Basy: Tobyldaghy tasqyn su: Kórgenimiz ben kónilge týigenimiz

SÓZ BASY

Torghay men Tobyl ónirinde bolghan biylghy alapat tasqyn, kónekóz qart kisilerding aituynsha, aldy seksen, arty qyryq jylda bir qayta soghyp otyrady eken. Tabighatttyng tosyn minezinen әkimshilik te, qúrylysshy da, eginshi de, biznes ókilderi de oi-pikirlerin qorytyp, tәjiriybe týiip, taghylym alatyny sózsiz. Ghalym retinde biz de tasqyn saldary kórinisinen ózimiz qauzap jýrgen mәselege kónil audardyq. Ol – aghartushy Ybyray Altynsarin jerlengen әulettik qorym turaly mәsele. Bizder Altynsarin zamanyndaghy naqty tarihy derekterge, aghartushyny kózimen kórgen, sonday-aq oghan tuystyq jaghynan asa jaqyn kisilerding mәlimetterine sýiene otyryp, aghartushynyng atalary Balghoja, Qanghoja, óz balalary Abdrahman, Sharipa jerlengen әulettik eski qorym tasqyn kezinde Tobyldyng su basatyn enistegi ong jaghalauda emes, ózenning Qostanay qalasy ornalasqan sol jaq jaghalauynda – biyik qyrda bolghan dep tújyrym jasaghan edik. Oqshau oy men ózgeshe tújyrym shynayy tarihy derekterdin, manyzdy ghylymy payymnyng qadir-qasiyetin tereng tany almaytyn jandardyng kóniline qonbay, it kórgen tekedey ojyrayghan kisiler de bolghany ras. Biraq kóktemdegi Tobyl ózenining alapat tasqyny «Qúday – sheber» degen halyqtyng tәmsili beker aitylmaghandyghyn taghy da bir dәleldedi. Jaratqan iyemiz tasqyn su qauip tóndirgen oqigha arqyly oipatty, enisti jerge beyit soghylmaytynyn kókiregi ashyq, zeyini zerek kisilerge úghyndyryp bergendey boldy dep sanaymyz.

TÝSIRILIM BAYaNY

Tobyl ózeni kózimiz ýirengen arnadan asyp, tenizdey tasyp jatqanda, tosyn oqighany býgingi zaman adamynyng ainymas serigi bolghan zamanauy smartfon arqyly viydeogha týsirip, asqyn jýrip jatqan uaqytta ózenning tasyghan arnasynda qalghan Y. Altynsarin kesenesining jay-kýiin bilu maqsatynda 2024 jyldyng 7-sәuirinde kesene manyna barugha talpyndyq, Biraq kesenge jol týseretin Qostanay-Áuliyekól trassasy eki baghyttan da (qala jaqtan da, Áuliyekól jaqtan da) jabyq bolghandyqtan, ol qareketimiz bayansyz boldy.

Tasqynnyng shyrqau shegi ótkennen keyin eki kýnnen son, yaghny sәuirding 9 kýni KJBY kópiri ashylyp, kesenge jol tartu mýmkindigi tudy. Biraq Michurin selosyna oipatpen baratyn tasjoldy «Zolotoy fazan» demalys kesheni janyndaghy saymen kelgen («Vesna» jәne «Jelezobetoshiyk» sayajayynyng irgesi) tasqyn su basyp qalghandyqtan (kesenening naq ókpe túsy), keyin qaytugha tura keldi. Jalpy, Michurin selosyna Qostanay qalasynynyng KJBY kópiri arqyly eki tas jolmen barugha bolady. Biri – «Jelezobetonshiyk» sayajayynyng jelkesindegi qyr ýstindegi tasjol, ekinshisi – tómendegi oipatqa týsken jaldama tasjol. Oipattaghy jol tasqyn kezinde kesildi. Sodan dereu әleumettik jelide dronnyng kómegimen tasqyndy týsirip jýrgen blogerlerge shyghyp, kesene jaqty viydeogha týsirip berudi ótindik. Instagramda paraqshasy bar bloger Arsen Akushekov atty jigit ótinishimizge qúlaq asyp, 9-sәuir kýni týs aua  aymaqty dron arqyly kókten viydeogha týsirdi (viydeo 1).

(KJBY shúnqyry: Mohito DK - Altynsarin mavzoleyi 9 apreli 2024 jyl)

Dronmen týsirilgen qysqa viydeodan bizder oqyrmangha týsinikti bolu birneshe skrin jasadyq. Ondaghy maqsat týsirilimdegi beynelengen kenistikting basty nysandaryn aiqyndap beru. Týsirilimde topan sugha tútastay batqan «Mohito» demalys kesheni túsynan kóz salghanda, telegey-teniz bolghan tasqyn su ortasynda alystan agharandap kóringen nysan – Y.Altynsarin kesenesi (skrin 1).

Skrin 1. «Mohito» DK jәne Y.Altynsarin kesenesi

«Mahito» DK, seruendeushilerge arnalghan jaghalau, odan tura salghanda asa alys emes Y. Altynsarin kesenesi jergilikti túrghyndar «KJBY shúnqyry» (Kotlovan KJBI) dep atap ketken qoynaugha ornalasqan. Patsha zamanynan jetken eski kartada Tobyl arnasy búl tústa eki býiiri búltiyp, ózenning negizgi ózegine ornalasqan eki bas qorjyn-shúnqyrdy qúraydy (bizder búghan «KJBY shúnqyry-1», «KJBY shúnqyry-2» dep aidar taghyp jýrmiz). Qazirgi tanda kesene janynan ótetin eski arna sudan aiyrylyp, ózenning basty ózegi Qostanay qalasy jaghyndaghy jarqabaqtyng qasynan aghatyn jana arnagha auysqan. Tasqyn kezinde Tobyldyng kesene janyndaghy eski arnasyna «Zolotoy fazan» DK jaghynan mol su kelip qúlady (Skrin 2).

Skrin 2. KJBY shúnqyrynyng many

Kezinde býiiri tolyp, qampighan qorjyndar qazirgi tanda túiyqtalghan shúnqyrgha ainalghan. Olar ózenning negizgi arnasyna alystap, onymen kóldenennen týsken kindik tústaghy tamaqpen (jútqynshaqpen) ghana baylanysady.

Y. Altynsarin beyitining manyn mol su basyp, kesene janynda tasqyngha deyin qúrghap qalyp, qalyng jynysty shilik toghay bolyp ketken Tobyldyng eski arnasyna biylghy tasqynda qayta su toldy. Eski arnagha su Tobyldyng qazirge arnasynan asyp, sonymen qatar «Zolotoy fazan» demalys kesheni janyndaghy say arqyly qúiyldy (skrin 3).

Skrin 3. Altynsarin kesenesi

Viydeogha nazar audarghanda (әleumettik jelide ózge de týsirilimder bar) birden kózge kórinetin mәsele – kesene manyn alapat su basqan. Ras, kesenening dәl irgesinde su joq. Múnyng sebebi, birinshiden, keseneni viydeogha týsirgen uaqyt tasqynnyng shyrqau shegi ótken 7-sәuirden keyin eki kýnnen song jýzege asyryldy. Búl uaqytta sudyng qarqyny edәuir qaytyp, qyr jerlerden su oigha qaray oiysa bastaghan edi. Ekinshiden, 2017 jyly keseneni «Ruhany janghyru» baghdarlamasymen qayta janghyrtqan uaqytta onyng irgesin kóterip, kesenening boyyn 15 qúlashqa sozyp, enseli etip salghan bolatyn. Kesenege barghan kisiler birneshe baspaldaqpen kóteriledi. Sondyqtan tómpeshiktegi su oipatqa tez aghyp ketken. Ýshinshiden, kesenening ontýstiginen de («Zolotoy fazan» demalys kesheni jaghynan), soltýstiginen de telegey-tenizdey bolyp túrghan topan su kesene aimaghy Tobyl ózeni tasyghanda su basatyn jaghalau bolghanyn naqty aiqyndap túr. Sol topan su tasqynnyng ótkenine bir jarym ay ótse de, býgingi kýnge deyin kólkip túr (Viydeo 2).

(Qostanay-Michurin tasjoly (oypattaghy jol) 25. 05 .24).

TASQYNNAN TÝIGEN TÚJYRYMDAR

Biylghy tasqyn bizderge mynaday tújyrymdar jasaugha mýmkindik tughyzdy:

1. «Tobyldyng arghy beti» degen úghym býgingi bizderding kózimiz ýirengen momaqan ózen arnasynyng arghy jaghalauy emes, Tobyl qalasy, Zarechnyi, Michurin auyldary ornalasqan biyik qyrat dep tanu qajet. Sebebi tasqyn kezinde qala ornalasqan ong jaghalaudaghy jar men sol jaghalaudaghy qyrat aralyghyndaghy «at shaptyrymday alaptardy» (B.Mayliyn) su basyp, Qostanay qalasy ornalasqan sol jaghalaudaghy jarqabaq pen Tobyl (búrynghy Zatobol poselkasy) qalasy, Michurin selosy (búrynghy Michurin sovhozy) ornalasqan ong jaghalaudaghy qyrat arasyndaghy alqap telegey tenizge ainaldy. Yqylym zamannan osylay bolyp kelgen. Búl alaptaghy tasqyn su әli kýnge deyin «aqqu úshyp, qaz qonatynday» aidyn shalqar kól bolyp túr;

2. Ertede Tobyl ózeni Qaratomar su qoymasy, Joghary Tobyl jәne Amangeldi su toraptary salynbay túrghanda jii tasyp túrghan. Tasqyn kezinde atalghan su qoymasyndaghy topan sudyng qarqyny qanday bolghanyn qostanaylyq bloger Akushekov Arsennin 2024 jyldyng 10 sәuirinde Qaratomar plotinasyn kókten týsirgen myna viydeosynan bayqaugha bolady. Atalghan su qoymalary joq kezde Tobyl ózeni osylay jii tasyp túrghandyghy sózsiz. Onyng ýstine ózening múzyn jaryp, sendi qozghaytyn qoparghysh zattar da bolmaghan. Sondyqtan júrt tasqynnan seskenip, Tobyl ózeni aghyp jatqan oipatty jerge eshbir nysan salmaghan;

3. Kenes dәuirinde salynghan, uaqyt mýjip qajyghan Qaratomar su qoymasy búrynghyday sudy ústap túrugha shamasy kelmeytin bolsa, Tobyl ózeninde múnan da qatty tasqyn boluy әbden mýmkin.

MÁSELENING MÁYEGI

2021 jyldyng 6-tamyzynda bizding tarapymyzdan «Abai.kz» portalynda «Altynsarinnyng otbasylyq sureti qayda týsirilgen?», sol jyldyng 23 tamyzynda «Ybyray Altynsarin qayda jerlengen?» degen taqyryppen maqala jariyalaghan edik. Qos maqala oqyrmandardyng qyzyghushylyghyn tudyryp, onyng qaralymy «ә degennen» sharyqtap ketti. Býgingi tanda (31.05.2024 j.) alghashqy maqala 13495 qaralymgha, al ekinshisi – 9834 qaralymgha ie boldy.

Bizding tynnan qozghaghan mәselege oblys ortalyghyndaghy Altynsarin atyndaghy muzey basshylyghy óre týrgelip, «faktiden góri ózining boljamyna negizdelip jazylghan maqalalar» dep dabyl qaghyp, «Qala salynbay túrghanda Tobyldyng ong jaghy bos bolmaghan, ol jerdi jergilikti qazaqtar jaylaghan. Al Tobyldyng sol jaghalauy bos bolghandyqtan, oghan pereselender qonystanghan» degen syndy tarihy shyndyqqa janaspaytyn jәne kenestik zaman túsyndaghy qyranday qyraghy senzura sýzgisinen ótken enbekterden, sonymen qatar taptyq, internasionaldyq iydeologiyany shoqpar etken kompartiya sayasatynan qaymyqqan zertteushilerding (búl sol kezdegi jalpylyq kórinis edi) pikirlerinen ondy-soldy mysaldar keltirip eki «jauap» (?) jazghandyqtan, 2021 jyldyng 20-jeltoqsanynda «Eki jauapqa – bir jauap» degen maqala jariyalap, oiymyzdy taghy bir dәleldeuge úmtyldyq.

Atalghan maqalagha arqau bolghan tújyrymdar L. Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiyteti janyndaghy Abaytanu akademiyasynyng qoldauymen jaryq kórgen «Abay jәne Ybyray» (Astana, 2022) atty ghylymiy-tanymdyq kitabymyzda jana derektermen keneytilip, ghylymy qauymgha, kópshilik nazaryna da úsynyldy. Ghylymy qauym zertteudi ystyq yqylaspen qabyldady.

ZERDE-ZEYIN, PIKIR-PAYYM QORJYNY

Bizding kópshilik qauymgha úsynghan zerde-zeyin, payym-tújyrymdarymyzdyng qorjyny mynaday:

1. Y. Altynsarinnyng ýiine onyng kózi tirisinde san mәrte barghan Qostanay uezdik 2 synyptyq mektebining mengerushi F. D. Sokolovtyng 1889 jyldyng 9-tamyzy kýni (Altynsarin qaytys bolghannan keyin 24 kýnnen son) N. Iliminskiyge jazghan estelik hatynda aghartushynyng qystauy qala irgesinen 3 verst qashyqtyqta ornalasqan dep jәne ol qaytys bolghanda qystaudan bir verst jerdegi ata-babsynyng qorymyna jerlendi dep jazady. Onyng jazbasynda qystau men qorym Tobyldyng ong jaq jaghalauy (yaghny arghy beti) degen derek joq. Al sol kezdegi qoldanysta «Zatobolisk», «Zarechnyi» degen kognitivter jii qoldanysta bolghan;

2. Or qalasyndaghy Múghalimder mektebin bitirgen son, 1886 jyldan bastap Y. Altynsarinnyng qoldauymen Qostanay uezdik mektebinde kómekshi múghalim bolyp qyzmet jasaghan, aghartushy tósek tartyp jatqanda nauqas ústazyn kýtip, óz qolymen aqtyq sapargha shygharyp salghan Á. Balghymbaev 1941-1943 jyldar aralyghynda Almatyda jazbagha týsirgen kýndeliginde Y. Altynsarinnyng ózi saldyrghan 5-6 bólmeli qystau ýii Tobyldyng sol jaq jaghalauynda, qaladan 3-4 verst jerde dep jazady. Ras, kýndelikting bir túsynda ol Torghaydan Qostanaygha kóshken aghartushynyng qareketin bayanday kele, janadan salynghan qystaudy «Tobyldyng arghy betinde» dep aitatyny bar. Búl tústa ol kónildegi derek suretti kóshting baghytymen bayandap otyrghany sózsiz.

3. Aghartushynyng kózin kórgen sauatty, bilimdi kisilerding arasynda songhy túyaqtay bolyp 1943 jylgha deyin ómir sýrgen Á. Balghymbaev aghartushygha arnap aqyn Núrjan Naushabaevtyng óleng shumaghy jazylghan qúlpytas dayyndalghanyn, beyitting basyna Altynsarinnyng qay rudan ekeni, aty-jóni men qaytqan merzimi kórsetilgen tastan eskertkish belgi qoyylghanyn aita kele, qorymnyng 1928-29 jyldary joyylyp ketkendigin jazady: «Neizvestna sudiba pamyatnika y samih kladbiysh. Odny govoryat, chto ony sohranilisi do 1928-29 godah, drugie govoryat, chto vse zanyatye kladbishamy mesta vyravneny, vspahany, y zanyaty pod posev, tak chto y sleda ne ostalosi ot kladbiysh».

Endi osy aqparattyng derektik ózegine nazar audarayyq. Sebebi eski sýrleumen kele jatqan ólketanushylardyng bir parasy ózenning arghy betine ornalasqan aghartushy ýiining aghashtary Zatobolisk poselkasynda salynghan mәdeniyet ýiine paydalanu ýshin búzylghan edi deydi. Al sol mәdeniyet ýii qorym búzylghan 20-30 jyldary salynda ma, әlde odan keyin salyndy ma, ol jaghy belgisiz. Bizdinshe, atalghan kezendegi qasiretti jyldar «túrymtay túsyna, balapan basyna ketken», yaghny azamat soghysynyng órti sharpyghan, kollektivtendiru men kәmpeskeleu jýrgizilgen, birneshe asharshylyq bolghan, «halyq jaularyn» qudalaghan auyr zaman boldy. Ol uaqytta mәdeniyet ýiin salmaq týgil, el-júrt qaraqan basyn saughalap ketken bolatyn. Ekonomika mýldem túralap qaldy. Qostanay oblysynyng qúrylghany da 30-jyldardyng ayaghy. Osynday auyr jyldary qaladan tysqary túrghan Zatoboliskide mәdeniyet ýiin salugha kim bel bughandyghy – búl kýnge deyin júmbaq. Bir ghana salystyrmaly mysal: soghys joq, el aman bolghan keshegi 90-jyldardaghy ekonomikalyq qúldyrau kezinde mәdeniyet ýii nemese klubtar salmaq týgil, olardyng qirap, býlinip qalghany kóz aldymyzda emes pe?! Tipti, tútas eldi mekender de joyylyp ketken joq pa? Ótken tarihtan «bolghandy – bolmady» nemese «bolmaghandy – boldy» dep aitu – óte onay. Halyq tanymyndaghy «tilde sýiek joq» degen tәmsil sózding bir maghanasy osynday «onayshylyqta» jatyr.

4. Ashy da bolsa aqiqatyn aitumyz kerek: mәdeny múra men túlghatanudy órkeniyetti elderding talgham-tanymyna say joghary dәrjedegi qúnttau ýlgisi – bizding júrtqa kesh kelgen ústyn. Y. Altynsarin syndy tarihy túlghanyng elge jasaghan qyzmeti sol patsha zamanynda-aq mәdeny júrttyng dýniyetanymyna tәn qalyptaghy bagha men payymdaugha ilinbey, úmytyla bastaghan edi. Múnday ókinishti kórinisti «Ayqap» jurnalynyng redaktory M. Seralin 1915 jyly noghay (tatar) júrtynyng ataqty oishyl aqyn Sh. Marjanidyng 100 jyldyghyn atap ótuge úmtylghan qam-qaraketterin kórip, oghan qyzygha bylay dep jazady: «...Noghay bauyrlarymyz ózderining júrtqa bas bolghan adamdarynyng qadirin bilip, tiyisti qúrmet etetindigi osy jogharyda aitylghan sózderden biraz bilinse kerek. Ózimizdi sol noghay bauyrlarymyzdan kemge sanamay jýrgen biz Alash úrandy qazaq júrty biz ne ghyp jýrmiz? Ótken 1914 jyly on besinshi iilide Altybas Ybyray Altynsarinning dýniyaden qaytqanyna jiyrma bes jyl tolyp ótti. Qazaq júrty ýshin Altynsarinning etken qyzmeti kóp edi. Sony esine alghan qazaq boldy ma? Joq. Biz kuliturnyy júrt qataryna kiruden alys jatyrmyz».

1917 jylghy «bolishevikter býliginen» keyin biylikke kelgen kenes ýkimeti túsyndaghy iydeologiya maydanyndaghy Alash ziyalylary men proletariat diktaturasyn shoqpar etip ústanghan bolishevikter arasynda jýrgen últtyq biregeylik turasyndaghy talas-tartys kezinde altynsarintanu mәselesi taghy da shettelip qalady. Búl mәsele 1941 jyly aghartushynyng 100 jyldyq mereytoyyn ótkizu turaly ýkimet qaulysy shyqqanan keyin qolgha alyna bastaydy. Á. Balghymbaevtyng aghartushy turaly estelik jaza bastaghany da osy kez. Biraq ekinshi dýniyejýzilik soghystyng bastaluy oghan taghy da kedergi keltiredi. Altynsarintanu soghystan keyin qayta jandanyp, 1947 jyldan bastap qolgha alynady. Sol uaqytta onyng kesenesin janghyrtu kýn tәrtibine qoyylady. Mine, osy kezde aghartushynyng beyiti Tobyldyng arghy betinde edi degen aqparat payda bolyp, júrtshylyqtyng nazaryna ilinedi.

5. Aghartushynyng eng jaqyn tuysy, altynsarintanugha sýbeli ýles qosqan Mariyam Hәkimjanova – 1921 jyly túrmysqa shyqqan kezinde Y. Altynsarin jerlengen qorymdy óz kózimen kórgen kisi. Aqyn apamyz ózining ata-babasynyng qorymy Qostanay qalasynyng astynda qaldy dep naqty aitady. 1991 jyly elimiz tәuelsizdik alghannan keyin bergen súhbatynda ol bylay deydi: «...Tobyldyng arghy betinde, ýsh shaqyrym jerde Balghoja biyding de, Qanqoja biyding de on eki qúlaqty, әr qúlaghynyng ýstine jezden ay ornatqan keremet kýmbezderi bar tamdary bolghan. Syrty kókshilmen syrlanghan. Alystan menmúndalap kóz tartyp, jarqyrap túratyn edi. Ári-beri ótken adam at basyn búryp, attan týsip, tize býgip qúran oqyp ketetin. Tipti kýni keshege deyin, jiyrmasynshy jylgha deyin sol jerge bizding әuletting ýlken kisileri quanysh bolsyn, renish bolsyn baryp bir soghatyn. Mening әli kýnge deyin esimde bar, 1921 jyly úzatylghanymda Ayghanym әjem alyp baryp, sol jerge tize býktirgen. Sonda kórgenmin: Ybyray atanyng da temir tormen qorshaghan tamy bar bolatyn. Qorshauy biyik edi, kisi boyy qol sozymday. Janynda balalarynyng beyiti bar edi. Tónkeristen keyingi jyldary, sol otyzynshy jyldardyng arghy-bergi jaghynda, sonyng bәri búzylypty. Nesin jasyryp-jabamyz, әueli orys aghayyndar Balghoja men Qanqoja mavzoleyining kirpishterin búzyp alyp, pesh sala bastapty. Tastaryn diyirmen soghugha paydalanypty. Olardan qazaqtar da qalyspapty. Keyinnen izdep baryp ornyn da taba almadym. Mening atalarymnyng beyiti túrghan jer qazir Qostanay qalasynyng astynda qaldy. Sol beyitterdi búzyp, ýstinen oblystyq bank saldy degen sóz bar. Shyraghym, men ózi ómirde kóp qasiret kórgen, qughyn-sýrgindi basynan ótkergen adammyn. Otyz jyldan artyq halyq jauynyng qatyny atanyp otyrdym. Ol kezderi ólikterdi týgendep, molasyn izdemek týgili qara basymyzdyng qamymen arpalystyq. Aragha biraz uaqyttar týsti. Keyinnen izdep baryp ornyn da taba almadym. Au, mening ata-babalarymnyng beyiti qayda dep qay orystyng betine qarap, jaghasyna jarmasayyn. Ólilerding beyiti týgili, tirilerding qúny qalmaghan kez boldy ghoy. Solay, shyraghym. Al qazirgi eskertkish túrghan jerge Ybekenning sýiegin qazyp aparyp qoydy ma, bolmasa әiteuir qazaqtyng tanymal bireui ghoy dep aidalagha qúr eskertkishti qoydy ma, aita almaymyn...».

M. Hәkimjanovanyng qoldanyp otyrghan «Tobyldyng arghy betinde, ýsh shaqyrym jerde» degen tirkes – Qostanaygha Torghay jaghynan qaraghanda aitylghan úghym. Sebebi onyng ata-babasy Tobyldyng ong jaghalauyndaghy Araqaraghay, Amanqaraghay bolystarynyng jerin jaylaghan. Balghoja by әuletinde dýniyege kelgen, Ybyray Altynsarinnyng qorymyn búzylmay túrghanda óz kózimen kórgen altynsarintanushy M. Hәkimjanovanyng sózine senbegende, kimning sózine senemiz? Álde, kommunister biyligining núsqauyn naqty aqiqat dep qabyldaghan kenestik zamandaghy saltymyzgha salyp, Enbekshiler deputattary Kenesining Qostanay qalalyq atqaru komiyteti tarapynan 1947 jyly tarihy negizdemesiz, eshbir dәlelsiz qazirgi kesenening ornyn kórsetip syzghan syzba-shemasyna senemiz be? Kenes ýkimeti kózboyaushylyqtan aldyna jan salmaghan biylikting biri bolghandyghy qazirgi kýni ekining birine ayan.

6. 1947 jyly M. Hәkimjanova altynsarintanugha arnalghan dalalyq ekspedisiyagha qatysady. Sonda ol kezinde Qostanay uezi basshysynyng atqosshysy, Y. Altynsarinnyng ýiinde bastyghymen birge qonaqta bolghan 91 jastaghy Sәbitov Hasen degen kisining esteligin jazyp alady. Estelikte H. Sәbitov: «Men Ybyraydy 22 jasymda kórdim. Ol kezde Qostanay qalasynda Kreysmer (uezding tarihynda múnday nysypta oyaz bolmaghan, sirә, uezding alghashqy basshylary A. Sipaylov (1868-1886) nemese odan keyingi N. Karaulov (1886-1890) degen oyazdardyng birining laqaby bolsa kerek – avt.) degen oyaz boldy. Men sol oyazdyng atyn jegip jýrdim. Odan keyin senimdi bolghan song bir jaqqa shyqqanda salt atpen qasynda jýrdim. Sonyng qaramaghynda kóp uaqyt qyzmet ettim. ...Men sol oyazda istep jýrgenimde Ybyray oyazdy ýiine qonaqqa shaqyrdy. Ybyraydyng ýii Qostanay qalasynan 3 shaqyrymday joghary túratyn, 12 bólmeli әdemi aghash ýy eken...» (Á.Balghymbaev 5-6 bólmeli dep jazady – avt.), - deydi.

Estelik iyesining Y. Altynsarinnyng ýii «Qostanay qalasynyng joghary jaghynda ýsh shaqyrymday jerde» dep kórsetui sol zamandaghy ózge mәlimettermen (F. Sokolov, Á.Balghymbaev, M.Hәkimjanovalardyng jazbalary) de sәikes keledi. Estelikting zaman shyndyghyn beyneley alatyn taghy bir manyzdy deregi – uezd basshysy Altynsarinnyng ýiinde qonaq bolghannan keyin kóp úzamay Tobyldyng arghy betindegi Obaghan ózeni boyyn jaylaytyn Arghyn Saqau bolystyng ýiine qonaqqa baruy. Ol oqighany estelik aitushy bylaysha bayandaydy: «...Osydan keyin úzamay Arghyn Saqau bolys qonaqqa shaqyrdy. Oyaz sonda barmaqshy boldy. Ol kezde Tobyl tasyp, sabasyna týspegen kez edi. Búl zamandaghy parom degendi onda bilmeymiz. Ondaghy paromymyz on bes shaqty ýlken bóshkeni arqanmen tizip, sonyng ýstine ýlken qayyqty qoyyp, sonymen ótkizdik oyazdy...».

Osy arada zandy súraq tuady. Birinshiden, sol kezde Tobyl tasyp jatqan bolsa, ózenning oipattaghy jaghalauyna ornalasqan Y. Altynsarinnyng ýii birden sugha ketpey me? Ekinshiden, aghartushynyng  qystauy Tobyldyng arghy betinde bolsa, ol uezd ortalyghyndaghy qyzmet ornyna – Qostanay qalasyna qalay qatynaghan? Al onyng ýiine san mәrte barghan kisiler Tobyldyng arghy betine qalay ótken? Eger sol zamanda ózennen ótu osynday mashaqatty әreket bolsa, olar múny nege sóz etpeydi?

7. Y. Altynsarin qaytys bolghannan keyin onyng qystau ýii jәne atasynan qalghan 500 desyatina jer Qostanay auyl sharuashylyghy mektebining iyeligine berildi-mys degen sóz bar (atalghan derek býgingi tangha deyin arhiv qújattary negizinde dәleldengen joq, biraq biz búl aqparatty geografiyalyq túrghydaghy qisyndy oigha ghana paydalanghymyz keledi). Aghartushy qaytys bolghannan keyin, yaghny 1890-jyldary Qostanayda tehnikalyq auylsharuashylyghy mektebin ashu bastamasy kóteriledi. Sol tústa Torghay oblysy halyq mektepterining inspektory qyzmetin atqarghan A. Vasiliev atalmysh mәsele turaly mynaday aqparat beredi: «V l890 g. voznik vopros o neobhodimosty otkrytiya tehnicheskogo selisko-hozyaystvennogo uchilisha bliz Kustanaya. Po otkrytiy etogo uchilisha, predpolojeno uprostiti delo izucheniya kuznechno-slesarnogo remesla v «Yakovlevskom» uchiliysh, perenesshy iz nego v predpologaemoe Kustanayskoe vse dorogie instrumenty y stanki. Motivamy k takomu perevodu slujat chrezvychaynaya dorogovizna soderjaniya remeslennogo uchilisha v stepnom y malonaselennom gorode Turgae (v rasshiyrennom viyde do 3 tys.rub.) y neznachiytelinosty sbyta veshey, izgotavlivaemyh v etom uchiliyshe. Kirgizamy Kustanayskogo uezda uje ustuplen uchastok zemly v 3-h verstah ot Kustanaya dlya nazvannogo selisko-hozyaystvennogo uchilisha. Postroyku zdaniya dlya nego predpolojeno otnesty na schet ostatkov ot dobrovolinyh sborov s kirgizov za prejnie gody, razreshenie na chto ojidaetsya v nedalekom budushem».

Atalghan jazbada mektepting ashylatyn orny Y. Altynsarinnyng qystauy ornalasqan qashyqtyqqa (Qostanaydan 3 verst jer) say keledi. Búl – bir. Ekinshiden, 1911-12 jyldary Jogharghy Senattyng jer ólsheu jәne kartografiyamen ainalysatyn «Mejevaya kanselyariyasy» topograf Beloglazovtyng jetekshiligimen 1895-1902 jyldary aralyghynda dayyndaghan topografiyalyq kartasy negizinde Qostanay qalasynyng territoriyalyq kólemi men shekarasyn bekitudi qarap, ony birneshe sebeppen bekitpey qoyady. Sol sebepterding birine qalanyng territoriyasyna ornalasqan Qostanay auylsharuashylyghy mektebining jeri Orynbor oqu okrugine tiyisti bolghandyqtan, atalghan mekemening ókili kelisim berui tiyis edi dep týiindeledi (Skrin 4):

Skrin 4. «Mejevaya kanselyariyasynyn» sheshiminen ýzindi

Demek, Qostanay auyl sharuashylyghy mektebine tiyisti territoriya qalanyng ishine ornalasqan. Olay bolsa, túrghan ýii men atadan qalghan jerdi sol mektepke qaldyrugha ósiyet etken (әriyne, kenestik kezendegi altynsarintanushylardyng sózi ras bolsa) Y. Altynsarinnyng qystau ýii qalaysha qalanyng syrtyna – arghy betke shyghyp ketken?

1. Basqarushy Senattyng bekitiluine úsynylghan Qostanay qalasynyng Bas jospary syzylghan kartada oipattan batystan soltýstikke qaray aghyp jatqan Tobyl ózenining arghy jaghasynda qorymnyng belgisi de (әdette, kartograftar mola, beyitti M. degen әrippen belgileydi), «Inspektor kóli» degen atauy da joq. Qalanyng bas jospary syndy tarihy qújatta joq nәrseni qalaysha býgingi tanda bizder «bar» dep aita alamyz?

2. Tarihy derekterding mәlimetinshe, Y. Altynsarin 1859 jyldyng qysynda qaytys bolghan atasy Balghojanyng beyitin soghugha ózi de aralasqan. Osy tústa taghy da bir zandy súraq tuady: qazaq halqy beyitti biyik tóbe nemese qyrgha sala ma, әlde tómen oigha sala ma? Áriyne, su jinalmaytyn, shaymaytyn, baspaytyn qyrgha salady. Qazaqtyng qay jerine barsanyz da, osy kórinis aldynyzdan shyghady. Búl – ainymas aqiqat. Búl túrghyda Tobyl ózenining Qostanay qalasy ornalasqan sol jaghalauy biyik jar qabaqty bolyp kelse, al ong jaghalauy oipatty, enisti jazyq alqap bolyp keledi. Ózen tasyghanda sol alqap, býgingi kórinistey, telegey tenizge ainalady. Sondyqtan Janbyrshy balasy Balghojanyng beyiti ong jaq jalaugha salyndy degenning ózinde de, halyqtyng dýniyetanymy boyynsha, qorym býgingi Tobyl qalasy, Michurin selosy ornalasqan biyik qyrgha salynuy tiyis edi.

Qazaq qorymdary biyik qyrgha ornalasatynyn aghartushy ózining «Bay balasy men jarly balasy» degen әngimesine arqau etedi. Onda ol: «...Balalar endi qay jaqqa jýrerin bilmey daghdaryp túrdy. Sóitip, jan-jaghyna qarap túrsa, ilgeri aldynda bir biyik qyr ýstinde ýlken mola kórindi. Sonda Ýsenning oiyna әkesining sózi týsti: dalada jýrip adassan, molaly jerde su bolady, suly jerde el bolady, - deydi eken. Sol aqyl boyynsha Ýsen Asandy ertip, molagha qaray jýredi... Kelip ekeui endi molaly qyrgha shyqty, qarasa, qyrdyng jyghylar asty ýlken kól eken, kólding ainalasy da, ishi de jynyldaghan mal...»,- dep jazady.

10. 2017 jyly janartylghan kesene ornynan Manghystau oblysynyng qúrylysshylary 9 kisining mәiiti jatqanyn kóredi. Qúrylysty jýrgizgen manghystaulyq sәuletker, merdiger Qúralbay Ozghanbaev: «...Tipti, qaqpanyng ar jaghynan bastau alatyn ýlken qorymnyng bar ekenine kóz jetkizdik, olay deytin sebebimiz, dәl Ybyray Altynsarin kesenesi manyndaghy mәiitter tyghyz jerlengen eken. Ybyray Altynsarin jatqan kesene irgetasyn ashqan kezde sany 9 adamnyng mәiiti tabyldy. Sony biz yqshamdap, sýiekterdi jinaqtap, Ybyray Altynsarin jatqan jerding ong qaptal, sol qaptalyna ýiip-ýiip kómdik...».

Búryn da aitqanbyz, qazir de qaytalaghymyz keledi: alqanday jerge toghyz mәiitti tyghyz jerletindey qazaqtargha jer jetpedi me? 1921 jyly M. Hәkimjanova qorymdy óz kózimen kórgen kezde Balghoja, Qanqoja, Ybyray men onyng balalarynyng beyitteri mazar túrghyzylghan nemese qorshauy bar jeke-jeke zirat bolyp túrghan. Búdan әulettik qorym qysyltayan, tótenshe jaghdaylarda ghana bir jerge jerlenetin «bauyrlastar ziraty» emes ekenin aiqyn angharugha bolady. Al qazaq dalasynda handyq dәuirdegi jauyngershilik zamannan keyingi tarihta «bauyrlastar ziraty» qay kezde payda boldy? Bizdinshe, múnday kórinister azamattyq soghys, jappay asharshylyq, qandy represiya kezinde ghana kórinis ala bastaghany anyq. Sondyqtan búl zirat keyingi dәuirde payda bolghan dep baghamdaugha әbden bolady. Bәlkim, búl jerge asharshylyq kezinde Qostanaygha ashyghyp kelip, osynda ózegi talyp ólgender nemese 1937-38 jyldary NKVD-nyng qolynan qaza tapqan kisilerding mәiiti bolyp shyghuy da mýmkin.

Tizbektelip terilgen tújyrymdar aghartushynyng qystauy jәne ol jerlengen atasy Balghoja biyding әulettik qorym Tobyldyng sol jaq jaghalauynda, yaghny qazirgi qala túrghan biyik jar betinde bolghan dep senimdi týrde aitugha bolady. Kenestik dәuirding 20-30 jyldaryndaghy qasiretti kezeninde Balghoja biyding әulettik qorymy joyylghan. Auyr bolsa da – shyndyq osy!

Aytpaqshy, Y. Altynsarindy Orynbordaghy oblystyq basqarmagha kishi tilmashtyq qyzmetke alghan, jasóspirimning bilimge degen qúshtarlyghyn qoldaghan, ony Torghay bekinisine audarmashy-múghalim etip attandyrghan jәne oghan basqa da kóp jaqsylyqtar jasaghan Orynbor shekaralyq komissiyasynyng basshysy, shyghystanushy, general shenindegi әskery qyzmetker, qyzmettik dogharystan keyin Resey baspa isin qadaghalaytyn mekemening basshysy bolghan ataqty V. V. Grigorievting Sankt-Peterburgting Novodevichie qorymyndaghy ziraty joghalyp ketken. Demek, zirat kýtu mәdeniyetine bizden góri pysyq bolghan júrttyng tarihynda da múnday kórinisterding oryn alghan. Bir sózbe aitqanda, ómirde múnday oqighalar bolyp túrady.

SÓZ SONY

Y. Altynsarin jerlengen әulettik qorym Qostanay qalasynyng astynda qalghan degen tújyrymdy bizder dau-damay shygharu ýshin emes, tarihtaghy aqiqatty qalpyna keltiru maqsatynda zerttep jýrmiz. Ataqty túlgha ziratynyng qazaq júrtynyng kóz aldynda joyylyp ketui – kenestik dәuirde oryn alghan tragediyanyng biri. Bizding júrtymyz el tarihynda oryn alghan múnday qasiretti bilip jýrui tiyis dep esepteymiz. Al aghartushynyng qazirgi tandaghy kórikti kesenesi sol jerde túra bergeni abzal. Qarayghan qarajat júmsalghan sәuletti keshendi búzu nemese ony basqa jerge kóshiru – nadandyqtyng o jaghy men bú jaghy.

Bizding úsynysymyz – Qostanay qalasynyng Mayakovskiy kóshesi boyyndaghy «Eski qorymnyn» (Staroe kladbiyshe) músylmandar jerlengen bóligine «Y. Altynsarin jerlengen Balghojanyng әulettik qorymy qala keneygen kezde joyylyp ketti» degen mazmúnda belgi ornatu. Búl qaraket tarihtan týigen taghylym jәne qasiretti oqighalargha kórsetilgen taghzymnyng belgisi bolyp sanalar edi.

Búl úsynysymyzgha Torghay-Tobyldaghy tasqynnyng qarqyny men kólemi, zalaly men zardaby turaly bizden góri әldeqayda kóbirek biletin oblys basshysy Q. Aqsaqalov, qala basshysy M. Jýndibaev myrzalar nazar audaryp, respublikagha belgili kәsiby tarihshy, etnograf, geograf ghalymdardan qúralghan arnayy komissiya qúryp, bir toqtam jasaugha әreket etse – qúba-qúp. Atalghan lauazymdy túlghalargha baghyttalyp otyrghan osy úsynsymyz elektrondyq ýkimet portaly arqyly beriletin ótinishke para-par qareket dep baghalansa dep súraymyz jәne qoghamdyq sanany, oi-pikirdi emosiya jeteginde emes, ghylymy aqyl-oy negizinde qalyptastyratyn ghalymdardyng úsynysy ayaq asty qalmas degen oidamyz.

Almasbek Ábsadyq,

Qostanay

Abai.kz