Qarashanyng 11-i kýni Abai.kz aqparattyq portalynda «Reseyding «ortaq tariyh» oqulyghy – iydeologiyalyq diyversiya!» atty maqala jariyalandy. Onda Reseyding sayasy biyligining bastamasymen TMD kenistigine «Ortaq tariyh» pәnin dayarlap engizu jayy egjey-tegjeyli aityldy.

Suret Abai.kz skriyni.

Reseyding búl bastamasyn – «memlekettik fashizm – iydeologiyalyq diyversiya» dep atadyq, biz. Ghasyrdan kóp uaqyttan beri qazaq tarihyn búrmalap kelgen, býgin de qazaq shekarasy men memleketin mansúqtauda aldygha jan salmaytyn soltýstiktegi kórshilerimizding sayasy túlghalary: «Qazaqta memleket te, shekara da bolmaghan», - degen jalghan sózdi ashyq aityp jýrgeni jәne ras. Reseyding týrli sayasatkerlerining qazaq memlekettigine, shekarasyna qatysty songhy jyldary aitylghan pikirlerding birsypyra tezisy mynau: «Nazarbaevqa deyin qazaqtarda ne shekara bolghan joq, ne memleket bolghan joq», «Qazaqstan – qasiyetti orys jeri», «Qazaqstan jeri – Mәskeuding syiy» t.b.

Endi mine, «Ortaq tariyh» oqulyghy degendi tyqpalauda. Osyghan baylanysty biz el azamattarynyng búl ózekti mәselege qatysty pikirlerin súraghan bolatynbyz.

TÁUELSIZ TARIHTY JAZU – SAYaSY DERBESTIKTING BASTY ShARTY!

Suret Abai.kz saytynan alyndy.

Abzal Qúspan,

Mәjilis deputaty:

– Tәuelsiz tarih – búl últtyng syrtqy iydeologiyalyq yqpaldan azat bolu joly, últtyng ózindik pikir qalyptastyryp, ózining tarihy jolyn anyqtauynyng negizgi kepili. Tarihty búrmalau, elding ótkenin ózge kýshterding yqpalymen qayta jazu – últtyq egemendikke tóngen basty qauipterding biri!

Últtyng bolashaghy tek ekonomikalyq damu nemese tehnologiyalyq jetistikter arqyly ghana emes, onyng tarihy sanasynyng tәuelsizdigi arqyly qalyptasady. Eger tarih syrtqy kýshterding mýddesine say ózgertilip, qayta jazylsa, onda ol halyqty ózining shynayy tamyrynan ajyratu qaupin tudyrady. Ótkenimizdi ózimizding últtyq mýdde túrghysynan týsindiru – qazirgi biylik ýshin de, el ýshin de basty mindet.

Tәuelsiz elding tarihyn jazu arqyly biz memleketting iydeologiyalyq qauipsizdigin qamtamasyz etemiz. Búl elding sayasy túraqtylyghynyng kepili bolyp, últtyq biregeylikti saqtaugha qyzmet etedi. Tarihty búrmalau – tek qana ótkendi úmytu emes, ol qazirgi memleketimizding tútastyghyna qauip tóndiru bolyp tabylady. Sondyqtan últtyq tarihty qayta jazyp, ony sayasy tәuelsizdigimizding basty tiregi retinde qarastyru kerek.

Toqsan auyz sózding tobyqtay týiini, tәuelsiz tarihty jazu – sayasy derbestikting basty sharty!

«ORTAQ TARIHShYLAR TOBY» KIMNING MÝDDESIN QORGhAYDY?

Suret Arman Júmadilovting múraghatynan alyndy.

Arman Qabdeshúly,

t.gh.k.,Sh.Sh.Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya institutynyng jetekshi ghylymy qyzmetkeri:

– «Dәrigerding qatelesse bir adamnyng ómiri qiylady. Tarihshynyn  qateliginen eki el soghysady» degen qaghidany bir jerden kórgen edim. Býgin sol sózding ras ekenin uaqyt kórsetti. Mysaly, 1990-jyldardyng ayaghynda QHR 1937 jylghy Nankin qyrghyny oqighalaryn mektep oqulyqtarynda tolyghymen qayta qarastyrghany ýshin Japon elimen diplomatiyalyq qatynasyn ýzgen bolatyn. Sol siyaqty 2015 jyly «Qazaqstannyng «Mektep» baspasynan shyqqan orta mektepterge arnalghan oqulyqtarda Qyrym Avtonomiyalyq Respublikasy Resey Federasiyasynyng subektisi retinde kórsetiluine baylanysty Ukraina elshiligi Qazaqstannyng Syrtqy ister ministrligine narazylyq notasyn joldaghan. Al, II Dýniyejýzilik soghystyng qandy qasabyn bastau ýshin nasistik Germaniya da tariyhqa jýginip, Úly Reyhtyng adamzat aldyndaghy «erekshe missiyasyn» kóterip, «qoldan jasalghan halyqtardyng ómir sýruine qúqyghy joq» degen ústanymdaryn jalaulatqan joq pa?!

Jalpy, tarih totalitarlyq, diktatorlyq elderde biylikting qoljaulyghyna ainalatyny zandylyq. Oghan dәlel patshalyq Resey men Sovettik totalitarlyq jýie kezinde imperiyanyng qol astyna qaraghan halyqtardyn, sonyng ishinde qazaq halqynyng tarihyn qasaqana búrmalanuy. Tarih búrmalanyp qana qoymay, sol tarihpen ainalysqan qanshama tarihshy ghalymdar men ziyalylar bas bostandyghynan aiyryldy.

Á, degende birden eske týsetinder: Bek Sýleymenovke – «Kenes halqynyng moralidyq-sayasy birligine, sosialistik qúrylysqa orny tolmas ziyan keltirdi» degen aiyp taghylsa, Ermúhan Bekmahanov – «burjuaziyalyq últshyl» dep aiyptaldy. Belgili Abaytanushy Qayym Múqamedhanov – «Abaydyng aqyn shәkirtteri» degen ghylymy taqyryby ýshin aiyptalyp, isti boldy. Ýsheuine de bir ýkim: 25 jylgha bas bostandyghynan aiyru jazasy kesildi. Býgingi RF sol jýiening múrageri...

Al endi mynanday súraq tuyndaydy: Bir ghasyrdan beri qazaq tarihyn búrmalap kelgen, býgin de qazaqqa shekarany da, memlekettikti de qimay otyrghan, «Nazarbaevqa deyin qazaqtarda ne shekara bolghan joq, ne memleket bolghan joq», «Qazaqstan qasiyetti orys jeri», «Qazaqstan Mәskeuding syiy» dep jar salghan elge ayaq astynan Qazaqstan tarihshylary ne ýshin qajet bop qaldy eken?

Qazaqstannyng tarihshy ghalymdary Reseydegi әriptesterimen onsyz da óz zerttep jýrgen taqyryptary men jobalary boyynsha ghylymy baylanys ornatqan. Kerek deseniz, Resey tarihshylary «Qazaqstan tarihynyn» jana 7 tomdyq akademiyalyq basylymyn dayyndaugha da belsendi týrde tartylyp jatyr. Al, arheologiya salasynda búl әriptestik 30 jyldan beri ýzilmey keledi.

Onsyz da Qazaqstan RF ekonomikasy men sayasatyna tәueldi emes pe?.. Kedendik odaq, EAEO siyaqty úiymdar RF sayasi-ekonomikalyq mýddesinen shyqqan jәne tek RF ýshin qyzmet istep otyrghany mәlim. Sol odaq QR eshqanday payda әkelgen joq. Qazaqstan men RF arasynda dostyq, strategiyalyq seriktestik turaly qanshama kelisimderge qol qoyylsa da, QR ekonomikasy RF tәueldi bolyp otyr. Óitkeni ol kelisimder kóp jaghynan RF mýddesi túrghysynan jasaldy. QR jerasty, jerýsti baylyghy men ken oryndarynyng bәri derlik RF men QHR menshigine berilgen. Halyq jer baylyghyn iygerip otyrghan sheteldik kompaniyalarmen jasalghan kelisim shartty kórset dese ókimet «ol qúpiya» dep kórsetpey otyr. Bizding zandar qanshalyqty óz halqyna, óz biznesine qarsy júmys istese, sonshalyqty RF jәne basqa da sheteldik kompaniyalardyng mýddesi ýshin qyzmet etip otyr.

Al endi búnyng bәri tariyhqa qansha qatysy bar degen oryndy saual tuady.

Mәsele mynada, S.V. Lavrov myrzanyn Qazaqstan men Resey tarihshylarynan ortaq top úiymdastyrudyng artynda bir-aq maqsat túr. Býgin Qazaqstan ekonomikasy RF kiriptar bolsa da tәuelsizdik jyldary sanasy oyau, kókiregi ashyq, jýregi «qazaq» dep soghatyn qansha úrpaq keldi! Kenestik-totalitarlyq jýieden tәrbie alghan agha úrpaq týbi ketedi. Sonda qazaq qoghamynda Reseydi «agha tútatyn»  bireu qala ma joq pa, degen mәsele Reseydi alandatyp otyrghan siyaqty. Eger Resey men Qazaqstan tarihshylarynan ortaq top qúrylatyn bolsa, ol qoldan «RF progressivtik rólin kótergennen» basqa esh nәrse tyndyra almaydy. Orta ghasyr men otarlyq kezeng óz ústanymdarynan ajyramaydy. Resey imperiyasy Qazaqstandy jaulady, qazaq elin otarlady, qazaq auyldaryn qangha bóktirdi...

Qarastyryluy mýmkin taghy bir mәsele – RF 2025 jyly «Úly Otan soghysynyn» 80 jyldyghyn atap ótpekshi. Osy soghysqa qatysty songhy kezde jana faktiler men ústanymdar oryn alyp jatyr. Biz әli kýnge deyin II Dýniyejýzilik soghysqa Stalin kezinde qalyptasqan ústanymdarmen qarap kelemiz. Osyghan baylanysty Ukrainagha qarsy soghys bastalghaly Resey basshylyghynyng sekem alyp jatqan bir mәsele – «II Dýniyejýzilik soghys otynyng órshuine qay elderding qatysy bar», degen saualdyng kóterilui.

Polishany bólip alghan, Pribaltika elderine kirgen kim? Resey men Qazaqstan tarihshylary búl mәselege eshkim kýmәn keltirmeytindey «nýkte» qoyatyn shyghar. Euroodaq elderinde Holokosqa kýmәn keltirgeni ýshin jauapkershilikke tartu qalay qaralsa, tura solay «ortaq tarihshylar toby» jasaghan qortyndylargha da kýmәndanu qylmys bop sanalatyn shyghar...

Reseyding bolashaghynyng ózi búlynghyr. Týbi Putin de keter. Sonda RF taghdyry qanday bolmaq? Resey óz tútastyghyn saqtay alama joq pa? Resey Federasiyasynyng subektileri qanday da bir «óner» shygharyp jýre me?! «Ortaq tarihshylar toby» búghan da jauap izdeytin shyghar.

Biraq tarihshy bolghan song ótken tәjiriybege kóz tatamasa bolmaydy. Bolashaqta qúrylatyn «ortaq tarihshylar tobyna» bir aqyl-kenes bere keteyik. KSRO-nyng bir oq atylmay ydyrap ketkeni bәrimizding esimizde. «Tәuelsizdik sheruin» Pribaltika respublikalary bastady. Olar KSRO-nyng I Jalpyhalyqtyq saylanghan sez júmysy kezinde mәjilis zalynan ýn-týnsiz shyghyp ketti. Sebebi olar úsynghan «Odaqtyq shartty qayta qarau turaly» úsynysy kýn tәrtibine enbegen. Olar óz respublikalaryna oraldy da, SSSR qúramynan shyghu mәselesin býkilhalyqtyq referendumge qoydy. Referendum nәtiyjesi boyynsha, Baltyq jaghalauynyng ýsh respublikasy SSSR qúramynan shyghyp ketti. Eger, Resey sol taghdyrdy qaytalaghysy kelmese, federasiyanyng barlyq subektilerimen federaldyq kelisimdi janartyp qayta qarau kerek. Áytpese óz memleketindegi az últtargha últtyq tilde mektep týgil synyp ashpaytyn ókimet kimge aqyl aitqanday!

«Býlingennen býldirgi alma!», degen atam qazaqtyng sózi bar. Sonymen qatar, «sorlydan aulaq jýr sory júghar!» degen qaghidany da úmytpayyq.

«TARIYHQA ORTAQ KÓZQARAS» - RESEYDING KÓZQARASY!

Suret ult.kz saytynan alyndy.

Dos Kóshim,

sayasatker:

– «Tariyhqa ortaq kózqaras» - Reseyding kózqarasy. Resey memleketi ózining kózqarasyn TMD elderine, ózining qol astynda bolghan, otar bolghan әr memleketke qaytalap tanbaqshy bolyp otyr.

Búl jerde biz de kinәlimiz. 1991 jyldan keyin tarihty qaytalap qarap shyghu kerek edi. Sebebi, Resey memleketi – metropoliya, bizding memleket – otar el boldy. Metropoliyanyng jazghan tarihy әr uaqytta óz әreketterin, júmystaryn jaqsy dengeyde kórsetu bolsa, otar elderdi sol memleketke óz erkimen qosyldy, esh qysymsyz qatargha kirdi degen negizde jariyalau. Búl barlyq elde aghylshyndar, portugaldar, ispandar bolsyn kez kelgen metropoliya, imperiya bolghan elderding birynghay sayasaty. Yaghni, Resey memleketi sol sayasatty qayta janghyrtpaq.

Taghy da qaytalap aitamyn, qazaq tarihshylary 1991 jyldan bastap tarihty qaytalap qarau kerek edi. Sebebi, otar bolghan elge metropoliya ózining tarihyn úsynady, qazir de úsynyp otyrghan «Ortaq tariyh» iydeologiyasy sonyng jalghasy. Áriyne, onyng ishine «Úly otan soghysy», birge ómir sýrgen kezdegi tarihy oqighalardy kirgizetini aidan anyq. Biraq «Úly otan soghysynyn» ózinde de kóptegen búrmalaushylyq bar ekenin kórip otyrmyz.

Sondyqtan múnday aqymaq iydeyanyng oryndy jauabyn beru qajet. Bizding ghylymy top bolsyn, tarihshylar toby bolsyn, jauap berui kerek. Búl mәseleni jauapsyz qaldyrugha bolmaydy. Bizding ýnsizdikti Resey memleketi kelisti dep oilauy әbden mýmkin. Sondyqtan mening oiymsha, Qazaqstan tarihshylaryna syn-saghat tuyp túr. Sebebi, tarihtaghy derekter arqyly ózimizding qazaq elining tarihyn jazyp shyghu bir bólek, Resey memleketi úsynyp otyrghan sayasy iydeologiyalyq baghyttaghy tarihtyng búrmalanuyn saqtap qalu baghyty bir bólek. Osy eki bólek mәseleni ashyp aitatyn uaqyt jetti.

TÁUELSIZ  EL ÓZ TARIHYN ÓZI JAZUY KEREK!

Suret Beybit Qoyshybaevtyng múraghatynan alyndy.

Beybit Qoyshybaev,

tarihshy:

– Ana jyly «Tәuelsizdik bәrinen qymbat» degen baghdarlamalyq maqalasynda bóten iydeologiyanyng yqpalyna berilmey, óz tarihyn әrbir halyq ózi jazugha tiyis degen oidy shegelep Preziydent Toqaev ta aitqan edi ghoy.

Reseyding «ortaq tarih oqulyghyn» jasaugha qúmarlyghynyng astarynda Sovet Odaghynyng ydyrauymen birge  kýrt týsip ketken «aghalyq» bedelin kóterip alugha tyrysu jatqany týsinikti. Búrynghy metropoliya kezinde ózine tәueldi bolghan, qazirgi ózimen terezesi teng demokratiyalyq memlekettermen adal da әdil qarym-qatynas jasaghysy kelse, sol «agha» mәrtebesin asa sezdirmegeni abzal bolar edi ghoy.

Alayda, amal ne,  bizding búl ýlken kórshimizding sayasatshylary týrli retpen óz pighyldaryn bildirip keledi emes pe. Nesin jasyramyz, keshegi imperiya búrynghy otaryna jýrgizgen ýstemdiginen airylghysy kelmey, tarihty, kýlli TMD elderine ortaq oqulyqty ózine ynghayly, óz túrghysynan jazudy qalaydy.

Sondyqtan da Resey tarihshylarymen birigip ortaq tarihymyzdy jazu degen úsynysty, әriyne, keri qaghu kerek. Resey patshalyghynyng kezinde kórshilerining jer-suyn jaulap alumen, naghyz basqynshylyqpen aumaghyn keneytkeni mәlim, múnysyn olar patriotizmge balaghan, әli de solay. Olar jaulapalushylyghyn sol basyp alghan halqyna jaqsylyq әkeldik dep eseptegen, әlemge solay dabyralatqan, barsha júrt  sanasyna solay sinirgen. Búghan bizding kózqarasymyz mýlde kerisinshe ghoy, sondyqtan tarihymyzdy otarlaushymen birlesip jazudng qisyny kelmes. Búl taqyryp kópten kóterilip jýr. Ár últ óz tarihyn ózi jazghany jón. Búl keshegi biyleushimen jaulasu degendi bildirmese kerek, búl – ózindi-ózing tanu, óz bolmysyndy týsinu, zertteu, saralau, búghan deyin búrmalanyp kelgen qasiretti tarihyndy qalpyna keltiru degen sóz.

Al Reseymen birlese otyryp tarihyndy әdil jazu mýmkin emes, sebebi birigip jazugha kirissen, Resey – bizding jarylqaushymyz degen eski sýrleuge qayta týsetinine kýmәn joq. Anyghynda, әli de tolyq qútylyp bolmaghan qúldyq sanagha odan sayyn shyrmala beresin. Ras, biylik tarapynan búl mәselege naqty, mardymdy jauap berilmey jýr. Moyyndau kerek, bizding ókimet kóp qúbylysqa saqtyqpen qaraydy. Múny týsinuge de bolar, degenmen, qaytalap aitayyn, Preziydentimizding «Tәuelsizdik bәrinen qymbat» atty belgili maqalasynda: «Ár halyq óz tarihyn eshqanday jat iydeologiyanyng yqpalyna týspey, ózi jazuy kerek», – dep manyzdy tújyrym jasaghanyn úmytpayyq. Osynyng ózi biz ýshin naghyz aiqyn baghyt-baghdar bolugha tiyis. Búdan jeti-segiz, әlde on shaqty jyl búryn Resey tarihshylary TMD halyqtarynyng tarihyn birge jazudy úsynghan-dy. Biraq, jappay qoldau tappady ghoy deymin.

Mening oiymsha, qazir kóterilip jatqan osy bir qolaysyz, kelensiz mәselege qoghamdyq úiymdar, tarihshylar, júrtshylyq batyl toytarys berse, biylikting de qúlaq asatyny anyq. Reseyding tútas tarihy ózgening elin de, halqynyng sanasyn da jaulap alu  sayasatyna qúrylghany, múny kenestik biylik birjaqty internasionalizm, patriotizm úghymdarymen erekshe damytyp, bizding tarihymyzdy, mәdeniyetimizdi, tilimizdi toqyraugha tiregeni belgili. Jana tarihta osylardyng sebep-saldarlary ashyp aitylu kerek, al ony keshegi ozbyr biyleushi eshqashan әdil taratyp aitpaydy. Kózqarastarymyzdyng ýilespeytini, aiyrmashylyqtar bary aiqyn, әitse de óz tarihymyzdy ózimiz jazudyng býgingi oryspen kýresuge, jaulasugha aparmaytyny anyq. Tek ýlken kórshimiz demokratiya qúndylyqtaryn baghalap, saqtap, ózgening tandauyn qúrmettese bolghany. El bolamyz desek, aldymen ózimiz jazghan tarih arqyly ózimizdi tanyghanymyz jón.

Múnymen Resey tarihshylarynyng sanasqany, ótken joldaghy astamshylyqtar zardabyn moyyndap,  týsingeni jón, sonda eki el arasynda naghyz tatulyq, beybit kelisim, azamattyq әdil qatynas shýbәsiz ornaydy.

Kezinde kenes biyligi týrki halyqtarynyng birliginen qatty qoryqqan. Sondyqtan da Mústafa Shoqay basqarghan Týrkistan avtonomiyasyn 1918 jyly qangha boyady, 1920 jyly Týrki kenes respublikasyn qúru iydeyasyna qarsy bolyp, aqyry Týrkistan ólkesin, kýlli Orta Aziyany 1924 jyly últtyq respublikalargha bólshektedi. Ortaaziyalyq Federasiya qúru mәselesi qozghalghan kezde de, olardy týrki elderining janasha birligi shoshytty, jol bermedi. Sonau ótken tarihtan sabaq almaghandyqtan, 1991 jyly slavyan memleketteri odaqtasyp Kenes Odaghyn taratqanda, Orta Aziyadaghy  respublikalar (týrkiler jәne olarmen taghdyrlas tәjik  pen Qazaqstan) qauymdasyp, slavyan birligimen teng dәrejede dostastyq qúru mәselesin kótermedi. Onyng ornyna jetekshi orynda Mәskeu túrghan Tәuelsiz memleketter dostastyghy dep atalghan birlestikke búrynghysha jeke-jeke kógendelgendi qosh kórdi. Sondyqtan da búl qúrylymda bizge qolaysyz tiyerin eskermesten, ortaq tarih jazu qajettigi týrli jolmen kóterilip keledi. Shýkir, on bes jyldan beri Týrki memleketterining úiymy júmys isteude ghoy, bәlkim imperiyadan tartqan azaby, zardaby úqsas osy elder ortaq tarih jazamyz dese qoldaugha bolar, onda da múny búrynghy metropoliyany aralastyrmay jýzege asyrugha tyrysu kerek, óitkeni  onyng mýddesi búryn otary bolghan elderding shynayy tarihymen esh ýilespeydi.

Materialdy dayyndaghan: Arujan Bayjan

Abai.kz