Dýisenbi, 16 Qyrkýiek 2024
Bilgenge marjan 2283 3 pikir 14 Tamyz, 2024 saghat 15:24

Ospan shynynda qanday adam?

Suret avtordyng úsynuymen jariyalandy

Búdan bir jyl ilgeri, «Ýsh aimaq tónkerisining bir bólimi bolghan Altay tónkerisi jóninde» degen bir maqala jazyp («Shynjang tarihy materialdary» atty úighyrsha kitaptyng 25-sanynda jariyalanghan), sol maqalanyng sonynda Ospannyng 1945 jyly qyrkýiek aiynan keyingi әreketteri turaly aiyrym material jazbaqshy ekendigimdi eskergen edim. Qazir sol uәdem boyynsha «Ospan, shynynda, qanday adam?» degen taqyrypta osy maqalany jazyp otyrmyn. Týsiniktirek bolsyn ýshin maqala shaghyn bes bólikke bólindi. Búlardyng ishinde eng negizgi týiini 4-bólimi. Al 2-shi, 3-shi bólimderinde jogharyda aitylghan maqaladaghy Ospangha qatysty mazmúndar, oqyrmandardyng qajetine jәne qoghamda aityp jýrgen týrlishe pikirlerge baylanysty, maqsatty týrde yqshamdalyp, jýiege týsirilip, qaytalay sholyp ótildi.

Múnda bastysy, ózim kórgen, estigen obektivtik shyndyqtardy negizge etip, oghan ospannyng әrqaysy tarihy kezenderdegi orny, róli jónindegi jeke kózqarasymdy da qosa bayandap óttim. Biraq Ospannyng 1946 jyldan keyingi Ýrimjidegi Gomindang kertartpashylarymen bolghan qarym-qatynasynda men bilmegen, biluim de mýmkin bolmaghan jәitterding kezigui shuәsiz. Sondyqtan, kezinde basy-qasynda bolghan nemese basy-qasynda bolghandarmen janasa jýrip habardar bolghan joldastardyng búl jóninde tolyqtyrma jasauyn, sonday-aq tútas maqalada ortagha qoyylghan naqty faktiler men kózqarastar turaly úqsas bolmaghan pikirleri bolsa, shyndyqty is-jýzinen izdey otyryp ortagha salularyn qarsy alamyn.

Al endi naqty mәselening ózine kósheyik.

Ospannyng qysqasha ómirbayany jәne otbasylyq jaghdayy

Ospan Islәmúly, últy qazaq, 12 kereyding Molqy ruy ishinde Aytughan jiginen. Ol 1899 jyly Altay aimaghynyng Kóktoghay audanyna qarasty Óndirqara qystaulyghynda qarapayym malshy otbasynda tuylghan. 1940 jylgha deyin Kóktoghayda otbasy sharuashylyghymen shúghyldanghan. Altay halqynyng 1940 jyly aqpan aiyndaghy jәne 1941 jyly mausym aiyndaghy Shyng (Shyng Shysay) ýkimetine qarsy eki retki kóterilisine qatynasqan. 1941 jyly qazan aiynan 1943 jyly shilde aiyna deyingi eki retki kóteriliste qaldyq kýshterding atamany, 1944 jyly mausym aiynan 1945 jyly tamyz aiyna deyin Altay partizandyq әreketining jetekshisi, «Altay halyq uaqyttyq últtyq ýkimettin» basshysy, 1945 jyly qazan aiynan 1947 jyly aqpan aiyna deyin Ýsh aimaq Altay әkimshilik mekemesining basshysy, 1946 jyly mausym aiynan bastap ólkelik birlesken ýkimetting mýshesi, 1948 jyly aqpan aiynan 1949 jyly ólke azat bolghangha deyin Gomindang kertartpa ýkimetining sýiemeldeuimen Shonjyda qúrylghan quyrshaq  Altay uәly mekemesining uәlii bolghan. 1951 jyly mamyr aiynda, ol bandy, naq tónkeriske qarsy element delinip, ólim jazasyna úshyraghan. Sýiegi 1952 dyly qarasha aiynda Kóktoghaydaghy mekenine aparyp jerlengen.

Ospan at jaqty, úzyn múryn, qonyr-qyzyl shyrayly, ýlken ot kózdi, shash-saqaly qoyu әri aiyryqsha qayratty, boyshang (1,80 sm), júmyr deneli, alyp adam edi. Ol sózge saran, syr saqtaghysh, jýris-túrysy salmaqty, jan qúraly jastyghynyng astynan, qoramsaghy belinen eki eli aiyrylmaytyn. Bir atyn otqa qoyghanda, bir aty beldeude túratyn qatty saq, elgezek jan bolatyn. Óshikken adamyna «tistegen jerde tisim qalsyn» deytindey zeyil bolghanymen, adamdar ara baylanysta ansha dóreki, aperbaqandardan emes-dy. Áriyne, ol múnday әdetti neshe on jyldyq sarpaldaq, saghat sayyn tónip túratyn qauip-qaterli jaghdayda qalyptastyrghan.

Sana sezim jaqta, Ospan әlipti tayaq dep bilmeytin sauatsyz, diny qúrapatshyl, kýmәnshil, mýddetshil, ataq qúmar, bir moyyn, qúbylmaly adam edi.

Ospannyng úly әkesi (atasy) birshama auqatty әri din oquyn azyraq oqyp, ansha-múnsha «Molda» atanghan adam bolyp, qys qytauy Óndirqara, jaz jaylauy Alayghyr, Arasan, Aqbúlaq, Qújyrty degen jerler edi. Óz әkesi Islәmning túsynda otbasy birte-birte kedeylesip, Ospan at jalyn tartyp mingennen bastap kedeylik túrmys keshirgen. Dәlirek aitqanda, ol 1941 jyldan ilgeri Kóktoghay audanynyng Kesh kókteuligi – Kýrti degen jerdegi Ekiqyzyltas búlaghy boyynda bolmashy ghana arpa, tary egip, sony talshyq etetin.

Ospannyng 1941 jyldan 1944 jylgha deyingi ómiri Shyng Shysay ýstemdigine qarsy sayys barysynda salt basty, sabau qamshyly, qonaryn say, úsharyn jel bilgen sarpaldang dala túrmysynda ótti. Osy aralyqta, yaghny 1943 jyly ol Qymbyl degen jamaghayynynyng jesir әieli – Bayanmen nekelenip, onyng ýiine engennen keyin ghana yrghyn túrmysqa keneldi. Óitkeni, Ospan Qymbyldyng 100 den artyq iri qarasy, mynnan astam qoyy bar bay otbasyna ie boldy. Onyng ýstine, búl kezde Ospan «batyr», «basshy» atanyp, oghan keletin tartu-taralghy, sәlem-sauqyt kóbeygen edi. Sonymen, jýre-jýre Ospan Altaydaghy manday aldy baylardyng biri esepteldi.

Ospan nebәri eki aghayyndy bolyp, inisi Dәlelqan 1942 jyly Kóktoghayda Shyng Shysay ýkimeti jaghynan ziyankestikke úshyrap qaza bolghan. Ospan ýsh әiel alghan. Birinshi әieli Núrghizadan Sherdiman, Sheryazdan, Nyghymetolla, Nәbi, Baydolla, Kәry degen 6 úl, Kәbira, Pansiya degen 2 qyz bolghan. Núrghiza ólgen son, ekinshi әieli Mәmeydi alghan. Mәmeyden Sapiya, Qapiyada, Zambiya degen ýsh qyz kórgen. Keyingi jesir alghan әieli Bayannan Amaq degen bir úl tughan. Osy balalarynan Sheryazdan 1940 jyly túnghysh kóteriliste oqqa úshqan. Ekinshi әieli Mәmey men 3 úl, 5 qyzy 1942 jyly aqpan aiynda Búrypjap (monghol) basqarghan  Shyng Shysay әskerlerimen bolghan soghysta qolgha týsip, alghashynda Sarsýmbe (qazirgi Altay) qalasynda, 1943 jyly mamyr aiynan bastap Kóktoghay qalasynda baqylau astynda bolyp, aqyry 1944 jyly mamyr aiynda Gomindannyng partizandardan qatty soqqy jep, ólerdey óshikken jendetteri jaghynan qyrghyndalghan 40 neshe beyuaz búqaramen qosa qyrghyn kóredi. Jendetter Ospannyng 18 jastaghy qyzy Kәbira men 14 jastaghy úly Baydollany kishi shesheleri Mәmeyding kózinshe keskilep óltiredi. 11 jasar úly Kәriydi shyrqyratyp túryp 20 neshe metr terendiktegi qúdyqqa tiridey tastaydy. Kezek endi Mәmeyding ózine kelgende, zәre-qúty úshqan Mәmey janynan týnilip, qasyndaghy alas úra tasyp jatqan asau ózenge bir-aq sekiredi. Gomindang әskerleri japa tarmaghay oq jaudyrghanymen birde-biri tiygize almay, sonynan qualaugha tayau manda abyron alyp datqan partizandardan qorqyp, mysy qúryp qala beredi.

Mәmey birneshe jýz metr jerge aghyp baryp bir iyinde talyqsyp jatady. Partizandar ony sol jerden qútqaryp әketedi. Qalay ekeni belgisiz, Ospan búl әielin degendey mensinbeytin. Onyng ýstine jaqynda ghana dәuletti de, sәuletti jesir әielmen nekelengendikten, Mәmeyge әieli retinde emes, malayy qatarynda qaraytyn. Búl tensizdikke tózbeden Mәmey 1948 jyly jazda Ospannan ajyrasyp ketedi.

Pansiya degen qyzy 1942 jyly jazda Shyng Shysay ýkimeti «elshilikke» jibergen oraymen әkesi Ospannyng qasynan qaytpay túryp qalghandyqtan aman qalady. Qalghan ýsh úly Sherdyman, Nyghymetolla, Nәbiyler 1941 jyldan bastap Ospannyng ózimen birge jýrip, 1951 jyly Ospan Gansu ólkesining Hayzy degen jerinde halyq azattyq armiyasy (kommunistik qytay biyligi әskerining atyn osylay ataghan. Á.Á) jaghynan qolgha týsken song ghana bólinip, Shynjangha qashyp kelip, adam toptap, Altay-Boghda aralyghynda bandylyqpen jalghasty shúghyldanady. Halyq azattyq armiyasynyng óksheley qughyndauy, partiyamyzdyng jalyqpay ýgit-nasihat jýrgizui arqyly, olar aqyry 1952 jyly qyrkýiek aiynda qúral tapsyryp baghynugha mәjbýr bolady. Partiya men ýkimet olardyng ótkendegilerin quzastyrmay, barlyghyn layyqty ornalastyrady. Aytalyq, Sherdyman 1952 jyly qazan aiynan 1959 jylgha deyin Altay uәly mekemesi Mal sharuashylyq mekemesining orynbasar basshysy, 1959 jyldan 1967 jylgha deyin Ile oblystyq Sayasy kenes kensesining orynbasar basshysy bolyp qyzmet istedi. «Mәdenit zor tónkerisinde» ghana zaufanshylar (әperbaqanshylar) jaghynan qolgha alynyp, 1969 jyly týrmede óldi. Nyghymetolla 1972 jyly nauqastan qaytys boldy. Nәby qazir Kóktoghay audany Kýrti auyldyghynyng Ertis qystaghynda. Amaq Kýrti auyldyghynyn  Kýrti qystaghynda túrady.

1940 jyldan 1943 jyly shilde aiyna deyingi Ospan

Ospan 1940 jyly aqpan aiynyng 2-kýni Altay qalqynyng Shyng Shysaydyng sayasy jaqtaghy fashistik ýstemdigine, ekonomikalyq jaqtaghy shekten asqan qanauyna qarsy Esimqan, Aqteke, Yrysqan, Sýleymender bastaghan kóterilisine bastan-ayaq qatynasyp, әr qaysy shayqasta ese qosqandardyng biri. 1940 jyly shilde aiynyng bas sheninde, ol 40 neshe adamdy bastap, jon Altaydan japsar jaylauy arqyly qu Ertiske týsip, ózennen sal baylap ótip, Shyng Shysay ýkimetining Kóktoghay audanyna qarasty Kýrti degen jerindegi poshta punktine shabuyl jasap, ondaghy on neshe qorghaushy әskerdi býkildey joyyp, qúraldaryn oljalap, punktti iyelep alady. Osy aralyqta, Sarsýmbe jaqtan Kóktoghay qalashyghyna bastaghan ketip bara jatqan poshtashy búlardyng ýstine kelip qalady. Ospandar olardy ústap alyp súraq qylsa, olar art jaqtarynda bir zbot әskerding qorghauymen Shyng Shysay ýkimetining 200 týie artqan «qory» (әskery jýgi) kele jatqanyn, onyng ishindegi on neshe týiedegisi oq-dәri, qalghandary azyq-týlik, kiyim-keshek qatarly zattar ekenin aitady. Ospan qol astyndaghylardy dereu attanysqa keltire otyryp, úrymtal jerden jol tosyp, tútqiyl shabuyldap, әne-mine degenshe-aq bir zbot jau әskerin typ-tipyl joyyp, olar alyp kele jatqan «qordy» týgeldey oljalaydy. Sóitip, olar Gomindannyng 40 әskerin joyyp, 40 neshe myltyghyn, 30 neshe atyn, 200 týiesin, 40 qansha qorap oq-dәrisin, sonday-aq qyruar azyq-týlik, kiyim-keshegin qolgha týsirip, ainalasy bir júmagha jetpeytin aralyqta osynshalyq oljagha batyp, ózderi shyghynsyz oralady. Sonymen Ospannyng enbegi el auzyna ilinip, madaqtala bastaydy. Ospan múnan keyin  de Tarshaty, Arshaly, Ashyly, Shyqynty soghystarynda, basqa sheptegilermen tize qosa, ayanbay kýsh shygharyp, búl jolghy kóterilisting jenisin qolgha keltiru de eleuli ese qosady.

Avtor Patqan Dәlelqanúly Sýgirbaevtyng «Ospan, shynynda, qanday adam» atty kólemdi maqalasy jariyalanghan «Ile tarihy materialdary» jurnalynyng 8-sany, 1992 j. Qúlja.

Shyng Shysay ýkimeti 1942 jyly jaryqqa shyqqan Altay halqynyng túnghysh kóterilisinde asa zor jeniliske úshyrap, sol jyly qazan aiynda kóterilisshilermen 6 tarmaqty bitim jasaugha mәjbýr bolghanymen. Uәdesine opasyzdyq jasap, halyqtyng basyna qaytadan әngir tayaq oinatugha súqtandy. Sondyqtan Halel men Rahat – әkeli-balaly ekeui bastaghan ekinshi kóterilis bastaldy. Ospan búl kóterilisting de belsendi úiymdastyrushylarynyng biri boldy әri kóteriliste eleuli enbek sinirdi. Olay bolatyny, búl jolghy kóteriliste búlar ózderinen әlde neshe ese kóp, qaru-jaraq jaghynan jer men kóktey paryqty Shyng Shysay әskerining qandy tegeurindi astynda arpalysty. Jeniliske úshyraghan jaghdayda, Halel bastaghan kóterilisshiler qashyp shyghyp, Janymqannyng «Qúdayy men qúranyna» aldanyp qayta kelip baghynghanda, Ospan tize býkbey, qúral tapsyrmay, «attyng jaly, týiening qomynda» degendey alasapyrandylyqta sytylyp shyghyp, zúlymdyqqa qarsy kóterilis otyn ýzbey tútandyrady. 20 neshe otbasyn bastap jonghariya qúmyna kirip ketken Ospandy әuelde eshkim izdestirmedi. Tipti sezbey de qaldy. Óitkeni, Ospan búl kezde kóterilisshiler ortasynda el kózine endi ghana týse bastaghan 3-shi, 4-shi oryndaghy batyrlardyng biri bolyp, Shyng Shysay ýkimeti jóninen alghanda, ol әli de at-ataqsyz adam edi.

Ospan osyday bastap talay tar jol, tayghaq keshuler basyp, tau asyp, tas basyp, qystyng qaqaghan sary ayazynda qar jamylyp, múz tósenip, jazdyng ylghaldy mezgilde janbyrgha malynyp, shilingir kezinde kensirigi keuip, ash-jalanash jýrip, ózgelerden eshqanday kómek bolmaghan qiyn-qystau jaghdayda taban bir jyl on ay alysyp, aqyry ýshinshi kóterilisting óndirmesi bolghan eng mashaqatty birinshi kezendi basyp ótti. Atap aitqanda:

1. Ekinshi kóteriliske múragerlik etip, nedәuir qomaqty qosyn qalyptastyrdy.

Ospan 20 neshe otbasyn bastap qúmgha kirgen song kóp ótpey, Kereyding shaqabay jiginen shyqqan Sýleymen Bektúrúly on otbasyn bastap, sol jyly mausym aiynda Kóktoghay men Shingilge ayaqastynan kele qalghan altynshylar (altyn shayqaushylardyn) syryn úghyp qalghandyghy ýshin qolgha alynghan Kәdirbay júijang (júijang – mekeme basshysy) Sarsýmbe týrmesinen qashyp shyghyp, Kóktoghaydaghy tuys-tughandarynan 20 day otbasyn ilestirip kelip Ospangha qosylady. Sonymen, búlar 50 dey otbasy, 200 neshe jan bolyp, Jonghariyanyng qoby qúmyndaghy Qaraghand-shbe degen jerge baryp bekinip jatyp alady. Jeltoqsan aiynyng sonyna kelgende ghana azyq-týlikten taryqqandyqtan Ýrimji jaqtan Altaygha qaray 20 neshe týiemen kýrish alyp bara jatqan kireshilerdi qolgha týsirip, kýrishterin, týielerin oljalap, adamdaryn qayta qoya beredi. Nәtiyjede, ózderining qayda ekenin әshkerelep aldy. Shyng Shysay ýkimeti 1942 jyldyng aqpan aiynyng bastarynda Uatqan bi, Maghauiya zalyn, Mәmiyle zәngi qatarly adamdardy Ospandy nasihatpen baghyndyryp keluge jiberedi. Ospan olargha búl jolghy kóterilisting bir basshysy Haleldi jәne onyng astyrtyn josparlaushysy dep qaralghan Búqatty Ýrimjige aldap aparyp týrmege japqan Shyng Shysay ýkimetine senbeytindigin, onymen ólispey berispeytinin aityp, olardy eki auyz sózge keltirmey aidap salady.

Shyng Shysay ýkimeti búl «pәlketterdin» kóktem shyghysymen Altay angharyna kirip alyp, erkin qarmanyp, ýlken qighylyq saluynan qorqyp, olardy qúmdaghy kezinde qaruly kýshpen birjolata joymaq bolyp, nauryz aiynyng ortasynda Búrypjap bastaghan 200 әser (jartysy monghol) jiberedi. Eki jaq Ýshbúlaq manynda úshyrasyp, bir mezet atysady. Ospan jaghdaydyng tiyimsiz bolyp bara jatqanyn bayqap, 16-17 adammen qashyp qútylady. Búrypjaptar qalghandaryn qolgha týsirip, Ospan, Sýleymen, Qabas, Kәdirbay tórteuining qatyn-balasyn Sarsýmbege aidap kelip, baqylau astyna alady. Osy enbegi ýshin Búrypjap Sarsýmbe audanynyng әkimi bolyp taghayyndalady.

1942 jyldyng aqyrynda, ilgergi kóterilisterding manday aldy batyrlarynyng biri әri 1941 jyly kýzde Sarsýmbe týrmesinen qashqan Kәdirbay júijandy bir mezet óz ýiinde jasyryp qoyyp, keyin Ospan jaqqa jolgha salyp jiberegen Keles, endi ózining de qolgha alynatynyn bilip qalyp, 20 neshe adamdy ilestirgen beti Qazanqúmda jatqan Ospandy izdep tabady. Múnan son, olar 40 neshe adam Bәitik tauyna jaqyn Qaramayly degen jerge barady. Osy kezde bastaryna auyr qauip tóngen Malgajdar, Mәsey, Seyt qatarly 20 neshe adam Ospangha taghy kelip qosylady da, sәuir aiynyng sonynda bәri Altay tauynyng angharyna enip ketedi.

Mamyr aiynyng bas sheninde, ózimen birge tuysqan jalghyz inisi Dәlelqandy Kóktoghay qalashyghyndaghy ýkimet ornyna jiberip, ýkimet Sarsýmbede baqylauda túrghan qatyn-balalaryn әkelip tabys etip senim bildirse, ózining qúral tapsyryp baghynatynyn aitady. Shyng Shysay ýkimeti Ospangha dereu adam jiberip: «Ining qatty qyzyp auyryp qalghandyqtan qazirshe qayta almady. Qatyn-balandy mausym aiynyng ... kýni orynbasar әkim Qajynabi, Maghauiya zalyndar baryp qolma-qol tapsyryp beredi. Shyqyntydan tosyp aldy», – dep habarlaydy.

Teginde әr eki jaqtyki de aldamshylyq tәsil edi. Ospannyng qúpiya oiy «baghynamyn» dep qoyyp qatyn-balalaryn qolyna keltirip alu bolsa, ýkimet jaqtyng maqsaty da qatyn-balalaryn shyrghagha tartu arqyly Ospandy torgha týsiru edi.

Aytuly kýni Qajynabiyler Ospan otbasy qatarly 4 ýiding bala-shaghalaryn 300 әskerding «qorghauymen» uaghdaly jerge alyp barady. Ospan olardyng qyruar qaruly әskermen kele jatqanyn alystan kóredi de, ózderin shetke tartyp úshyraspay qoyady. Sonymen 4 otbasy adamdaryna bola sonynan ilesip jýrgenderding obalyna qalghysy kelmegen Ospan Qayyrtynyng basyndaghy taugha shyghyp ketedi.

Shilde aiynyng basynda Shyng Shysay ýkimeti Ospandargha Salyq tәiji, Ádilqan by qatarly adamdardy jiberip, qúral tapsyryp baghynu jóninde «nasihat» jýrgizedi. Búghan Ospan bastaghan kóp sandy adamdar qúlaq aspay, aqtyng demderine deyin ayanbay alysatyndyqtaryn aitady. Qabas Tirkeshúly, Ábdirahman bi, Kәdirbay júijang qatarly 5-6 adam baqtaryn synap kórmekshi bolyp baghynyp ketedi. Arada eki ay óter-ótpesten, Kәdirbay júijang qaytadan qolgha alynady. Ospannyng birneshe aidan beri Kóktoghayda uәkil bolyp túrghan inisi de týrmege tastalady (ekeui keyin týrmede óledi). Múny kórgen Qabas, Ábdirahman sekildi baghynyp baryp tayauda qayta kelgender ghana emes, byltyrghy kóteriliske qatnasqandarda ýreylenip, jiyny 40 neshe adam qashyp kelip Ospangha qayta qosylady.

Qazan aiynyng sonynda, Kóktoghay saqshy organy Ýrimji týrmesinde jatqan Halel, Zeynelderdi joqtap kelip toqtatylyp qoyylghan jerlerinen qashyp ketken Qabi, Jәmshiyt, Kәkashalardy qolgha alugha adam jiberedi. Halel tәijining ýlken úly Sәiipter auylymen attanysqa kelip, barghan әskerlerding 2-3 adamyn óltirip, ózderining matap qoyghan adamdaryn bosatyp alyp, oljalaghan myltyqtarymen qarulanyp, jiyny 30 day adam qashyp baryp Ospandy tabady.

1943 jyly mausym aiynda, Shingil audanynan Súlubay, Teskenbay, Toqtaubaylar 20 shaqty adammen qashyp shyghyp, olarda Ospandargha kelip qosylady.

Qysqasy, 1940-shy, 1941-shy jyldardaghy eki kóteriliske qatynasqan, keyin amalsyz qúral tapsyryp baghynghan nemese týrlishe sebeptermen qolgha alynu qaupi bolghan adamdar bir-ekiden, bes-altydan, tipti on-onbes, qyryq-otyzdan qashyp shyghyp, Ospangha qosylushylar barghan sayyn kóbeydi. Altay kóleminen ghana emes, Erenqabyrghadan, Barkólden, Qúmyldan qashyp kelip qosylushylar da az bolmaydy. Mәselen, Barkólden Quanyshbay, Altay týrmesinen Toqtaghan, Sendikov (orys), Fukang audanynan Joldybay, Ýrimjige týrmesinen Qalmaghan qatarlylar art-artynan qashyp kelip Ospan tobyna qosylady.

Patqan Dәlelqanúly Sýgirbaevtyng «Ospan, shynynda, qanday adam?» atty maqalasynyng jurnal betine berilgen alghashqy beti. Búl kólemdi maqala atalghan jurnaldyng 176-293-betine deyin tolyq berilgen. Biz uaqyttyng bolu bolmauyna baylanysty az-azdan jariyalap túrudy jón sanadyq. Óitkeni tarih osynday bettermen birin-biri tolyqtaydy. Jәne shynayy taryqqa qol jetkizuge bolady.

2. Qandy shayqastarda qyruar qaru-jaraqqa ie bolady.

Shyng Shysay ýkimeti 1942 jyly aqpan aiynda Ospangha qarsy qaruly shayqas jasaghannan keyin de san ret shabuyl jasady. Shyng Shysay әskerleri keyde qyr sondarynan qalmay soghysqan kezder de, ishinara kezde Ospan tobynyng olarmen ózderi izdene kelip shayqasqan shaqtary da boldy. Búl soghystardyng kólemdirekteri Qaramayly, Jiyek, Qúlanqúdyq, Balertis, Kýrti, Qújyrty qatarly jerlerdegi soghystar boldy. Osylardyng bәrinde Ospan әri qolbasshy, әri qan keshken qaysar jauynger boldy. Keyde qasarysa qarsylasu, qapysyn tauyp qaytarma shabuylgha ótu, keyde qasha jýrip soghysu, soghysa jýrip jazdyryp ketu taktikasyn qoldanghan Ospan toby ýnemi derlik yryqty orynda túryp, Shyng Shysay armiyasynyng 120 day adamyn joyyp, 70-80 nen artyq qúralyn oljalaydy. Mysal ýshin osy soghystardyng ýsheuine qysqasha ayalday keteyik:

(1) Óndirqara soghysy. Shyng Shysay armiyasy 1943 jyly qantar aiynda Ospangha qarasty el ornalasqan Óndirqaragha 300 adamdyq qosynymen shabuyl jasady. Ospandar olardy sәl alystan bayqap, úrymtal jerden abron ústap, aldylarynan qarsy yryqtylyqpen maydan ashady. Nәtiyjede, Shyng Shysay әskerleri jeniliske úshyrap sheginedi. Ospandar olardyng 40 neshe adamyn joyyp, 30 day qúralyn oljalap, aibatyn syndyryp, sýmireytip quyp salady.

(2) Balertis soghysy. Búl soghysta Ospandar a degende basym kelip, jaudyng birsypyra jandy kýshin jayyp, 20 gha tarta qaru-jaraghyn oljagha týsiredi. Biraq, keyin kele Shyng Shysay әskerleri arttarynan jiberilgen qat-qabat kómekke sýienip, birtindep ýstem oryngha shyghyp, ólermendene shabuyldaydy.

Kóterilisshilerden 3-4 adam shyghyn bolady. Astyndaghy atyna oq tiygen Ospan jayaushylyqta jau qolyna týsuge ainalady. Osynday qysyltayang kezde, Súlubay jauyp túrghan oqqa qaramay shauyp baryp, Ospandy artyna mingestirip qútyldyryp әketedi. Jau әskerleri «qúiyrshyqtar» qashyp ketti dep qannen-qapersiz tynyghyp, tamaqtanyp jatqan kezde, es jiyp qayta qarmanghan Ospan tobyndaghylar kenetten shabuylgha ótip, jaudyng birtalay adamyn óltirip, 16 myltyghyn oljalaydy.

(3) Qaratónke soghysy. Búl soghysty Ospandar izdene baryp qozghaydy. Birneshe saghattyq súrapyl shayqas arqyly jaudyng birqydyru jandy kýshin joyyp, 20 dan kóp qaru-jaraghyna ie bolady.

Sýitip, 1943 jyly sәuir aiynyng basyna kelgende, Ospan qatary keneyip, 400 dey adamy bar, 150 den kóp qúraly bar qomaqty qosyn bolyp qalyptasty. Búl 1943 jyly shilde aiynan keyingi Altay partizandyq әreketining dýniyege keluine úiymdyq negiz qalady. Áriyne, sol tústyng ózinde Ospanda anyq maqsat, aiqyn jol bolmasa da, múny onyng Shyng Shysaydyng ozbyrlyghyna qarsy kóterilgen Altay halqynyng әdiletti, qaruly kýresine múragerlik etip, qat-qabat qiynshylyqtardy jenip, úshqynnan jalyn qaulatu, jaugha zildi soqqy beru syndy tarihy kezende kórsetilgen ýlken qyzmeti, eleuli enbegi deuge әbden bolady.

(Jalghasy bar)

Patqan Dәlelqanúly Sýgirbaev

«Ile tarihy materialdary» jurnalynan (No8-sany,  1992 j.) audaryp dayyndaghan Álimjan Áshimúly.

Abai.kz

3 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2185