قىتايدان شىققان كوروناۆيرۋس پەن پۋتيننءىڭ اتالمىش سوعىسى جاھاندانۋ ءداۋىرىنىڭ، بەيبىت ساۋدا زامانىنىڭ اياقتالعانىن كورسەتتى. الەم قايتادان «قىرعي قاباق» سوعىسى كەزىندەگىدەي دەموكراتيا مەن ديكتاتۋرا بولىپ ەكى ۇيەككە بولىنە باستادى. تارالۋى تەز وبا مەن قاۋرلى قاقتىعىستاردىڭ ادامزات قوعامىنىڭ دامۋىن باسقا ارناعا بۇرىپ اكەتەتىنى تاريحتان بەلگىلى.

الەمدى كەزەكتى رەت ىندەت جايلاعان كەزدە كىسىلىك قۇقىق قاتارلى ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى قورعاۋدىڭ ۇلگىسى بولىپ كەلگەن دەموكراتيالى مەملەكەتتەر قاتاڭ شارالار قابىلداۋعا، پاندەميانىڭ تارالۋىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ازاماتتاردىڭ ەركىن ءجۇرىس-تۇرىسىن شەكتەۋگە ءماجبۇر بولدى. مۇنداي ومىرگە قاۋىپ تونەتىن قاتەرلى كەزدە ونداي شەشىم كەرەك تە ەدى.

ال اناۋ حالقىن قويشا قايىرىپ ۇستاپ كەلگەن ديكتاتور باسشىلاردىڭ قۇداي تىلەۋىن بەردى. قاتاڭ كارانتيندى حالىقتى ودان ارى تۇقىرتۋدىڭ، بيلىگىن نىعايتۋدىڭ قۇرالىنا اينالدىرىپ الدى. ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ العانداي ادامزاتقا قاتەر تونگەن شەشۋشى كەزەڭدە ديكتاتۋرانىڭ دەموكراتيادان ءتيىمدى ەكەنىن، باسقارۋ جاعىندا ونىمدىلىگىنىڭ جوعارى ەكەندىگى جايىندا اڭگىمە ايتا باستادى. كۇنى كەشە بەلارۋس پرەزيدەنتى لۋكاشەنكونىڭ: «ديكتاتۋرا-ءبىزدىڭ ارتىقشىلىعىمىز»، - دەپ كوسىلگەنى سونىڭ اسەرىنەن شىعا الماعاندىقتىڭ كورىنىسى.

شىندىعىندا قازىر جاھاندا دەموكراتيالىق جۇيەگە قارسى ۇشتاعان بار. ول - قىتاي، رەسەي، يران بىرلەستىگى. باتكا بيلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن پۋتينگە جاعىنسا، پۋتين قىتايعا ارقا سۇيەيدى. يران كوسەمى دە سول قاتاردا. كەڭەس وداعىنىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعاندا امەريكا كوممۋنيستىك بيلىكتىڭ قولبالاسىنا اينالعان قىتاي بيلىگىن وزىنە تارتىپ، ەكونوميكالىق تيىمدىلىك جاساپ، «نارىقتىڭ ءدامىن العان ورتا تابى بەلسەنىپ قۇرىلىمدىق رەفورمالار تالاپ ەتەدى، جۇيەنى ىشىنەن وزگەرتەدى» دەپ ءۇمىت ەتىپ ەدى. ءبارى كەرىسىنشە بولدى. جاستىق شاعى ماونىڭ ساياسي ناۋقاندارىنىڭ ورتاسىندا وتكەن شي توراعا بيلىككە كەلگەلى باستىسپەن بايلانىسى ءتىپتى، ۋشىعىپ كەتتى. قىتايدىڭ ەڭسە كوتەرۋىن – «باتىستىڭ قۇردىمعا كەتىپ، شىعىستىڭ ءداۋىرى تۋعانعا» بالايتىنداردىڭ قاتارى كوبەيدى. قىتاي پاناسىنداعى دەموكراتياعا قاس وزگە ەلدەر دە دەموكراتيالى باتىسقا قارسىلىقتى كۇشەيتتى.

پۋتين ناتو-نىڭ شىعىسقا ىرگە كەڭەيتكەنىن جەلەۋ ەتىپ، ۋكرايناعا سوعىس اشتى. قىتاي مۇناي الپاۋىتتارىن يۋانمەن ەسەپ جاساسۋعا قولقالادى. ەكى ەلدىڭ عىلىمى وزىق باتىس ەلدەرىنىڭ الدىن وراپ، ۆاكتسينانى بازارعا سالىپ، وزگە ەلدەردى بوپسالاۋدىڭ تاسىلىنە اينالدىرعانى جۇرتقا ءمالىم. دەموكراتياعا جانى قاس ۇشتاعاننىڭ قارسىلىعى جۇمساق كۇشپەن دە، قاتتى كۇشپەن دە ءجۇرىپ جاتىر دەگەن ءسوز.

ديكتاتۋراعا ماداق ايتىپ وتىرعان باتكانىڭ كۇيى بەلگىلى. ال دەموكراتياعا قارسى ۇشتاعاننىڭ بۇتىنىڭ اراسىنان باتىسقا سىعالاپ وتىرعان ءبىزدىڭ كۇنىمىز نەشىك؟!

كۇنى كەشە عانا ديكتاتۋرانىڭ نىشانىنداي بولعان «تۇڭعىش پرەزيدەنت-ەلباسى زاڭى» كۇشىن جويدى. ۋكرايناعا باتىس ەلدەرى اسكەري كومەكتى كۇشەيتكەن سايىن بارەكەلدى ايتىپ، زەلەنسكيدىڭ تىلەۋىن تىلەپ وتىرمىز. باتىستا كۇندە بولاتىن ەرەۋىل ديكتاتورلىق بيلىگى مىزعىماستاي بولعان يران مەن قىتايدى دا اينالىپ وتپەدى. «حيدجاپ كوتەرىلىسىنىڭ» اسەرىنەن ەلدى قىرىق جىل قاداعالاعان شاريعات ساقشىلارى كۇشىنەن قالدىرىلدى. قىتاي بيلىگى دە «اق پاراق» ەرەۋىلىنەن كەيىن ءۇش جىلدان بەرى قاتاڭ ۇستانعان كەلگەن، «ديكتاتۋرانىڭ ارتىقشىلىعى» دەپ ماقتاۋىن اسىرعان كارانتيندى الۋعا ءماجبۇر بولدى. ەندى كوشەگە «اق شاشتىلار» (زەينەتكەرلەر) شىعىپ بيلىكتىڭ مەدقامسىزداندىرۋ رەفورماسىنا قارسى شىعىپ جاتىر.

وسى اپتادا يران پرەزيدەنتى قىتايدا ءۇش كۇن ەرەۋىلدەپ، شي توراعانى قوناققا شاقىرىپ قايتتى. كرەمل باسىلىمدارى دا ۋكراينا سوعىسىنىڭ ءبىر جىلدىعى قارساڭىندا قىتاي باسشىسىنىڭ ماسكەۋگە كەلەتىنىن ايتىپ جاھانعا جار سالۋدا. امەريكانىڭ مەملەكەت ىستەر حاتشىسى ەۋروپادا ساپاردا ءجۇر.

گەوساياسي جاعدايدى، مەديانىڭ كۇشىن ەلدىڭ مىسىن باسۋ ءۇشىن ەمەس، رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن پايدالاناتىن كەز كەلدى.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz