بۇدان ءبىر جىل ىلگەرى، «ءۇش ايماق توڭكەرىسىنىڭ ءبىر ءبولىمى بولعان التاي توڭكەرىسى جونىندە» دەگەن ءبىر ماقالا جازىپ («شىنجاڭ تاريحي ماتەريالدارى» اتتى ۇيعىرشا كىتاپتىڭ 25-سانىندا جاريالانعان), سول ماقالانىڭ سوڭىندا وسپاننىڭ 1945 جىلى قىركۇيەك ايىنان كەيىنگى ارەكەتتەرى تۋرالى ايىرىم ماتەريال جازباقشى ەكەندىگىمدى ەسكەرگەن ەدىم. قازىر سول ۋادەم بويىنشا «وسپان، شىنىندا، قانداي ادام؟» دەگەن تاقىرىپتا وسى ماقالانى جازىپ وتىرمىن. تۇسىنىكتىرەك بولسىن ءۇشىن ماقالا شاعىن بەس بولىككە ءبولىندى. بۇلاردىڭ ىشىندە ەڭ نەگىزگى ءتۇيىنى 4-ءبولىمى. ال 2-ءشى، 3-ءشى بولىمدەرىندە جوعارىدا ايتىلعان ماقالاداعى وسپانعا قاتىستى مازمۇندار، وقىرمانداردىڭ قاجەتىنە جانە قوعامدا ايتىپ جۇرگەن تۇرلىشە پىكىرلەرگە بايلانىستى، ماقساتتى تۇردە ىقشامدالىپ، جۇيەگە ءتۇسىرىلىپ، قايتالاي شولىپ ءوتىلدى.

مۇندا باستىسى، ءوزىم كورگەن، ەستىگەن وبەكتيۆتىك شىندىقتاردى نەگىزگە ەتىپ، وعان وسپاننىڭ ارقايسى تاريحي كەزەڭدەردەگى ورنى، ءرولى جونىندەگى جەكە كوزقاراسىمدى دا قوسا بايانداپ ءوتتىم. بىراق وسپاننىڭ 1946 جىلدان كەيىنگى ۇرىمجىدەگى گومينداڭ كەرتارتپاشىلارىمەن بولعان قارىم-قاتىناسىندا مەن بىلمەگەن، ءبىلۋىم دە مۇمكىن بولماعان جايتتەردىڭ كەزىگۋى ءشۋاسىز. سوندىقتان، كەزىندە باسى-قاسىندا بولعان نەمەسە باسى-قاسىندا بولعاندارمەن جاناسا ءجۇرىپ حاباردار بولعان جولداستاردىڭ بۇل جونىندە تولىقتىرما جاساۋىن، سونداي-اق تۇتاس ماقالادا ورتاعا قويىلعان ناقتى فاكتىلەر مەن كوزقاراستار تۋرالى ۇقساس بولماعان پىكىرلەرى بولسا، شىندىقتى ءىس-جۇزىنەن ىزدەي وتىرىپ ورتاعا سالۋلارىن قارسى الامىن.

ال ەندى ناقتى ماسەلەنىڭ وزىنە كوشەيىك.

وسپاننىڭ قىسقاشا ءومىربايانى جانە وتباسىلىق جاعدايى

وسپان ءىسلامۇلى، ۇلتى قازاق، 12 كەرەيدىڭ مولقى رۋى ىشىندە ايتۋعان جىگىنەن. ول 1899 جىلى التاي ايماعىنىڭ كوكتوعاي اۋدانىنا قاراستى وندىرقارا قىستاۋلىعىندا قاراپايىم مالشى وتباسىندا تۋىلعان. 1940 جىلعا دەيىن كوكتوعايدا وتباسى شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانعان. التاي حالقىنىڭ 1940 جىلى اقپان ايىنداعى جانە 1941 جىلى ماۋسىم ايىنداعى شىڭ (شىڭ شىساي) ۇكىمەتىنە قارسى ەكى رەتكى كوتەرىلىسىنە قاتىناسقان. 1941 جىلى قازان ايىنان 1943 جىلى شىلدە ايىنا دەيىنگى ەكى رەتكى كوتەرىلىستە قالدىق كۇشتەردىڭ اتامانى، 1944 جىلى ماۋسىم ايىنان 1945 جىلى تامىز ايىنا دەيىن التاي پارتيزاندىق ارەكەتىنىڭ جەتەكشىسى، «التاي حالىق ۋاقىتتىق ۇلتتىق ۇكىمەتتىڭ» باسشىسى، 1945 جىلى قازان ايىنان 1947 جىلى اقپان ايىنا دەيىن ءۇش ايماق التاي اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ باسشىسى، 1946 جىلى ماۋسىم ايىنان باستاپ ولكەلىك بىرلەسكەن ۇكىمەتتىڭ مۇشەسى، 1948 جىلى اقپان ايىنان 1949 جىلى ولكە ازات بولعانعا دەيىن گومينداڭ كەرتارتپا ۇكىمەتىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن شونجىدا قۇرىلعان قۋىرشاق  التاي ءۋالي مەكەمەسىنىڭ ءۋاليى بولعان. 1951 جىلى مامىر ايىندا، ول باندى، ناق توڭكەرىسكە قارسى ەلەمەنت دەلىنىپ، ءولىم جازاسىنا ۇشىراعان. سۇيەگى 1952 دىلى قاراشا ايىندا كوكتوعايداعى مەكەنىنە اپارىپ جەرلەنگەن.

وسپان ات جاقتى، ۇزىن مۇرىن، قوڭىر-قىزىل شىرايلى، ۇلكەن وت كوزدى، شاش-ساقالى قويۋ ءارى ايىرىقشا قايراتتى، بويشاڭ (1,80 سم), جۇمىر دەنەلى، الىپ ادام ەدى. ول سوزگە ساراڭ، سىر ساقتاعىش، ءجۇرىس-تۇرىسى سالماقتى، جان قۇرالى جاستىعىنىڭ استىنان، قورامساعى بەلىنەن ەكى ەلى ايىرىلمايتىن. ءبىر اتىن وتقا قويعاندا، ءبىر اتى بەلدەۋدە تۇراتىن قاتتى ساق، ەلگەزەك جان بولاتىن. وشىككەن ادامىنا «تىستەگەن جەردە ءتىسىم قالسىن» دەيتىندەي زەيىل بولعانىمەن، ادامدار ارا بايلانىستا انشا دورەكى، اپەرباقانداردان ەمەس-دى. ارينە، ول مۇنداي ادەتتى نەشە ون جىلدىق سارپالداق، ساعات سايىن ءتونىپ تۇراتىن قاۋىپ-قاتەرلى جاعدايدا قالىپتاستىرعان.

سانا سەزىم جاقتا، وسپان ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن ساۋاتسىز، ءدىني قۇراپاتشىل، كۇمانشىل، مۇددەتشىل، اتاق قۇمار، ءبىر مويىن، قۇبىلمالى ادام ەدى.

وسپاننىڭ ۇلى اكەسى (اتاسى) ءبىرشاما اۋقاتتى ءارى ءدىن وقۋىن ازىراق وقىپ، انشا-مۇنشا «مولدا» اتانعان ادام بولىپ، قىس قىتاۋى وندىرقارا، جاز جايلاۋى الايعىر، اراسان، اقبۇلاق، قۇجىرتى دەگەن جەرلەر ەدى. ءوز اكەسى ءىسلامنىڭ تۇسىندا وتباسى بىرتە-بىرتە كەدەيلەسىپ، وسپان ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن باستاپ كەدەيلىك تۇرمىس كەشىرگەن. دالىرەك ايتقاندا، ول 1941 جىلدان ىلگەرى كوكتوعاي اۋدانىنىڭ كەش كوكتەۋلىگى – كۇرتى دەگەن جەردەگى ەكىقىزىلتاس بۇلاعى بويىندا بولماشى عانا ارپا، تارى ەگىپ، سونى تالشىق ەتەتىن.

وسپاننىڭ 1941 جىلدان 1944 جىلعا دەيىنگى ءومىرى شىڭ شىساي ۇستەمدىگىنە قارسى سايىس بارىسىندا سالت باستى، ساباۋ قامشىلى، قونارىن ساي، ۇشارىن جەل بىلگەن سارپالداڭ دالا تۇرمىسىندا ءوتتى. وسى ارالىقتا، ياعني 1943 جىلى ول قىمبىل دەگەن جاماعايىنىنىڭ جەسىر ايەلى – بايانمەن نەكەلەنىپ، ونىڭ ۇيىنە ەنگەننەن كەيىن عانا ىرعىن تۇرمىسقا كەنەلدى. ويتكەنى، وسپان قىمبىلدىڭ 100 دەن ارتىق ءىرى قاراسى، مىڭنان استام قويى بار باي وتباسىنا يە بولدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل كەزدە وسپان «باتىر»، «باسشى» اتانىپ، وعان كەلەتىن تارتۋ-تارالعى، سالەم-ساۋقىت كوبەيگەن ەدى. سونىمەن، جۇرە-جۇرە وسپان التايداعى ماڭداي الدى بايلاردىڭ ءبىرى ەسەپتەلدى.

وسپان نەبارى ەكى اعايىندى بولىپ، ءىنىسى دالەلقان 1942 جىلى كوكتوعايدا شىڭ شىساي ۇكىمەتى جاعىنان زيانكەستىككە ۇشىراپ قازا بولعان. وسپان ءۇش ايەل العان. ءبىرىنشى ايەلى نۇرعيزادان شەردىمان، شەريازدان، نىعىمەتوللا، ءنابي، بايدوللا، كاري دەگەن 6 ۇل، كابيرا، پانسيا دەگەن 2 قىز بولعان. نۇرعيزا ولگەن سوڭ، ەكىنشى ايەلى مامەيدى العان. مامەيدەن ساپيا، قاپيادا، زامبيا دەگەن ءۇش قىز كورگەن. كەيىنگى جەسىر العان ايەلى باياننان اماق دەگەن ءبىر ۇل تۋعان. وسى بالالارىنان شەريازدان 1940 جىلى تۇڭعىش كوتەرىلىستە وققا ۇشقان. ەكىنشى ايەلى مامەي مەن 3 ۇل، 5 قىزى 1942 جىلى اقپان ايىندا بۇرىپجاپ (موڭعول) باسقارعان  شىڭ شىساي اسكەرلەرىمەن بولعان سوعىستا قولعا ءتۇسىپ، العاشىندا سارسۇمبە (قازىرگى التاي) قالاسىندا، 1943 جىلى مامىر ايىنان باستاپ كوكتوعاي قالاسىندا باقىلاۋ استىندا بولىپ، اقىرى 1944 جىلى مامىر ايىندا گومينداڭنىڭ پارتيزانداردان قاتتى سوققى جەپ، ولەردەي وشىككەن جەندەتتەرى جاعىنان قىرعىندالعان 40 نەشە بەيۋاز بۇقارامەن قوسا قىرعىن كورەدى. جەندەتتەر وسپاننىڭ 18 جاستاعى قىزى كابيرا مەن 14 جاستاعى ۇلى بايدوللانى كىشى شەشەلەرى مامەيدىڭ كوزىنشە كەسكىلەپ ولتىرەدى. 11 جاسار ۇلى كاريدى شىرقىراتىپ تۇرىپ 20 نەشە مەتر تەرەڭدىكتەگى قۇدىققا تىرىدەي تاستايدى. كەزەك ەندى مامەيدىڭ وزىنە كەلگەندە، زارە-قۇتى ۇشقان مامەي جانىنان ءتۇڭىلىپ، قاسىنداعى الاس ۇرا تاسىپ جاتقان اساۋ وزەنگە ءبىر-اق سەكىرەدى. گومينداڭ اسكەرلەرى جاپا تارماعاي وق جاۋدىرعانىمەن بىردە-ءبىرى تيگىزە الماي، سوڭىنان قۋالاۋعا تاياۋ ماڭدا ابىرون الىپ داتقان پارتيزانداردان قورقىپ، مىسى قۇرىپ قالا بەرەدى.

مامەي بىرنەشە ءجۇز مەتر جەرگە اعىپ بارىپ ءبىر يىندە تالىقسىپ جاتادى. پارتيزاندار ونى سول جەردەن قۇتقارىپ اكەتەدى. قالاي ەكەنى بەلگىسىز، وسپان بۇل ايەلىن دەگەندەي مەنسىنبەيتىن. ونىڭ ۇستىنە جاقىندا عانا داۋلەتتى دە، ساۋلەتتى جەسىر ايەلمەن نەكەلەنگەندىكتەن، مامەيگە ايەلى رەتىندە ەمەس، مالايى قاتارىندا قارايتىن. بۇل تەڭسىزدىككە توزبەدەن مامەي 1948 جىلى جازدا وسپاننان اجىراسىپ كەتەدى.

پانسيا دەگەن قىزى 1942 جىلى جازدا شىڭ شىساي ۇكىمەتى «ەلشىلىككە» جىبەرگەن ورايمەن اكەسى وسپاننىڭ قاسىنان قايتپاي تۇرىپ قالعاندىقتان امان قالادى. قالعان ءۇش ۇلى شەردىمان، نىعىمەتوللا، نابيلەر 1941 جىلدان باستاپ وسپاننىڭ وزىمەن بىرگە ءجۇرىپ، 1951 جىلى وسپان گانسۋ ولكەسىنىڭ حايزى دەگەن جەرىندە حالىق ازاتتىق ارمياسى (كوممۋنيستىك قىتاي بيلىگى اسكەرىنىڭ اتىن وسىلاي اتاعان. ءا.ءا) جاعىنان قولعا تۇسكەن سوڭ عانا ءبولىنىپ، شىنجاڭعا قاشىپ كەلىپ، ادام توپتاپ، التاي-بوعدا ارالىعىندا باندىلىقپەن جالعاستى شۇعىلدانادى. حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ وكشەلەي قۋعىنداۋى، پارتيامىزدىڭ جالىقپاي ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋى ارقىلى، ولار اقىرى 1952 جىلى قىركۇيەك ايىندا قۇرال تاپسىرىپ باعىنۋعا ءماجبۇر بولادى. پارتيا مەن ۇكىمەت ولاردىڭ وتكەندەگىلەرىن قۋزاستىرماي، بارلىعىن لايىقتى ورنالاستىرادى. ايتالىق، شەردىمان 1952 جىلى قازان ايىنان 1959 جىلعا دەيىن التاي ءۋالي مەكەمەسى مال شارۋاشىلىق مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار باسشىسى، 1959 جىلدان 1967 جىلعا دەيىن ىلە وبلىستىق ساياسي كەڭەس كەڭسەسىنىڭ ورىنباسار باسشىسى بولىپ قىزمەت ىستەدى. «مادەنيت زور توڭكەرىسىندە» عانا زاۋفانشىلار (اپەرباقانشىلار) جاعىنان قولعا الىنىپ، 1969 جىلى تۇرمەدە ءولدى. نىعىمەتوللا 1972 جىلى ناۋقاستان قايتىس بولدى. ءنابي قازىر كوكتوعاي اۋدانى كۇرتى اۋىلدىعىنىڭ ەرتىس قىستاعىندا. اماق كۇرتى اۋىلدىعىنىڭ  كۇرتى قىستاعىندا تۇرادى.

1940 جىلدان 1943 جىلى شىلدە ايىنا دەيىنگى وسپان

وسپان 1940 جىلى اقپان ايىنىڭ 2-كۇنى التاي قالقىنىڭ شىڭ شىسايدىڭ ساياسي جاقتاعى فاشيستىك ۇستەمدىگىنە، ەكونوميكالىق جاقتاعى شەكتەن اسقان قاناۋىنا قارسى ەسىمقان، اقتەكە، ىرىسقان، سۇلەيمەندەر باستاعان كوتەرىلىسىنە باستان-اياق قاتىناسىپ، ءار قايسى شايقاستا ەسە قوسقانداردىڭ ءبىرى. 1940 جىلى شىلدە ايىنىڭ باس شەنىندە، ول 40 نەشە ادامدى باستاپ، جون التايدان جاپسار جايلاۋى ارقىلى قۋ ەرتىسكە ءتۇسىپ، وزەننەن سال بايلاپ ءوتىپ، شىڭ شىساي ۇكىمەتىنىڭ كوكتوعاي اۋدانىنا قاراستى كۇرتى دەگەن جەرىندەگى پوشتا پۋنكتىنە شابۋىل جاساپ، ونداعى ون نەشە قورعاۋشى اسكەردى بۇكىلدەي جويىپ، قۇرالدارىن ولجالاپ، پۋنكتتى يەلەپ الادى. وسى ارالىقتا، سارسۇمبە جاقتان كوكتوعاي قالاشىعىنا باستاعان كەتىپ بارا جاتقان پوشتاشى بۇلاردىڭ ۇستىنە كەلىپ قالادى. وسپاندار ولاردى ۇستاپ الىپ سۇراق قىلسا، ولار ارت جاقتارىندا ءبىر زبوت اسكەردىڭ قورعاۋىمەن شىڭ شىساي ۇكىمەتىنىڭ 200 تۇيە ارتقان «قورى» (اسكەري جۇگى) كەلە جاتقانىن، ونىڭ ىشىندەگى ون نەشە تۇيەدەگىسى وق-ءدارى، قالعاندارى ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك قاتارلى زاتتار ەكەنىن ايتادى. وسپان قول استىنداعىلاردى دەرەۋ اتتانىسقا كەلتىرە وتىرىپ، ۇرىمتال جەردەن جول توسىپ، تۇتقيىل شابۋىلداپ، انە-مىنە دەگەنشە-اق ءبىر زبوت جاۋ اسكەرىن تىپ-تيپىل جويىپ، ولار الىپ كەلە جاتقان «قوردى» تۇگەلدەي ولجالايدى. ءسويتىپ، ولار گومينداڭنىڭ 40 اسكەرىن جويىپ، 40 نەشە مىلتىعىن، 30 نەشە اتىن، 200 تۇيەسىن، 40 قانشا قوراپ وق-ءدارىسىن، سونداي-اق قىرۋار ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەگىن قولعا ءتۇسىرىپ، اينالاسى ءبىر جۇماعا جەتپەيتىن ارالىقتا وسىنشالىق ولجاعا باتىپ، وزدەرى شىعىنسىز ورالادى. سونىمەن وسپاننىڭ ەڭبەگى ەل اۋزىنا ءىلىنىپ، ماداقتالا باستايدى. وسپان مۇنان كەيىن  دە تارشاتى، ارشالى، اشىلى، شىقىنتى سوعىستارىندا، باسقا شەپتەگىلەرمەن تىزە قوسا، ايانباي كۇش شىعارىپ، بۇل جولعى كوتەرىلىستىڭ جەڭىسىن قولعا كەلتىرۋ دە ەلەۋلى ەسە قوسادى.

اۆتور پاتقان دالەلقانۇلى سۇگىرباەۆتىڭ «وسپان، شىنىندا، قانداي ادام» اتتى كولەمدى ماقالاسى جاريالانعان «ىلە تاريحي ماتەريالدارى» جۋرنالىنىڭ 8-سانى، 1992 ج. قۇلجا.

شىڭ شىساي ۇكىمەتى 1942 جىلى جارىققا شىققان التاي حالقىنىڭ تۇڭعىش كوتەرىلىسىندە اسا زور جەڭىلىسكە ۇشىراپ، سول جىلى قازان ايىندا كوتەرىلىسشىلەرمەن 6 تارماقتى ءبىتىم جاساۋعا ءماجبۇر بولعانىمەن. ۋادەسىنە وپاسىزدىق جاساپ، حالىقتىڭ باسىنا قايتادان اڭگىر تاياق ويناتۋعا سۇقتاندى. سوندىقتان حالەل مەن راحات – اكەلى-بالالى ەكەۋى باستاعان ەكىنشى كوتەرىلىس باستالدى. وسپان بۇل كوتەرىلىستىڭ دە بەلسەندى ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولدى ءارى كوتەرىلىستە ەلەۋلى ەڭبەك ءسىڭىردى. ولاي بولاتىنى، بۇل جولعى كوتەرىلىستە بۇلار وزدەرىنەن الدە نەشە ەسە كوپ، قارۋ-جاراق جاعىنان جەر مەن كوكتەي پارىقتى شىڭ شىساي اسكەرىنىڭ قاندى تەگەۋرىندى استىندا ارپالىستى. جەڭىلىسكە ۇشىراعان جاعدايدا، حالەل باستاعان كوتەرىلىسشىلەر قاشىپ شىعىپ، جانىمقاننىڭ «قۇدايى مەن قۇرانىنا» الدانىپ قايتا كەلىپ باعىنعاندا، وسپان تىزە بۇكبەي، قۇرال تاپسىرماي، «اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا» دەگەندەي الاساپىراندىلىقتا سىتىلىپ شىعىپ، زۇلىمدىققا قارسى كوتەرىلىس وتىن ۇزبەي تۇتاندىرادى. 20 نەشە وتباسىن باستاپ جوڭعاريا قۇمىنا كىرىپ كەتكەن وسپاندى اۋەلدە ەشكىم ىزدەستىرمەدى. ءتىپتى سەزبەي دە قالدى. ويتكەنى، وسپان بۇل كەزدە كوتەرىلىسشىلەر ورتاسىندا ەل كوزىنە ەندى عانا تۇسە باستاعان 3-ءشى، 4-ءشى ورىنداعى باتىرلاردىڭ ءبىرى بولىپ، شىڭ شىساي ۇكىمەتى جونىنەن العاندا، ول ءالى دە ات-اتاقسىز ادام ەدى.

وسپان وسىداي باستاپ تالاي تار جول، تايعاق كەشۋلەر باسىپ، تاۋ اسىپ، تاس باسىپ، قىستىڭ قاقاعان سارى ايازىندا قار جامىلىپ، مۇز توسەنىپ، جازدىڭ ىلعالدى مەزگىلدە جاڭبىرعا مالىنىپ، شىلىڭگىر كەزىندە كەڭسىرىگى كەۋىپ، اش-جالاڭاش ءجۇرىپ، وزگەلەردەن ەشقانداي كومەك بولماعان قيىن-قىستاۋ جاعدايدا تابان ءبىر جىل ون اي الىسىپ، اقىرى ءۇشىنشى كوتەرىلىستىڭ وندىرمەسى بولعان ەڭ ماشاقاتتى ءبىرىنشى كەزەڭدى باسىپ ءوتتى. اتاپ ايتقاندا:

1. ەكىنشى كوتەرىلىسكە مۇراگەرلىك ەتىپ، نەداۋىر قوماقتى قوسىن قالىپتاستىردى.

وسپان 20 نەشە وتباسىن باستاپ قۇمعا كىرگەن سوڭ كوپ وتپەي، كەرەيدىڭ شاقاباي جىگىنەن شىققان سۇلەيمەن بەكتۇرۇلى ون وتباسىن باستاپ، سول جىلى ماۋسىم ايىندا كوكتوعاي مەن شىنگىلگە اياقاستىنان كەلە قالعان التىنشىلار (التىن شايقاۋشىلاردىڭ) سىرىن ۇعىپ قالعاندىعى ءۇشىن قولعا الىنعان كادىرباي جۇيجاڭ (جۇيجاڭ – مەكەمە باسشىسى) سارسۇمبە تۇرمەسىنەن قاشىپ شىعىپ، كوكتوعايداعى تۋىس-تۋعاندارىنان 20 داي وتباسىن ىلەستىرىپ كەلىپ وسپانعا قوسىلادى. سونىمەن، بۇلار 50 دەي وتباسى، 200 نەشە جان بولىپ، جوڭعاريانىڭ قوبى قۇمىنداعى قاراعاند-شبە دەگەن جەرگە بارىپ بەكىنىپ جاتىپ الادى. جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭىنا كەلگەندە عانا ازىق-تۇلىكتەن تارىققاندىقتان ءۇرىمجى جاقتان التايعا قاراي 20 نەشە تۇيەمەن كۇرىش الىپ بارا جاتقان كىرەشىلەردى قولعا ءتۇسىرىپ، كۇرىشتەرىن، تۇيەلەرىن ولجالاپ، ادامدارىن قايتا قويا بەرەدى. ناتيجەدە، وزدەرىنىڭ قايدا ەكەنىن اشكەرەلەپ الدى. شىڭ شىساي ۇكىمەتى 1942 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ باستارىندا ۋاتقان بي، ماعاۋيا زالىڭ، ماميلە زاڭگى قاتارلى ادامداردى وسپاندى ناسيحاتپەن باعىندىرىپ كەلۋگە جىبەرەدى. وسپان ولارعا بۇل جولعى كوتەرىلىستىڭ ءبىر باسشىسى حالەلدى جانە ونىڭ استىرتىن جوسپارلاۋشىسى دەپ قارالعان بۇقاتتى ۇرىمجىگە الداپ اپارىپ تۇرمەگە جاپقان شىڭ شىساي ۇكىمەتىنە سەنبەيتىندىگىن، ونىمەن ولىسپەي بەرىسپەيتىنىن ايتىپ، ولاردى ەكى اۋىز سوزگە كەلتىرمەي ايداپ سالادى.

شىڭ شىساي ۇكىمەتى بۇل «پالكەتتەردىڭ» كوكتەم شىعىسىمەن التاي اڭعارىنا كىرىپ الىپ، ەركىن قارمانىپ، ۇلكەن قيعىلىق سالۋىنان قورقىپ، ولاردى قۇمداعى كەزىندە قارۋلى كۇشپەن ءبىرجولاتا جويماق بولىپ، ناۋرىز ايىنىڭ ورتاسىندا بۇرىپجاپ باستاعان 200 اسەر (جارتىسى موڭعول) جىبەرەدى. ەكى جاق ۇشبۇلاق ماڭىندا ۇشىراسىپ، ءبىر مەزەت اتىسادى. وسپان جاعدايدىڭ ءتيىمسىز بولىپ بارا جاتقانىن بايقاپ، 16-17 اداممەن قاشىپ قۇتىلادى. بۇرىپجاپتار قالعاندارىن قولعا ءتۇسىرىپ، وسپان، سۇلەيمەن، قاباس، كادىرباي تورتەۋىنىڭ قاتىن-بالاسىن سارسۇمبەگە ايداپ كەلىپ، باقىلاۋ استىنا الادى. وسى ەڭبەگى ءۇشىن بۇرىپجاپ سارسۇمبە اۋدانىنىڭ اكىمى بولىپ تاعايىندالادى.

1942 جىلدىڭ اقىرىندا، ىلگەرگى كوتەرىلىستەردىڭ ماڭداي الدى باتىرلارىنىڭ ءبىرى ءارى 1941 جىلى كۇزدە سارسۇمبە تۇرمەسىنەن قاشقان كادىرباي جۇيجاڭدى ءبىر مەزەت ءوز ۇيىندە جاسىرىپ قويىپ، كەيىن وسپان جاققا جولعا سالىپ جىبەرەگەن كەلەس، ەندى ءوزىنىڭ دە قولعا الىناتىنىن ءبىلىپ قالىپ، 20 نەشە ادامدى ىلەستىرگەن بەتى قازانقۇمدا جاتقان وسپاندى ىزدەپ تابادى. مۇنان سوڭ، ولار 40 نەشە ادام بايتىك تاۋىنا جاقىن قارامايلى دەگەن جەرگە بارادى. وسى كەزدە باستارىنا اۋىر قاۋىپ تونگەن مالگاجدار، ماسەي، سەيت قاتارلى 20 نەشە ادام وسپانعا تاعى كەلىپ قوسىلادى دا، ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا ءبارى التاي تاۋىنىڭ اڭعارىنا ەنىپ كەتەدى.

مامىر ايىنىڭ باس شەنىندە، وزىمەن بىرگە تۋىسقان جالعىز ءىنىسى دالەلقاندى كوكتوعاي قالاشىعىنداعى ۇكىمەت ورنىنا جىبەرىپ، ۇكىمەت سارسۇمبەدە باقىلاۋدا تۇرعان قاتىن-بالالارىن اكەلىپ تابىس ەتىپ سەنىم بىلدىرسە، ءوزىنىڭ قۇرال تاپسىرىپ باعىناتىنىن ايتادى. شىڭ شىساي ۇكىمەتى وسپانعا دەرەۋ ادام جىبەرىپ: «ءىنىڭ قاتتى قىزىپ اۋىرىپ قالعاندىقتان قازىرشە قايتا المادى. قاتىن-بالاڭدى ماۋسىم ايىنىڭ ... كۇنى ورىنباسار اكىم قاجىنابي، ماعاۋيا زالىڭدار بارىپ قولما-قول تاپسىرىپ بەرەدى. شىقىنتىدان توسىپ الدى»، – دەپ حابارلايدى.

تەگىندە ءار ەكى جاقتىكى دە الدامشىلىق ءتاسىل ەدى. وسپاننىڭ قۇپيا ويى «باعىنامىن» دەپ قويىپ قاتىن-بالالارىن قولىنا كەلتىرىپ الۋ بولسا، ۇكىمەت جاقتىڭ ماقساتى دا قاتىن-بالالارىن شىرعاعا تارتۋ ارقىلى وسپاندى تورعا ءتۇسىرۋ ەدى.

ايتۋلى كۇنى قاجىنابيلەر وسپان وتباسى قاتارلى 4 ءۇيدىڭ بالا-شاعالارىن 300 اسكەردىڭ «قورعاۋىمەن» ۋاعدالى جەرگە الىپ بارادى. وسپان ولاردىڭ قىرۋار قارۋلى اسكەرمەن كەلە جاتقانىن الىستان كورەدى دە، وزدەرىن شەتكە تارتىپ ۇشىراسپاي قويادى. سونىمەن 4 وتباسى ادامدارىنا بولا سوڭىنان ىلەسىپ جۇرگەندەردىڭ وبالىنا قالعىسى كەلمەگەن وسپان قايىرتىنىڭ باسىنداعى تاۋعا شىعىپ كەتەدى.

شىلدە ايىنىڭ باسىندا شىڭ شىساي ۇكىمەتى وسپاندارعا سالىق ءتايجى، ادىلقان بي قاتارلى ادامداردى جىبەرىپ، قۇرال تاپسىرىپ باعىنۋ جونىندە «ناسيحات» جۇرگىزەدى. بۇعان وسپان باستاعان كوپ ساندى ادامدار قۇلاق اسپاي، اقتىڭ دەمدەرىنە دەيىن ايانباي الىساتىندىقتارىن ايتادى. قاباس تىركەشۇلى، ءابدىراحمان بي، كادىرباي جۇيجاڭ قاتارلى 5-6 ادام باقتارىن سىناپ كورمەكشى بولىپ باعىنىپ كەتەدى. ارادا ەكى اي وتەر-وتپەستەن، كادىرباي جۇيجاڭ قايتادان قولعا الىنادى. وسپاننىڭ بىرنەشە ايدان بەرى كوكتوعايدا ۋاكىل بولىپ تۇرعان ءىنىسى دە تۇرمەگە تاستالادى (ەكەۋى كەيىن تۇرمەدە ولەدى). مۇنى كورگەن قاباس، ءابدىراحمان سەكىلدى باعىنىپ بارىپ تاياۋدا قايتا كەلگەندەر عانا ەمەس، بىلتىرعى كوتەرىلىسكە قاتناسقانداردا ۇرەيلەنىپ، جيىنى 40 نەشە ادام قاشىپ كەلىپ وسپانعا قايتا قوسىلادى.

قازان ايىنىڭ سوڭىندا، كوكتوعاي ساقشى ورگانى ءۇرىمجى تۇرمەسىندە جاتقان حالەل، زەينەلدەردى جوقتاپ كەلىپ توقتاتىلىپ قويىلعان جەرلەرىنەن قاشىپ كەتكەن قابي، ءجامشيت، كاكاشالاردى قولعا الۋعا ادام جىبەرەدى. حالەل ءتايجىنىڭ ۇلكەن ۇلى سايىپتەر اۋىلىمەن اتتانىسقا كەلىپ، بارعان اسكەرلەردىڭ 2-3 ادامىن ءولتىرىپ، وزدەرىنىڭ ماتاپ قويعان ادامدارىن بوساتىپ الىپ، ولجالاعان مىلتىقتارىمەن قارۋلانىپ، جيىنى 30 داي ادام قاشىپ بارىپ وسپاندى تابادى.

1943 جىلى ماۋسىم ايىندا، شىڭگىل اۋدانىنان سۇلۋباي، تەسكەنباي، توقتاۋبايلار 20 شاقتى اداممەن قاشىپ شىعىپ، ولاردا وسپاندارعا كەلىپ قوسىلادى.

قىسقاسى، 1940-شى، 1941-شى جىلدارداعى ەكى كوتەرىلىسكە قاتىناسقان، كەيىن امالسىز قۇرال تاپسىرىپ باعىنعان نەمەسە تۇرلىشە سەبەپتەرمەن قولعا الىنۋ قاۋپى بولعان ادامدار ءبىر-ەكىدەن، بەس-التىدان، ءتىپتى ون-ونبەس، قىرىق-وتىزدان قاشىپ شىعىپ، وسپانعا قوسىلۋشىلار بارعان سايىن كوبەيدى. التاي كولەمىنەن عانا ەمەس، ەرەنقابىرعادان، باركولدەن، قۇمىلدان قاشىپ كەلىپ قوسىلۋشىلار دا از بولمايدى. ماسەلەن، باركولدەن قۋانىشباي، التاي تۇرمەسىنەن توقتاعان، سەنديكوۆ (ورىس), فۋكاڭ اۋدانىنان جولدىباي، ۇرىمجىگە تۇرمەسىنەن قالماعان قاتارلىلار ارت-ارتىنان قاشىپ كەلىپ وسپان توبىنا قوسىلادى.

پاتقان دالەلقانۇلى سۇگىرباەۆتىڭ «وسپان، شىنىندا، قانداي ادام؟» اتتى ماقالاسىنىڭ جۋرنال بەتىنە بەرىلگەن العاشقى بەتى. بۇل كولەمدى ماقالا اتالعان جۋرنالدىڭ 176-293-بەتىنە دەيىن تولىق بەرىلگەن. ءبىز ۋاقىتتىڭ بولۋ بولماۋىنا بايلانىستى از-ازدان جاريالاپ تۇرۋدى ءجون سانادىق. ويتكەنى تاريح وسىنداي بەتتەرمەن ءبىرىن-ءبىرى تولىقتايدى. جانە شىنايى تارىققا قول جەتكىزۋگە بولادى.

2. قاندى شايقاستاردا قىرۋار قارۋ-جاراققا يە بولادى.

شىڭ شىساي ۇكىمەتى 1942 جىلى اقپان ايىندا وسپانعا قارسى قارۋلى شايقاس جاساعاننان كەيىن دە سان رەت شابۋىل جاسادى. شىڭ شىساي اسكەرلەرى كەيدە قىر سوڭدارىنان قالماي سوعىسقان كەزدەر دە، ءىشىنارا كەزدە وسپان توبىنىڭ ولارمەن وزدەرى ىزدەنە كەلىپ شايقاسقان شاقتارى دا بولدى. بۇل سوعىستاردىڭ كولەمدىرەكتەرى قارامايلى، جيەك، قۇلانقۇدىق، بالەرتىس، كۇرتى، قۇجىرتى قاتارلى جەرلەردەگى سوعىستار بولدى. وسىلاردىڭ بارىندە وسپان ءارى قولباسشى، ءارى قان كەشكەن قايسار جاۋىنگەر بولدى. كەيدە قاسارىسا قارسىلاسۋ، قاپىسىن تاۋىپ قايتارما شابۋىلعا ءوتۋ، كەيدە قاشا ءجۇرىپ سوعىسۋ، سوعىسا ءجۇرىپ جازدىرىپ كەتۋ تاكتيكاسىن قولدانعان وسپان توبى ۇنەمى دەرلىك ىرىقتى ورىندا تۇرىپ، شىڭ شىساي ارمياسىنىڭ 120 داي ادامىن جويىپ، 70-80 نەن ارتىق قۇرالىن ولجالايدى. مىسال ءۇشىن وسى سوعىستاردىڭ ۇشەۋىنە قىسقاشا ايالداي كەتەيىك:

(1) وندىرقارا سوعىسى. شىڭ شىساي ارمياسى 1943 جىلى قاڭتار ايىندا وسپانعا قاراستى ەل ورنالاسقان وندىرقاراعا 300 ادامدىق قوسىنىمەن شابۋىل جاسادى. وسپاندار ولاردى ءسال الىستان بايقاپ، ۇرىمتال جەردەن ابرون ۇستاپ، الدىلارىنان قارسى ىرىقتىلىقپەن مايدان اشادى. ناتيجەدە، شىڭ شىساي اسكەرلەرى جەڭىلىسكە ۇشىراپ شەگىنەدى. وسپاندار ولاردىڭ 40 نەشە ادامىن جويىپ، 30 داي قۇرالىن ولجالاپ، ايباتىن سىندىرىپ، سۇمىرەيتىپ قۋىپ سالادى.

(2) بالەرتىس سوعىسى. بۇل سوعىستا وسپاندار ا دەگەندە باسىم كەلىپ، جاۋدىڭ ءبىرسىپىرا جاندى كۇشىن جايىپ، 20 عا تارتا قارۋ-جاراعىن ولجاعا تۇسىرەدى. بىراق، كەيىن كەلە شىڭ شىساي اسكەرلەرى ارتتارىنان جىبەرىلگەن قات-قابات كومەككە سۇيەنىپ، بىرتىندەپ ۇستەم ورىنعا شىعىپ، ولەرمەندەنە شابۋىلدايدى.

كوتەرىلىسشىلەردەن 3-4 ادام شىعىن بولادى. استىنداعى اتىنا وق تيگەن وسپان جاياۋشىلىقتا جاۋ قولىنا تۇسۋگە اينالادى. وسىنداي قىسىلتاياڭ كەزدە، سۇلۋباي جاۋىپ تۇرعان وققا قاراماي شاۋىپ بارىپ، وسپاندى ارتىنا مىنگەستىرىپ قۇتىلدىرىپ اكەتەدى. جاۋ اسكەرلەرى «قۇيىرشىقتار» قاشىپ كەتتى دەپ قاننەن-قاپەرسىز تىنىعىپ، تاماقتانىپ جاتقان كەزدە، ەس جيىپ قايتا قارمانعان وسپان توبىنداعىلار كەنەتتەن شابۋىلعا ءوتىپ، جاۋدىڭ ءبىرتالاي ادامىن ءولتىرىپ، 16 مىلتىعىن ولجالايدى.

(3) قاراتوڭكە سوعىسى. بۇل سوعىستى وسپاندار ىزدەنە بارىپ قوزعايدى. بىرنەشە ساعاتتىق سۇراپىل شايقاس ارقىلى جاۋدىڭ بىرقىدىرۋ جاندى كۇشىن جويىپ، 20 دان كوپ قارۋ-جاراعىنا يە بولادى.

ءسۇيتىپ، 1943 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ باسىنا كەلگەندە، وسپان قاتارى كەڭەيىپ، 400 دەي ادامى بار، 150 دەن كوپ قۇرالى بار قوماقتى قوسىن بولىپ قالىپتاستى. بۇل 1943 جىلى شىلدە ايىنان كەيىنگى التاي پارتيزاندىق ارەكەتىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە ۇيىمدىق نەگىز قالادى. ارينە، سول تۇستىڭ وزىندە وسپاندا انىق ماقسات، ايقىن جول بولماسا دا، مۇنى ونىڭ شىڭ شىسايدىڭ وزبىرلىعىنا قارسى كوتەرىلگەن التاي حالقىنىڭ ادىلەتتى، قارۋلى كۇرەسىنە مۇراگەرلىك ەتىپ، قات-قابات قيىنشىلىقتاردى جەڭىپ، ۇشقىننان جالىن قاۋلاتۋ، جاۋعا ءزىلدى سوققى بەرۋ سىندى تاريحي كەزەڭدە كورسەتىلگەن ۇلكەن قىزمەتى، ەلەۋلى ەڭبەگى دەۋگە ابدەن بولادى.

(جالعاسى بار)

پاتقان دالەلقانۇلى سۇگىرباەۆ

«ىلە تاريحي ماتەريالدارى» جۋرنالىنان (No8-سانى،  1992 ج.) اۋدارىپ دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz