinin» әserinen eldi qyryq jyl qadaghalaghan sharighat saqshylary kýshinen qaldyryldy. Qytay biyligi de «Aq paraq» ereuilinen keyin ýsh jyldan beri qatang ústanghan kelgen, «diktaturanyng artyqshylyghy» dep maqtauyn asyrghan karantindy alugha mәjbýr boldy. Endi kóshege «Aq shashtylar» (zeynetkerler) shyghyp biylikting medqamsyzdandyru reformasyna qarsy shyghyp jatyr.

Osy aptada Iran preziydenti Qytayda ýsh kýn ereuildep, Shy tóraghany qonaqqa shaqyryp qaytty. Kremli basylymdary da Ukraina soghysynyng bir jyldyghy qarsanynda Qytay basshysynyng Maskeuge keletinin aityp jahangha jar saluda. Amerikanyng memleket ister hatshysy Europada saparda jýr.

Geosayasy jaghdaydy, mediyanyng kýshin elding mysyn basu ýshin emes, ruhyn kóteru ýshin paydalanatyn kez keldi.

Esbol Ýsenúly

Abai.kz