باسى: توبىلداعى تاسقىن سۋ: كورگەنىمىز بەن كوڭىلگە تۇيگەنىمىز

ءسوز باسى

تورعاي مەن توبىل وڭىرىندە بولعان بيىلعى الاپات تاسقىن، كونەكوز قارت كىسىلەردىڭ ايتۋىنشا، الدى سەكسەن، ارتى قىرىق جىلدا ءبىر قايتا سوعىپ وتىرادى ەكەن. تابيعاتتتىڭ توسىن مىنەزىنەن اكىمشىلىك تە، قۇرىلىسشى دا، ەگىنشى دە، بيزنەس وكىلدەرى دە وي-پىكىرلەرىن قورىتىپ، تاجىريبە ءتۇيىپ، تاعىلىم الاتىنى ءسوزسىز. عالىم رەتىندە ءبىز دە تاسقىن سالدارى كورىنىسىنەن ءوزىمىز قاۋزاپ جۇرگەن ماسەلەگە كوڭىل اۋداردىق. ول – اعارتۋشى ىبىراي التىنسارين جەرلەنگەن اۋلەتتىك قورىم تۋرالى ماسەلە. بىزدەر التىنسارين زامانىنداعى ناقتى تاريحي دەرەكتەرگە، اعارتۋشىنى كوزىمەن كورگەن، سونداي-اق وعان تۋىستىق جاعىنان اسا جاقىن كىسىلەردىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، اعارتۋشىنىڭ اتالارى بالعوجا، قانعوجا، ءوز بالالارى ابدراحمان، شاريپا جەرلەنگەن اۋلەتتىك ەسكى قورىم تاسقىن كەزىندە توبىلدىڭ سۋ باساتىن ەڭىستەگى وڭ جاعالاۋدا ەمەس، وزەننىڭ قوستاناي قالاسى ورنالاسقان سول جاق جاعالاۋىندا – بيىك قىردا بولعان دەپ تۇجىرىم جاساعان ەدىك. وقشاۋ وي مەن وزگەشە تۇجىرىم شىنايى تاريحي دەرەكتەردىڭ، ماڭىزدى عىلىمي پايىمنىڭ قادىر-قاسيەتىن تەرەڭ تاني المايتىن جانداردىڭ كوڭىلىنە قونباي، يت كورگەن تەكەدەي وجىرايعان كىسىلەر دە بولعانى راس. بىراق كوكتەمدەگى توبىل وزەنىنىڭ الاپات تاسقىنى «قۇداي – شەبەر» دەگەن حالىقتىڭ ءتامسىلى بەكەر ايتىلماعاندىعىن تاعى دا ءبىر دالەلدەدى. جاراتقان يەمىز تاسقىن سۋ قاۋىپ توندىرگەن وقيعا ارقىلى ويپاتتى، ەڭىستى جەرگە بەيىت سوعىلمايتىنىن كوكىرەگى اشىق، زەيىنى زەرەك كىسىلەرگە ۇعىندىرىپ بەرگەندەي بولدى دەپ سانايمىز.

ءتۇسىرىلىم بايانى

توبىل وزەنى كوزىمىز ۇيرەنگەن ارنادان اسىپ، تەڭىزدەي تاسىپ جاتقاندا، توسىن وقيعانى بۇگىنگى زامان ادامىنىڭ اينىماس سەرىگى بولعان زاماناۋي سمارتفون ارقىلى ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ، اسقىن ءجۇرىپ جاتقان ۋاقىتتا وزەننىڭ تاسىعان ارناسىندا قالعان ى. التىنسارين كەسەنەسىنىڭ جاي-كۇيىن ءبىلۋ ماقساتىندا 2024 جىلدىڭ 7-ساۋىرىندە كەسەنە ماڭىنا بارۋعا تالپىندىق، بىراق كەسەنگە جول تۇسەرەتىن قوستاناي-اۋليەكول تراسساسى ەكى باعىتتان دا (قالا جاقتان دا، اۋليەكول جاقتان دا) جابىق بولعاندىقتان، ول قارەكەتىمىز بايانسىز بولدى.

تاسقىننىڭ شىرقاۋ شەگى وتكەننەن كەيىن ەكى كۇننەن سوڭ، ياعني ءساۋىردىڭ 9 كۇنى كجبي كوپىرى اشىلىپ، كەسەنگە جول تارتۋ مۇمكىندىگى تۋدى. بىراق ميچۋرين سەلوسىنا ويپاتپەن باراتىن تاسجولدى «زولوتوي فازان» دەمالىس كەشەنى جانىنداعى سايمەن كەلگەن («ۆەسنا» جانە «جەلەزوبەتوششيك» ساياجايىنىڭ ىرگەسى) تاسقىن سۋ باسىپ قالعاندىقتان (كەسەنەنىڭ ناق وكپە تۇسى), كەيىن قايتۋعا تۋرا كەلدى. جالپى، ميچۋرين سەلوسىنا قوستاناي قالاسىنىنىڭ كجبي كوپىرى ارقىلى ەكى تاس جولمەن بارۋعا بولادى. ءبىرى – «جەلەزوبەتونششيك» ساياجايىنىڭ جەلكەسىندەگى قىر ۇستىندەگى تاسجول، ەكىنشىسى – تومەندەگى ويپاتقا تۇسكەن جالداما تاسجول. ويپاتتاعى جول تاسقىن كەزىندە كەسىلدى. سودان دەرەۋ الەۋمەتتىك جەلىدە دروننىڭ كومەگىمەن تاسقىندى ءتۇسىرىپ جۇرگەن بلوگەرلەرگە شىعىپ، كەسەنە جاقتى ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ بەرۋدى وتىندىك. ينستاگرامدا پاراقشاسى بار بلوگەر ارسەن اكۋشەكوۆ اتتى جىگىت وتىنىشىمىزگە قۇلاق اسىپ، 9-ءساۋىر كۇنى ءتۇس اۋا  ايماقتى درون ارقىلى كوكتەن ۆيدەوعا ءتۇسىردى (ۆيدەو 1).

(كجبي شۇڭقىرى: موحيتو دك - التىنسارين ماۆزولەيى 9 اپرەل 2024 جىل)

درونمەن تۇسىرىلگەن قىسقا ۆيدەودان بىزدەر وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ بىرنەشە سكرين جاسادىق. ونداعى ماقسات تۇسىرىلىمدەگى بەينەلەنگەن كەڭىستىكتىڭ باستى نىساندارىن ايقىنداپ بەرۋ. تۇسىرىلىمدە توپان سۋعا تۇتاستاي باتقان «موحيتو» دەمالىس كەشەنى تۇسىنان كوز سالعاندا، تەلەگەي-تەڭىز بولعان تاسقىن سۋ ورتاسىندا الىستان اعاراڭداپ كورىنگەن نىسان – ى.التىنسارين كەسەنەسى (سكرين 1).

سكرين 1. «موحيتو» دك جانە ى.التىنسارين كەسەنەسى

«ماحيتو» دك، سەرۋەندەۋشىلەرگە ارنالعان جاعالاۋ، ودان تۋرا سالعاندا اسا الىس ەمەس ى. التىنسارين كەسەنەسى جەرگىلىكتى تۇرعىندار «كجبي شۇڭقىرى» (كوتلوۆان كجبي) دەپ اتاپ كەتكەن قويناۋعا ورنالاسقان. پاتشا زامانىنان جەتكەن ەسكى كارتادا توبىل ارناسى بۇل تۇستا ەكى ءبۇيىرى بۇلتيىپ، وزەننىڭ نەگىزگى وزەگىنە ورنالاسقان ەكى باس قورجىن-شۇڭقىردى قۇرايدى (بىزدەر بۇعان «كجبي شۇڭقىرى-1»، «كجبي شۇڭقىرى-2» دەپ ايدار تاعىپ ءجۇرمىز). قازىرگى تاڭدا كەسەنە جانىنان وتەتىن ەسكى ارنا سۋدان ايىرىلىپ، وزەننىڭ باستى وزەگى قوستاناي قالاسى جاعىنداعى جارقاباقتىڭ قاسىنان اعاتىن جاڭا ارناعا اۋىسقان. تاسقىن كەزىندە توبىلدىڭ كەسەنە جانىنداعى ەسكى ارناسىنا «زولوتوي فازان» دك جاعىنان مول سۋ كەلىپ قۇلادى (سكرين 2).

سكرين 2. كجبي شۇڭقىرىنىڭ ماڭى

كەزىندە ءبۇيىرى تولىپ، قامپيعان قورجىندار قازىرگى تاڭدا تۇيىقتالعان شۇڭقىرعا اينالعان. ولار وزەننىڭ نەگىزگى ارناسىنا الىستاپ، ونىمەن كولدەنەڭنەن تۇسكەن كىندىك تۇستاعى تاماقپەن (جۇتقىنشاقپەن) عانا بايلانىسادى.

ى. التىنسارين بەيىتىنىڭ ماڭىن مول سۋ باسىپ، كەسەنە جانىندا تاسقىنعا دەيىن قۇرعاپ قالىپ، قالىڭ جىنىستى شىلىك توعاي بولىپ كەتكەن توبىلدىڭ ەسكى ارناسىنا بيىلعى تاسقىندا قايتا سۋ تولدى. ەسكى ارناعا سۋ توبىلدىڭ قازىرگە ارناسىنان اسىپ، سونىمەن قاتار «زولوتوي فازان» دەمالىس كەشەنى جانىنداعى ساي ارقىلى قۇيىلدى (سكرين 3).

سكرين 3. التىنسارين كەسەنەسى

ۆيدەوعا نازار اۋدارعاندا (الەۋمەتتىك جەلىدە وزگە دە تۇسىرىلىمدەر بار) بىردەن كوزگە كورىنەتىن ماسەلە – كەسەنە ماڭىن الاپات سۋ باسقان. راس، كەسەنەنىڭ ءدال ىرگەسىندە سۋ جوق. مۇنىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، كەسەنەنى ۆيدەوعا تۇسىرگەن ۋاقىت تاسقىننىڭ شىرقاۋ شەگى وتكەن 7-ساۋىردەن كەيىن ەكى كۇننەن سوڭ جۇزەگە اسىرىلدى. بۇل ۋاقىتتا سۋدىڭ قارقىنى ەداۋىر قايتىپ، قىر جەرلەردەن سۋ ويعا قاراي ويىسا باستاعان ەدى. ەكىنشىدەن، 2017 جىلى كەسەنەنى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىمەن قايتا جاڭعىرتقان ۋاقىتتا ونىڭ ىرگەسىن كوتەرىپ، كەسەنەنىڭ بويىن 15 قۇلاشقا سوزىپ، ەڭسەلى ەتىپ سالعان بولاتىن. كەسەنەگە بارعان كىسىلەر بىرنەشە باسپالداقپەن كوتەرىلەدى. سوندىقتان تومپەشىكتەگى سۋ ويپاتقا تەز اعىپ كەتكەن. ۇشىنشىدەن، كەسەنەنىڭ وڭتۇستىگىنەن دە («زولوتوي فازان» دەمالىس كەشەنى جاعىنان), سولتۇستىگىنەن دە تەلەگەي-تەڭىزدەي بولىپ تۇرعان توپان سۋ كەسەنە ايماعى توبىل وزەنى تاسىعاندا سۋ باساتىن جاعالاۋ بولعانىن ناقتى ايقىنداپ تۇر. سول توپان سۋ تاسقىننىڭ وتكەنىنە ءبىر جارىم اي وتسە دە، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن كولكىپ تۇر (ۆيدەو 2).

(قوستاناي-ميچۋرين تاسجولى (ويپاتتاعى جول) 25. 05 .24).

تاسقىننان تۇيگەن تۇجىرىمدار

بيىلعى تاسقىن بىزدەرگە مىناداي تۇجىرىمدار جاساۋعا مۇمكىندىك تۋعىزدى:

1. «توبىلدىڭ ارعى بەتى» دەگەن ۇعىم بۇگىنگى بىزدەردىڭ كوزىمىز ۇيرەنگەن موماقان وزەن ارناسىنىڭ ارعى جاعالاۋى ەمەس، توبىل قالاسى، زارەچنىي، ميچۋرين اۋىلدارى ورنالاسقان بيىك قىرات دەپ تانۋ قاجەت. سەبەبى تاسقىن كەزىندە قالا ورنالاسقان وڭ جاعالاۋداعى جار مەن سول جاعالاۋداعى قىرات ارالىعىنداعى «ات شاپتىرىمداي الاپتاردى» (ب.مايلين) سۋ باسىپ، قوستاناي قالاسى ورنالاسقان سول جاعالاۋداعى جارقاباق پەن توبىل (بۇرىنعى زاتوبول پوسەلكاسى) قالاسى، ميچۋرين سەلوسى (بۇرىنعى ميچۋرين سوۆحوزى) ورنالاسقان وڭ جاعالاۋداعى قىرات اراسىنداعى القاپ تەلەگەي تەڭىزگە اينالدى. ىقىلىم زاماننان وسىلاي بولىپ كەلگەن. بۇل الاپتاعى تاسقىن سۋ ءالى كۇنگە دەيىن «اققۋ ۇشىپ، قاز قوناتىنداي» ايدىن شالقار كول بولىپ تۇر;

2. ەرتەدە توبىل وزەنى قاراتومار سۋ قويماسى، جوعارى توبىل جانە امانگەلدى سۋ توراپتارى سالىنباي تۇرعاندا ءجيى تاسىپ تۇرعان. تاسقىن كەزىندە اتالعان سۋ قويماسىنداعى توپان سۋدىڭ قارقىنى قانداي بولعانىن قوستانايلىق بلوگەر اكۋشەكوۆ ارسەننىڭ 2024 جىلدىڭ 10 ساۋىرىندە قاراتومار پلوتيناسىن كوكتەن تۇسىرگەن مىنا ۆيدەوسىنان بايقاۋعا بولادى. اتالعان سۋ قويمالارى جوق كەزدە توبىل وزەنى وسىلاي ءجيى تاسىپ تۇرعاندىعى ءسوزسىز. ونىڭ ۇستىنە وزەنىڭ مۇزىن جارىپ، سەڭدى قوزعايتىن قوپارعىش زاتتار دا بولماعان. سوندىقتان جۇرت تاسقىننان سەسكەنىپ، توبىل وزەنى اعىپ جاتقان ويپاتتى جەرگە ەشبىر نىسان سالماعان;

3. كەڭەس داۋىرىندە سالىنعان، ۋاقىت ءمۇجىپ قاجىعان قاراتومار سۋ قويماسى بۇرىنعىداي سۋدى ۇستاپ تۇرۋعا شاماسى كەلمەيتىن بولسا، توبىل وزەنىندە مۇنان دا قاتتى تاسقىن بولۋى ابدەن مۇمكىن.

ماسەلەنىڭ مايەگى

2021 جىلدىڭ 6-تامىزىندا ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان «Abai.kz» پورتالىندا «التىنساريننىڭ وتباسىلىق سۋرەتى قايدا تۇسىرىلگەن؟», سول جىلدىڭ 23 تامىزىندا «ىبىراي التىنسارين قايدا جەرلەنگەن؟» دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا جاريالاعان ەدىك. قوس ماقالا وقىرمانداردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ، ونىڭ قارالىمى «ءا دەگەننەن» شارىقتاپ كەتتى. بۇگىنگى تاڭدا (31.05.2024 ج.) العاشقى ماقالا 13495 قارالىمعا، ال ەكىنشىسى – 9834 قارالىمعا يە بولدى.

ءبىزدىڭ تىڭنان قوزعاعان ماسەلەگە وبلىس ورتالىعىنداعى التىنسارين اتىنداعى مۋزەي باسشىلىعى ورە تۇرگەلىپ، «فاكتىدەن گورى ءوزىنىڭ بولجامىنا نەگىزدەلىپ جازىلعان ماقالالار» دەپ دابىل قاعىپ، «قالا سالىنباي تۇرعاندا توبىلدىڭ وڭ جاعى بوس بولماعان، ول جەردى جەرگىلىكتى قازاقتار جايلاعان. ال توبىلدىڭ سول جاعالاۋى بوس بولعاندىقتان، وعان پەرەسەلەندەر قونىستانعان» دەگەن سىندى تاريحي شىندىققا جاناسپايتىن جانە كەڭەستىك زامان تۇسىنداعى قىرانداي قىراعى تسەنزۋرا سۇزگىسىنەن وتكەن ەڭبەكتەردەن، سونىمەن قاتار تاپتىق، ينتەرناتسيونالدىق يدەولوگيانى شوقپار ەتكەن كومپارتيا ساياساتىنان قايمىققان زەرتتەۋشىلەردىڭ (بۇل سول كەزدەگى جالپىلىق كورىنىس ەدى) پىكىرلەرىنەن وڭدى-سولدى مىسالدار كەلتىرىپ ەكى «جاۋاپ» (؟) جازعاندىقتان، 2021 جىلدىڭ 20-جەلتوقسانىندا «ەكى جاۋاپقا – ءبىر جاۋاپ» دەگەن ماقالا جاريالاپ، ويىمىزدى تاعى ءبىر دالەلدەۋگە ۇمتىلدىق.

اتالعان ماقالاعا ارقاۋ بولعان تۇجىرىمدار ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى ابايتانۋ اكادەمياسىنىڭ قولداۋىمەن جارىق كورگەن «اباي جانە ىبىراي» (استانا، 2022) اتتى عىلىمي-تانىمدىق كىتابىمىزدا جاڭا دەرەكتەرمەن كەڭەيتىلىپ، عىلىمي قاۋىمعا، كوپشىلىك نازارىنا دا ۇسىنىلدى. عىلىمي قاۋىم زەرتتەۋدى ىستىق ىقىلاسپەن قابىلدادى.

زەردە-زەيىن، پىكىر-پايىم قورجىنى

ءبىزدىڭ كوپشىلىك قاۋىمعا ۇسىنعان زەردە-زەيىن، پايىم-تۇجىرىمدارىمىزدىڭ قورجىنى مىناداي:

1. ى. التىنساريننىڭ ۇيىنە ونىڭ كوزى تىرىسىندە سان مارتە بارعان قوستاناي ۋەزدىك 2 سىنىپتىق مەكتەبىنىڭ مەڭگەرۋشى ف. د. سوكولوۆتىڭ 1889 جىلدىڭ 9-تامىزى كۇنى (التىنسارين قايتىس بولعاننان كەيىن 24 كۇننەن سوڭ) ن. يلمينسكيگە جازعان ەستەلىك حاتىندا اعارتۋشىنىڭ قىستاۋى قالا ىرگەسىنەن 3 ۆەرست قاشىقتىقتا ورنالاسقان دەپ جانە ول قايتىس بولعاندا قىستاۋدان ءبىر ۆەرست جەردەگى اتا-بابسىنىڭ قورىمىنا جەرلەندى دەپ جازادى. ونىڭ جازباسىندا قىستاۋ مەن قورىم توبىلدىڭ وڭ جاق جاعالاۋى (ياعني ارعى بەتى) دەگەن دەرەك جوق. ال سول كەزدەگى قولدانىستا «زاتوبولسك»، «زارەچنىي» دەگەن كوگنيتيۆتەر ءجيى قولدانىستا بولعان;

2. ور قالاسىنداعى مۇعالىمدەر مەكتەبىن بىتىرگەن سوڭ، 1886 جىلدان باستاپ ى. التىنساريننىڭ قولداۋىمەن قوستاناي ۋەزدىك مەكتەبىندە كومەكشى مۇعالىم بولىپ قىزمەت جاساعان، اعارتۋشى توسەك تارتىپ جاتقاندا ناۋقاس ۇستازىن كۇتىپ، ءوز قولىمەن اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالعان ءا. بالعىمباەۆ 1941-1943 جىلدار ارالىعىندا الماتىدا جازباعا تۇسىرگەن كۇندەلىگىندە ى. التىنساريننىڭ ءوزى سالدىرعان 5-6 بولمەلى قىستاۋ ءۇيى توبىلدىڭ سول جاق جاعالاۋىندا، قالادان 3-4 ۆەرست جەردە دەپ جازادى. راس، كۇندەلىكتىڭ ءبىر تۇسىندا ول تورعايدان قوستانايعا كوشكەن اعارتۋشىنىڭ قارەكەتىن بايانداي كەلە، جاڭادان سالىنعان قىستاۋدى «توبىلدىڭ ارعى بەتىندە» دەپ ايتاتىنى بار. بۇل تۇستا ول كوڭىلدەگى دەرەك سۋرەتتى كوشتىڭ باعىتىمەن بايانداپ وتىرعانى ءسوزسىز.

3. اعارتۋشىنىڭ كوزىن كورگەن ساۋاتتى، ءبىلىمدى كىسىلەردىڭ اراسىندا سوڭعى تۇياقتاي بولىپ 1943 جىلعا دەيىن ءومىر سۇرگەن ءا. بالعىمباەۆ اعارتۋشىعا ارناپ اقىن نۇرجان ناۋشاباەۆتىڭ ولەڭ شۋماعى جازىلعان قۇلپىتاس دايىندالعانىن، بەيىتتىڭ باسىنا التىنساريننىڭ قاي رۋدان ەكەنى، اتى-ءجونى مەن قايتقان مەرزىمى كورسەتىلگەن تاستان ەسكەرتكىش بەلگى قويىلعانىن ايتا كەلە، قورىمنىڭ 1928-29 جىلدارى جويىلىپ كەتكەندىگىن جازادى: «نەيزۆەستنا سۋدبا پامياتنيكا ي ساميح كلادبيشش. ودني گوۆوريات، چتو وني سوحرانيليس دو 1928-29 گوداح، درۋگيە گوۆوريات، چتو ۆسە زانياتىە كلادبيششامي مەستا ۆىراۆنەنى، ۆسپاحانى، ي زانياتى پود پوسەۆ، تاك چتو ي سلەدا نە وستالوس وت كلادبيشش».

ەندى وسى اقپاراتتىڭ دەرەكتىك وزەگىنە نازار اۋدارايىق. سەبەبى ەسكى سۇرلەۋمەن كەلە جاتقان ولكەتانۋشىلاردىڭ ءبىر پاراسى وزەننىڭ ارعى بەتىنە ورنالاسقان اعارتۋشى ءۇيىنىڭ اعاشتارى زاتوبولسك پوسەلكاسىندا سالىنعان مادەنيەت ۇيىنە پايدالانۋ ءۇشىن بۇزىلعان ەدى دەيدى. ال سول مادەنيەت ءۇيى قورىم بۇزىلعان 20-30 جىلدارى سالىندا ما، الدە ودان كەيىن سالىندى ما، ول جاعى بەلگىسىز. بىزدىڭشە، اتالعان كەزەڭدەگى قاسىرەتتى جىلدار «تۇرىمتاي تۇسىنا، بالاپان باسىنا كەتكەن»، ياعني ازامات سوعىسىنىڭ ءورتى شارپىعان، كوللەكتيۆتەندىرۋ مەن كامپەسكەلەۋ جۇرگىزىلگەن، بىرنەشە اشارشىلىق بولعان، «حالىق جاۋلارىن» قۋدالاعان اۋىر زامان بولدى. ول ۋاقىتتا مادەنيەت ءۇيىن سالماق تۇگىل، ەل-جۇرت قاراقان باسىن ساۋعالاپ كەتكەن بولاتىن. ەكونوميكا مۇلدەم تۇرالاپ قالدى. قوستاناي وبلىسىنىڭ قۇرىلعانى دا 30-جىلداردىڭ اياعى. وسىنداي اۋىر جىلدارى قالادان تىسقارى تۇرعان زاتوبولسكىدە مادەنيەت ءۇيىن سالۋعا كىم بەل بۋعاندىعى – بۇل كۇنگە دەيىن جۇمباق. ءبىر عانا سالىستىرمالى مىسال: سوعىس جوق، ەل امان بولعان كەشەگى 90-جىلدارداعى ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ كەزىندە مادەنيەت ءۇيى نەمەسە كلۋبتار سالماق تۇگىل، ولاردىڭ قيراپ، ءبۇلىنىپ قالعانى كوز الدىمىزدا ەمەس پە؟! ءتىپتى، تۇتاس ەلدى مەكەندەر دە جويىلىپ كەتكەن جوق پا؟ وتكەن تاريحتان «بولعاندى – بولمادى» نەمەسە «بولماعاندى – بولدى» دەپ ايتۋ – وتە وڭاي. حالىق تانىمىنداعى «تىلدە سۇيەك جوق» دەگەن ءتامسىل ءسوزدىڭ ءبىر ماعاناسى وسىنداي «وڭايشىلىقتا» جاتىر.

4. اششى دا بولسا اقيقاتىن ايتۋمىز كەرەك: مادەني مۇرا مەن تۇلعاتانۋدى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ تالعام-تانىمىنا ساي جوعارى دارجەدەگى قۇنتتاۋ ۇلگىسى – ءبىزدىڭ جۇرتقا كەش كەلگەن ۇستىن. ى. التىنسارين سىندى تاريحي تۇلعانىڭ ەلگە جاساعان قىزمەتى سول پاتشا زامانىندا-اق مادەني جۇرتتىڭ دۇنيەتانىمىنا ءتان قالىپتاعى باعا مەن پايىمداۋعا ىلىنبەي، ۇمىتىلا باستاعان ەدى. مۇنداي وكىنىشتى كورىنىستى «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى م. سەرالين 1915 جىلى نوعاي (تاتار) جۇرتىنىڭ اتاقتى ويشىل اقىن ش. مارجانيدىڭ 100 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە ۇمتىلعان قام-قاراكەتتەرىن كورىپ، وعان قىزىعا بىلاي دەپ جازادى: «...نوعاي باۋىرلارىمىز وزدەرىنىڭ جۇرتقا باس بولعان ادامدارىنىڭ قادىرىن ءبىلىپ، ءتيىستى قۇرمەت ەتەتىندىگى وسى جوعارىدا ايتىلعان سوزدەردەن ءبىراز بىلىنسە كەرەك. ءوزىمىزدى سول نوعاي باۋىرلارىمىزدان كەمگە ساناماي جۇرگەن ءبىز الاش ۇراندى قازاق جۇرتى ءبىز نە عىپ ءجۇرمىز؟ وتكەن 1914 جىلى ون بەسiنشi يۋلدە التىباس ىبىراي التىنساريننiڭ دۇنيادەن قايتقانىنا جيىرما بەس جىل تولىپ ءوتتi. قازاق جۇرتى ءۇشiن التىنساريننiڭ ەتكەن قىزمەتi كوپ ەدi. سونى ەسiنە العان قازاق بولدى ما؟ جوق. بiز كۋلتۋرنىي جۇرت قاتارىنا كiرۋدەن الىس جاتىرمىز».

1917 جىلعى «بولشەۆيكتەر بۇلىگىنەن» كەيىن بيلىككە كەلگەن كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىنداعى يدەولوگيا مايدانىنداعى الاش زيالىلارى مەن پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن شوقپار ەتىپ ۇستانعان بولشەۆيكتەر اراسىندا جۇرگەن ۇلتتىق بىرەگەيلىك تۋراسىنداعى تالاس-تارتىس كەزىندە التىنسارينتانۋ ماسەلەسى تاعى دا شەتتەلىپ قالادى. بۇل ماسەلە 1941 جىلى اعارتۋشىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىن وتكىزۋ تۋرالى ۇكىمەت قاۋلىسى شىققانان كەيىن قولعا الىنا باستايدى. ءا. بالعىمباەۆتىڭ اعارتۋشى تۋرالى ەستەلىك جازا باستاعانى دا وسى كەز. بىراق ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋى وعان تاعى دا كەدەرگى كەلتىرەدى. التىنسارينتانۋ سوعىستان كەيىن قايتا جاندانىپ، 1947 جىلدان باستاپ قولعا الىنادى. سول ۋاقىتتا ونىڭ كەسەنەسىن جاڭعىرتۋ كۇن تارتىبىنە قويىلادى. مىنە، وسى كەزدە اعارتۋشىنىڭ بەيىتى توبىلدىڭ ارعى بەتىندە ەدى دەگەن اقپارات پايدا بولىپ، جۇرتشىلىقتىڭ نازارىنا ىلىنەدى.

5. اعارتۋشىنىڭ ەڭ جاقىن تۋىسى، التىنسارينتانۋعا سۇبەلى ۇلەس قوسقان ماريام حاكىمجانوۆا – 1921 جىلى تۇرمىسقا شىققان كەزىندە ى. التىنسارين جەرلەنگەن قورىمدى ءوز كوزىمەن كورگەن كىسى. اقىن اپامىز ءوزىنىڭ اتا-باباسىنىڭ قورىمى قوستاناي قالاسىنىڭ استىندا قالدى دەپ ناقتى ايتادى. 1991 جىلى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بەرگەن سۇحباتىندا ول بىلاي دەيدى: «...توبىلدىڭ ارعى بەتىندە، ءۇش شاقىرىم جەردە بالعوجا ءبيدىڭ دە، قانقوجا ءبيدىڭ دە ون ەكى قۇلاقتى، ءار قۇلاعىنىڭ ۇستىنە جەزدەن اي ورناتقان كەرەمەت كۇمبەزدەرى بار تامدارى بولعان. سىرتى كوكشىلمەن سىرلانعان. الىستان مەنمۇندالاپ كوز تارتىپ، جارقىراپ تۇراتىن ەدى. ءارى-بەرى وتكەن ادام ات باسىن بۇرىپ، اتتان ءتۇسىپ، تىزە بۇگىپ قۇران وقىپ كەتەتىن. ءتىپتى كۇنى كەشەگە دەيىن، جيىرماسىنشى جىلعا دەيىن سول جەرگە ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ ۇلكەن كىسىلەرى قۋانىش بولسىن، رەنىش بولسىن بارىپ ءبىر سوعاتىن. مەنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە بار، 1921 جىلى ۇزاتىلعانىمدا ايعانىم اجەم الىپ بارىپ، سول جەرگە تىزە بۇكتىرگەن. سوندا كورگەنمىن: ىبىراي اتانىڭ دا تەمىر تورمەن قورشاعان تامى بار بولاتىن. قورشاۋى بيىك ەدى، كىسى بويى قول سوزىمداي. جانىندا بالالارىنىڭ بەيىتى بار ەدى. توڭكەرىستەن كەيىنگى جىلدارى، سول وتىزىنشى جىلداردىڭ ارعى-بەرگى جاعىندا، سونىڭ ءبارى بۇزىلىپتى. نەسىن جاسىرىپ-جابامىز، اۋەلى ورىس اعايىندار بالعوجا مەن قانقوجا ماۆزولەيىنىڭ كىرپىشتەرىن بۇزىپ الىپ، پەش سالا باستاپتى. تاستارىن ديىرمەن سوعۋعا پايدالانىپتى. ولاردان قازاقتار دا قالىسپاپتى. كەيىننەن ىزدەپ بارىپ ورنىن دا تابا المادىم. مەنىڭ اتالارىمنىڭ بەيىتى تۇرعان جەر قازىر قوستاناي قالاسىنىڭ استىندا قالدى. سول بەيىتتەردى بۇزىپ، ۇستىنەن وبلىستىق بانك سالدى دەگەن ءسوز بار. شىراعىم، مەن ءوزى ومىردە كوپ قاسىرەت كورگەن، قۋعىن-سۇرگىندى باسىنان وتكەرگەن اداممىن. وتىز جىلدان ارتىق حالىق جاۋىنىڭ قاتىنى اتانىپ وتىردىم. ول كەزدەرى ولىكتەردى تۇگەندەپ، مولاسىن ىزدەمەك تۇگىلى قارا باسىمىزدىڭ قامىمەن ارپالىستىق. اراعا ءبىراز ۋاقىتتار ءتۇستى. كەيىننەن ىزدەپ بارىپ ورنىن دا تابا المادىم. اۋ، مەنىڭ اتا-بابالارىمنىڭ بەيىتى قايدا دەپ قاي ورىستىڭ بەتىنە قاراپ، جاعاسىنا جارماسايىن. ولىلەردىڭ بەيىتى تۇگىلى، تىرىلەردىڭ قۇنى قالماعان كەز بولدى عوي. سولاي، شىراعىم. ال قازىرگى ەسكەرتكىش تۇرعان جەرگە ىبەكەڭنىڭ سۇيەگىن قازىپ اپارىپ قويدى ما، بولماسا ايتەۋىر قازاقتىڭ تانىمال بىرەۋى عوي دەپ ايدالاعا قۇر ەسكەرتكىشتى قويدى ما، ايتا المايمىن...».

م. حاكىمجانوۆانىڭ قولدانىپ وتىرعان «توبىلدىڭ ارعى بەتىندە، ءۇش شاقىرىم جەردە» دەگەن تىركەس – قوستانايعا تورعاي جاعىنان قاراعاندا ايتىلعان ۇعىم. سەبەبى ونىڭ اتا-باباسى توبىلدىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى اراقاراعاي، امانقاراعاي بولىستارىنىڭ جەرىن جايلاعان. بالعوجا بي اۋلەتىندە دۇنيەگە كەلگەن، ىبىراي التىنساريننىڭ قورىمىن بۇزىلماي تۇرعاندا ءوز كوزىمەن كورگەن التىنسارينتانۋشى م. حاكىمجانوۆانىڭ سوزىنە سەنبەگەندە، كىمنىڭ سوزىنە سەنەمىز؟ الدە، كوممۋنيستەر بيلىگىنىڭ نۇسقاۋىن ناقتى اقيقات دەپ قابىلداعان كەڭەستىك زامانداعى سالتىمىزعا سالىپ، ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ قوستاناي قالالىق اتقارۋ كوميتەتى تاراپىنان 1947 جىلى تاريحي نەگىزدەمەسىز، ەشبىر دالەلسىز قازىرگى كەسەنەنىڭ ورنىن كورسەتىپ سىزعان سىزبا-سحەماسىنا سەنەمىز بە؟ كەڭەس ۇكىمەتى كوزبوياۋشىلىقتان الدىنا جان سالماعان بيلىكتىڭ ءبىرى بولعاندىعى قازىرگى كۇنى ەكىنىڭ بىرىنە ايان.

6. 1947 جىلى م. حاكىمجانوۆا التىنسارينتانۋعا ارنالعان دالالىق ەكسپەديتسياعا قاتىسادى. سوندا ول كەزىندە قوستاناي ۋەزى باسشىسىنىڭ اتقوسشىسى، ى. التىنساريننىڭ ۇيىندە باستىعىمەن بىرگە قوناقتا بولعان 91 جاستاعى ءسابيتوۆ حاسەن دەگەن كىسىنىڭ ەستەلىگىن جازىپ الادى. ەستەلىكتە ح. ءسابيتوۆ: «مەن ىبىرايدى 22 جاسىمدا كوردىم. ول كەزدە قوستاناي قالاسىندا كرەيسمەر (ۋەزدىڭ تاريحىندا مۇنداي نىسىپتا وياز بولماعان، ءسىرا، ۋەزدىڭ العاشقى باسشىلارى ا. سيپايلوۆ (1868-1886) نەمەسە ودان كەيىنگى ن. كاراۋلوۆ (1886-1890) دەگەن ويازداردىڭ ءبىرىنىڭ لاقابى بولسا كەرەك – اۆت.) دەگەن وياز بولدى. مەن سول ويازدىڭ اتىن جەگىپ ءجۇردىم. ودان كەيىن سەنىمدى بولعان سوڭ ءبىر جاققا شىققاندا سالت اتپەن قاسىندا ءجۇردىم. سونىڭ قاراماعىندا كوپ ۋاقىت قىزمەت ەتتىم. ...مەن سول ويازدا ىستەپ جۇرگەنىمدە ىبىراي ويازدى ۇيىنە قوناققا شاقىردى. ىبىرايدىڭ ءۇيى قوستاناي قالاسىنان 3 شاقىرىمداي جوعارى تۇراتىن، 12 بولمەلى ادەمى اعاش ءۇي ەكەن...» ء(ا.بالعىمباەۆ 5-6 بولمەلى دەپ جازادى – اۆت.), - دەيدى.

ەستەلىك يەسىنىڭ ى. التىنساريننىڭ ءۇيى «قوستاناي قالاسىنىڭ جوعارى جاعىندا ءۇش شاقىرىمداي جەردە» دەپ كورسەتۋى سول زامانداعى وزگە مالىمەتتەرمەن (ف. سوكولوۆ، ءا.بالعىمباەۆ، م.حاكىمجانوۆالاردىڭ جازبالارى) دە سايكەس كەلەدى. ەستەلىكتىڭ زامان شىندىعىن بەينەلەي الاتىن تاعى ءبىر ماڭىزدى دەرەگى – ۋەزد باسشىسى التىنساريننىڭ ۇيىندە قوناق بولعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي توبىلدىڭ ارعى بەتىندەگى وباعان وزەنى بويىن جايلايتىن ارعىن ساقاۋ بولىستىڭ ۇيىنە قوناققا بارۋى. ول وقيعانى ەستەلىك ايتۋشى بىلايشا باياندايدى: «...وسىدان كەيىن ۇزاماي ارعىن ساقاۋ بولىس قوناققا شاقىردى. وياز سوندا بارماقشى بولدى. ول كەزدە توبىل تاسىپ، ساباسىنا تۇسپەگەن كەز ەدى. بۇل زامانداعى پاروم دەگەندى وندا بىلمەيمىز. ونداعى پارومىمىز ون بەس شاقتى ۇلكەن بوشكەنى ارقانمەن ءتىزىپ، سونىڭ ۇستىنە ۇلكەن قايىقتى قويىپ، سونىمەن وتكىزدىك ويازدى...».

وسى ارادا زاڭدى سۇراق تۋادى. بىرىنشىدەن، سول كەزدە توبىل تاسىپ جاتقان بولسا، وزەننىڭ ويپاتتاعى جاعالاۋىنا ورنالاسقان ى. التىنساريننىڭ ءۇيى بىردەن سۋعا كەتپەي مە؟ ەكىنشىدەن، اعارتۋشىنىڭ  قىستاۋى توبىلدىڭ ارعى بەتىندە بولسا، ول ۋەزد ورتالىعىنداعى قىزمەت ورنىنا – قوستاناي قالاسىنا قالاي قاتىناعان؟ ال ونىڭ ۇيىنە سان مارتە بارعان كىسىلەر توبىلدىڭ ارعى بەتىنە قالاي وتكەن؟ ەگەر سول زاماندا وزەننەن ءوتۋ وسىنداي ماشاقاتتى ارەكەت بولسا، ولار مۇنى نەگە ءسوز ەتپەيدى؟

7. ى. التىنسارين قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ قىستاۋ ءۇيى جانە اتاسىنان قالعان 500 دەسياتينا جەر قوستاناي اۋىل شارۋاشىلىعى مەكتەبىنىڭ يەلىگىنە بەرىلدى-مىس دەگەن ءسوز بار (اتالعان دەرەك بۇگىنگى تاڭعا دەيىن ارحيۆ قۇجاتتارى نەگىزىندە دالەلدەنگەن جوق، بىراق ءبىز بۇل اقپاراتتى گەوگرافيالىق تۇرعىداعى قيسىندى ويعا عانا پايدالانعىمىز كەلەدى). اعارتۋشى قايتىس بولعاننان كەيىن، ياعني 1890-جىلدارى قوستانايدا تەحنيكالىق اۋىلشارۋاشىلىعى مەكتەبىن اشۋ باستاماسى كوتەرىلەدى. سول تۇستا تورعاي وبلىسى حالىق مەكتەپتەرىنىڭ ينسپەكتورى قىزمەتىن اتقارعان ا. ۆاسيلەۆ اتالمىش ماسەلە تۋرالى مىناداي اقپارات بەرەدى: «ۆ l890 گ. ۆوزنيك ۆوپروس و نەوبحوديموستي وتكرىتيا تەحنيچەسكوگو سەلسكو-حوزيايستۆەننوگو ۋچيليششا بليز كۋستانايا. پو وتكرىتي ەتوگو ۋچيليششا، پرەدپولوجەنو ۋپروستيت دەلو يزۋچەنيا كۋزنەچنو-سلەسارنوگو رەمەسلا ۆ «ياكوۆلەۆسكوم» ۋچيليشش، پەرەنەسشي يز نەگو ۆ پرەدپولوگاەموە كۋستانايسكوە ۆسە دوروگيە ينسترۋمەنتى ي ستانكي. موتيۆامي ك تاكومۋ پەرەۆودۋ سلۋجات چرەزۆىچاينايا دوروگوۆيزنا سودەرجانيا رەمەسلەننوگو ۋچيليششا ۆ ستەپنوم ي مالوناسەلەننوم گورودە تۋرگاە (ۆ راسشيرەننوم ۆيدە دو 3 تىس.رۋب.) ي نەزناچيتەلنوستي سبىتا ۆەششەي، يزگوتاۆليۆاەمىح ۆ ەتوم ۋچيليششە. كيرگيزامي كۋستانايسكوگو ۋەزدا ۋجە ۋستۋپلەن ۋچاستوك زەملي ۆ 3-ح ۆەرستاح وت كۋستانايا دليا نازۆاننوگو سەلسكو-حوزيايستۆەننوگو ۋچيليششا. پوسترويكۋ زدانيا دليا نەگو پرەدپولوجەنو وتنەستي نا سچەت وستاتكوۆ وت دوبروۆولنىح سبوروۆ س كيرگيزوۆ زا پرەجنيە گودى، رازرەشەنيە نا چتو وجيداەتسيا ۆ نەدالەكوم بۋدۋششەم».

اتالعان جازبادا مەكتەپتىڭ اشىلاتىن ورنى ى. التىنساريننىڭ قىستاۋى ورنالاسقان قاشىقتىققا (قوستانايدان 3 ۆەرست جەر) ساي كەلەدى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، 1911-12 جىلدارى جوعارعى سەناتتىڭ جەر ولشەۋ جانە كارتوگرافيامەن اينالىساتىن «مەجەۆايا كانتسەليارياسى» توپوگراف بەلوگلازوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن 1895-1902 جىلدارى ارالىعىندا دايىنداعان توپوگرافيالىق كارتاسى نەگىزىندە قوستاناي قالاسىنىڭ تەرريتوريالىق كولەمى مەن شەكاراسىن بەكىتۋدى قاراپ، ونى بىرنەشە سەبەپپەن بەكىتپەي قويادى. سول سەبەپتەردىڭ بىرىنە قالانىڭ تەرريتورياسىنا ورنالاسقان قوستاناي اۋىلشارۋاشىلىعى مەكتەبىنىڭ جەرى ورىنبور وقۋ وكرۋگىنە ءتيىستى بولعاندىقتان، اتالعان مەكەمەنىڭ وكىلى كەلىسىم بەرۋى ءتيىس ەدى دەپ تۇيىندەلەدى (سكرين 4):

سكرين 4. «مەجەۆايا كانتسەليارياسىنىڭ» شەشىمىنەن ءۇزىندى

دەمەك، قوستاناي اۋىل شارۋاشىلىعى مەكتەبىنە ءتيىستى تەرريتوريا قالانىڭ ىشىنە ورنالاسقان. ولاي بولسا، تۇرعان ءۇيى مەن اتادان قالعان جەردى سول مەكتەپكە قالدىرۋعا وسيەت ەتكەن (ارينە، كەڭەستىك كەزەڭدەگى التىنسارينتانۋشىلاردىڭ ءسوزى راس بولسا) ى. التىنساريننىڭ قىستاۋ ءۇيى قالايشا قالانىڭ سىرتىنا – ارعى بەتكە شىعىپ كەتكەن؟

1. باسقارۋشى سەناتتىڭ بەكىتىلۋىنە ۇسىنىلعان قوستاناي قالاسىنىڭ باس جوسپارى سىزىلعان كارتادا ويپاتتان باتىستان سولتۇستىككە قاراي اعىپ جاتقان توبىل وزەنىنىڭ ارعى جاعاسىندا قورىمنىڭ بەلگىسى دە (ادەتتە، كارتوگرافتار مولا، بەيىتتى م. دەگەن ارىپپەن بەلگىلەيدى), «ينسپەكتور كولى» دەگەن اتاۋى دا جوق. قالانىڭ باس جوسپارى سىندى تاريحي قۇجاتتا جوق نارسەنى قالايشا بۇگىنگى تاڭدا بىزدەر «بار» دەپ ايتا الامىز؟

2. تاريحي دەرەكتەردىڭ مالىمەتىنشە، ى. التىنسارين 1859 جىلدىڭ قىسىندا قايتىس بولعان اتاسى بالعوجانىڭ بەيىتىن سوعۋعا ءوزى دە ارالاسقان. وسى تۇستا تاعى دا ءبىر زاڭدى سۇراق تۋادى: قازاق حالقى بەيىتتى بيىك توبە نەمەسە قىرعا سالا ما، الدە تومەن ويعا سالا ما؟ ارينە، سۋ جينالمايتىن، شايمايتىن، باسپايتىن قىرعا سالادى. قازاقتىڭ قاي جەرىنە بارساڭىز دا، وسى كورىنىس الدىڭىزدان شىعادى. بۇل – اينىماس اقيقات. بۇل تۇرعىدا توبىل وزەنىنىڭ قوستاناي قالاسى ورنالاسقان سول جاعالاۋى بيىك جار قاباقتى بولىپ كەلسە، ال وڭ جاعالاۋى ويپاتتى، ەڭىستى جازىق القاپ بولىپ كەلەدى. وزەن تاسىعاندا سول القاپ، بۇگىنگى كورىنىستەي، تەلەگەي تەڭىزگە اينالادى. سوندىقتان جاڭبىرشى بالاسى بالعوجانىڭ بەيىتى وڭ جاق جالاۋعا سالىندى دەگەننىڭ وزىندە دە، حالىقتىڭ دۇنيەتانىمى بويىنشا، قورىم بۇگىنگى توبىل قالاسى، ميچۋرين سەلوسى ورنالاسقان بيىك قىرعا سالىنۋى ءتيىس ەدى.

قازاق قورىمدارى بيىك قىرعا ورنالاساتىنىن اعارتۋشى ءوزىنىڭ «باي بالاسى مەن جارلى بالاسى» دەگەن اڭگىمەسىنە ارقاۋ ەتەدى. وندا ول: «...بالالار ەندى قاي جاققا جۇرەرىن بىلمەي داعدارىپ تۇردى. ءسويتىپ، جان-جاعىنا قاراپ تۇرسا، ىلگەرى الدىندا ءبىر بيىك قىر ۇستىندە ۇلكەن مولا كورىندى. سوندا ۇسەننىڭ ويىنا اكەسىنىڭ ءسوزى ءتۇستى: دالادا ءجۇرىپ اداسساڭ، مولالى جەردە سۋ بولادى، سۋلى جەردە ەل بولادى، - دەيدى ەكەن. سول اقىل بويىنشا ۇسەن اساندى ەرتىپ، مولاعا قاراي جۇرەدى... كەلىپ ەكەۋى ەندى مولالى قىرعا شىقتى، قاراسا، قىردىڭ جىعىلار استى ۇلكەن كول ەكەن، كولدىڭ اينالاسى دا، ءىشى دە جىڭىلداعان مال...»،- دەپ جازادى.

10. 2017 جىلى جاڭارتىلعان كەسەنە ورنىنان ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ قۇرىلىسشىلارى 9 كىسىنىڭ ءمايىتى جاتقانىن كورەدى. قۇرىلىستى جۇرگىزگەن ماڭعىستاۋلىق ساۋلەتكەر، مەردىگەر قۇرالباي وزعانباەۆ: «...ءتىپتى، قاقپانىڭ ار جاعىنان باستاۋ الاتىن ۇلكەن قورىمنىڭ بار ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك، ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، ءدال ىبىراي التىنسارين كەسەنەسى ماڭىنداعى مايىتتەر تىعىز جەرلەنگەن ەكەن. ىبىراي التىنسارين جاتقان كەسەنە ىرگەتاسىن اشقان كەزدە سانى 9 ادامنىڭ ءمايىتى تابىلدى. سونى ءبىز ىقشامداپ، سۇيەكتەردى جيناقتاپ، ىبىراي التىنسارين جاتقان جەردىڭ وڭ قاپتال, سول قاپتالىنا ءۇيىپ-ءۇيىپ كومدىك...».

بۇرىن دا ايتقانبىز، قازىر دە قايتالاعىمىز كەلەدى: القانداي جەرگە توعىز ءمايىتتى تىعىز جەرلەتىندەي قازاقتارعا جەر جەتپەدى مە؟ 1921 جىلى م. حاكىمجانوۆا قورىمدى ءوز كوزىمەن كورگەن كەزدە بالعوجا، قانقوجا، ىبىراي مەن ونىڭ بالالارىنىڭ بەيىتتەرى مازار تۇرعىزىلعان نەمەسە قورشاۋى بار جەكە-جەكە زيرات بولىپ تۇرعان. بۇدان اۋلەتتىك قورىم قىسىلتاياڭ، توتەنشە جاعدايلاردا عانا ءبىر جەرگە جەرلەنەتىن «باۋىرلاستار زيراتى» ەمەس ەكەنىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. ال قازاق دالاسىندا حاندىق داۋىردەگى جاۋىنگەرشىلىك زاماننان كەيىنگى تاريحتا «باۋىرلاستار زيراتى» قاي كەزدە پايدا بولدى؟ بىزدىڭشە، مۇنداي كورىنىستەر ازاماتتىق سوعىس، جاپپاي اشارشىلىق، قاندى رەپرەسيا كەزىندە عانا كورىنىس الا باستاعانى انىق. سوندىقتان بۇل زيرات كەيىنگى داۋىردە پايدا بولعان دەپ باعامداۋعا ابدەن بولادى. بالكىم، بۇل جەرگە اشارشىلىق كەزىندە قوستانايعا اشىعىپ كەلىپ، وسىندا وزەگى تالىپ ولگەندەر نەمەسە 1937-38 جىلدارى نكۆد-نىڭ قولىنان قازا تاپقان كىسىلەردىڭ ءمايىتى بولىپ شىعۋى دا مۇمكىن.

تىزبەكتەلىپ تەرىلگەن تۇجىرىمدار اعارتۋشىنىڭ قىستاۋى جانە ول جەرلەنگەن اتاسى بالعوجا ءبيدىڭ اۋلەتتىك قورىم توبىلدىڭ سول جاق جاعالاۋىندا، ياعني قازىرگى قالا تۇرعان بيىك جار بەتىندە بولعان دەپ سەنىمدى تۇردە ايتۋعا بولادى. كەڭەستىك ءداۋىردىڭ 20-30 جىلدارىنداعى قاسىرەتتى كەزەڭىندە بالعوجا ءبيدىڭ اۋلەتتىك قورىمى جويىلعان. اۋىر بولسا دا – شىندىق وسى!

ايتپاقشى، ى. التىنساريندى ورىنبورداعى وبلىستىق باسقارماعا كىشى تىلماشتىق قىزمەتكە العان، ءجاسوسپىرىمنىڭ بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىن قولداعان، ونى تورعاي بەكىنىسىنە اۋدارماشى-مۇعالىم ەتىپ اتتاندىرعان جانە وعان باسقا دا كوپ جاقسىلىقتار جاساعان ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ باسشىسى، شىعىستانۋشى، گەنەرال شەنىندەگى اسكەري قىزمەتكەر، قىزمەتتىك دوعارىستان كەيىن رەسەي باسپا ءىسىن قاداعالايتىن مەكەمەنىڭ باسشىسى بولعان اتاقتى ۆ. ۆ. گريگورەۆتىڭ سانكت-پەتەربۋرگتىڭ نوۆودەۆيچە قورىمىنداعى زيراتى جوعالىپ كەتكەن. دەمەك، زيرات كۇتۋ مادەنيەتىنە بىزدەن گورى پىسىق بولعان جۇرتتىڭ تاريحىندا دا مۇنداي كورىنىستەردىڭ ورىن العان. ءبىر سوزبە ايتقاندا، ومىردە مۇنداي وقيعالار بولىپ تۇرادى.

ءسوز سوڭى

ى. التىنسارين جەرلەنگەن اۋلەتتىك قورىم قوستاناي قالاسىنىڭ استىندا قالعان دەگەن تۇجىرىمدى بىزدەر داۋ-داماي شىعارۋ ءۇشىن ەمەس، تاريحتاعى اقيقاتتى قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا زەرتتەپ ءجۇرمىز. اتاقتى تۇلعا زيراتىنىڭ قازاق جۇرتىنىڭ كوز الدىندا جويىلىپ كەتۋى – كەڭەستىك داۋىردە ورىن العان تراگەديانىڭ ءبىرى. ءبىزدىڭ جۇرتىمىز ەل تاريحىندا ورىن العان مۇنداي قاسىرەتتى ءبىلىپ ءجۇرۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىز. ال اعارتۋشىنىڭ قازىرگى تاڭداعى كورىكتى كەسەنەسى سول جەردە تۇرا بەرگەنى ابزال. قارايعان قاراجات جۇمسالعان ساۋلەتتى كەشەندى بۇزۋ نەمەسە ونى باسقا جەرگە كوشىرۋ – ناداندىقتىڭ و جاعى مەن بۇ جاعى.

ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز – قوستاناي قالاسىنىڭ ماياكوۆسكي كوشەسى بويىنداعى «ەسكى قورىمنىڭ» (ستاروە كلادبيششە) مۇسىلماندار جەرلەنگەن بولىگىنە «ى. التىنسارين جەرلەنگەن بالعوجانىڭ اۋلەتتىك قورىمى قالا كەڭەيگەن كەزدە جويىلىپ كەتتى» دەگەن مازمۇندا بەلگى ورناتۋ. بۇل قاراكەت تاريحتان تۇيگەن تاعىلىم جانە قاسىرەتتى وقيعالارعا كورسەتىلگەن تاعزىمنىڭ بەلگىسى بولىپ سانالار ەدى.

بۇل ۇسىنىسىمىزعا تورعاي-توبىلداعى تاسقىننىڭ قارقىنى مەن كولەمى، زالالى مەن زاردابى تۋرالى بىزدەن گورى الدەقايدا كوبىرەك بىلەتىن وبلىس باسشىسى ق. اقساقالوۆ، قالا باسشىسى م. جۇندىباەۆ مىرزالار نازار اۋدارىپ، رەسپۋبليكاعا بەلگىلى كاسىبي تاريحشى، ەتنوگراف، گەوگراف عالىمداردان قۇرالعان ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، ءبىر توقتام جاساۋعا ارەكەت ەتسە – قۇبا-قۇپ. اتالعان لاۋازىمدى تۇلعالارعا باعىتتالىپ وتىرعان وسى ۇسىنسىمىز ەلەكتروندىق ۇكىمەت پورتالى ارقىلى بەرىلەتىن وتىنىشكە پارا-پار قارەكەت دەپ باعالانسا دەپ سۇرايمىز جانە قوعامدىق سانانى، وي-پىكىردى ەموتسيا جەتەگىندە ەمەس، عىلىمي اقىل-وي نەگىزىندە قالىپتاستىراتىن عالىمداردىڭ ۇسىنىسى اياق استى قالماس دەگەن ويدامىز.

الماسبەك ابسادىق،

قوستاناي

Abai.kz