قاراشانىڭ 11-ءى كۇنى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا «رەسەيدىڭ «ورتاق تاريح» وقۋلىعى – يدەولوگيالىق ديۆەرسيا!» اتتى ماقالا جاريالاندى. وندا رەسەيدىڭ ساياسي بيلىگىنىڭ باستاماسىمەن تمد كەڭىستىگىنە «ورتاق تاريح» ءپانىن دايارلاپ ەنگىزۋ جايى ەگجەي-تەگجەيلى ايتىلدى.

سۋرەت Abai.kz سكرينى.

رەسەيدىڭ بۇل باستاماسىن – «مەملەكەتتىك فاشيزم – يدەولوگيالىق ديۆەرسيا» دەپ اتادىق، ءبىز. عاسىردان كوپ ۋاقىتتان بەرى قازاق تاريحىن بۇرمالاپ كەلگەن، بۇگىن دە قازاق شەكاراسى مەن مەملەكەتىن مانسۇقتاۋدا الدىعا جان سالمايتىن سولتۇستىكتەگى كورشىلەرىمىزدىڭ ساياسي تۇلعالارى: «قازاقتا مەملەكەت تە، شەكارا دا بولماعان»، - دەگەن جالعان ءسوزدى اشىق ايتىپ جۇرگەنى جانە راس. رەسەيدىڭ ءتۇرلى ساياساتكەرلەرىنىڭ قازاق مەملەكەتتىگىنە، شەكاراسىنا قاتىستى سوڭعى جىلدارى ايتىلعان پىكىرلەردىڭ ءبىرسىپىرا تەزيسى مىناۋ: «نازارباەۆقا دەيىن قازاقتاردا نە شەكارا بولعان جوق، نە مەملەكەت بولعان جوق»، «قازاقستان – قاسيەتتى ورىس جەرى»، «قازاقستان جەرى – ماسكەۋدىڭ سىيى» ت.ب.

ەندى مىنە، «ورتاق تاريح» وقۋلىعى دەگەندى تىقپالاۋدا. وسىعان بايلانىستى ءبىز ەل ازاماتتارىنىڭ بۇل وزەكتى ماسەلەگە قاتىستى پىكىرلەرىن سۇراعان بولاتىنبىز.

تاۋەلسىز تاريحتى جازۋ – ساياسي دەربەستىكتىڭ باستى شارتى!

سۋرەت Abai.kz سايتىنان الىندى.

ابزال قۇسپان،

ءماجىلىس دەپۋتاتى:

– تاۋەلسىز تاريح – بۇل ۇلتتىڭ سىرتقى يدەولوگيالىق ىقپالدان ازات بولۋ جولى، ۇلتتىڭ وزىندىك پىكىر قالىپتاستىرىپ، ءوزىنىڭ تاريحي جولىن انىقتاۋىنىڭ نەگىزگى كەپىلى. تاريحتى بۇرمالاۋ، ەلدىڭ وتكەنىن وزگە كۇشتەردىڭ ىقپالىمەن قايتا جازۋ – ۇلتتىق ەگەمەندىككە تونگەن باستى قاۋىپتەردىڭ ءبىرى!

ۇلتتىڭ بولاشاعى تەك ەكونوميكالىق دامۋ نەمەسە تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەر ارقىلى عانا ەمەس، ونىڭ تاريحي ساناسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ارقىلى قالىپتاسادى. ەگەر تاريح سىرتقى كۇشتەردىڭ مۇددەسىنە ساي وزگەرتىلىپ، قايتا جازىلسا، وندا ول حالىقتى ءوزىنىڭ شىنايى تامىرىنان اجىراتۋ قاۋپىن تۋدىرادى. وتكەنىمىزدى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان ءتۇسىندىرۋ – قازىرگى بيلىك ءۇشىن دە، ەل ءۇشىن دە باستى مىندەت.

تاۋەلسىز ەلدىڭ تاريحىن جازۋ ارقىلى ءبىز مەملەكەتتىڭ يدەولوگيالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەمىز. بۇل ەلدىڭ ساياسي تۇراقتىلىعىنىڭ كەپىلى بولىپ، ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋعا قىزمەت ەتەدى. تاريحتى بۇرمالاۋ – تەك قانا وتكەندى ۇمىتۋ ەمەس، ول قازىرگى مەملەكەتىمىزدىڭ تۇتاستىعىنا قاۋىپ ءتوندىرۋ بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ۇلتتىق تاريحتى قايتا جازىپ، ونى ساياسي تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باستى تىرەگى رەتىندە قاراستىرۋ كەرەك.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، تاۋەلسىز تاريحتى جازۋ – ساياسي دەربەستىكتىڭ باستى شارتى!

«ورتاق تاريحشىلار توبى» كىمنىڭ مۇددەسىن قورعايدى؟

سۋرەت ارمان ءجۇمادىلوۆتىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

ارمان قابدەشۇلى،

ت.ع.ك.،ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى:

– «دارىگەردىڭ قاتەلەسسە ءبىر ادامنىڭ ءومىرى قيىلادى. تاريحشىنىڭ  قاتەلىگىنەن ەكى ەل سوعىسادى» دەگەن قاعيدانى ءبىر جەردەن كورگەن ەدىم. بۇگىن سول ءسوزدىڭ راس ەكەنىن ۋاقىت كورسەتتى. مىسالى، 1990-جىلداردىڭ اياعىندا قحر 1937 جىلعى نانكين قىرعىنى وقيعالارىن مەكتەپ وقۋلىقتارىندا تولىعىمەن قايتا قاراستىرعانى ءۇشىن جاپون ەلىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناسىن ۇزگەن بولاتىن. سول سياقتى 2015 جىلى «قازاقستاننىڭ «مەكتەپ» باسپاسىنان شىققان ورتا مەكتەپتەرگە ارنالعان وقۋلىقتاردا قىرىم اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ سۋبەكتىسى رەتىندە كورسەتىلۋىنە بايلانىستى ۋكراينا ەلشىلىگى قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە نارازىلىق نوتاسىن جولداعان. ال، ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قاندى قاسابىن باستاۋ ءۇشىن ناتسيستىك گەرمانيا دا تاريحقا جۇگىنىپ، ۇلى رەيحتىڭ ادامزات الدىنداعى «ەرەكشە ميسسياسىن» كوتەرىپ، «قولدان جاسالعان حالىقتاردىڭ ءومىر سۇرۋىنە قۇقىعى جوق» دەگەن ۇستانىمدارىن جالاۋلاتقان جوق پا؟!

جالپى، تاريح توتاليتارلىق، ديكتاتورلىق ەلدەردە بيلىكتىڭ قولجاۋلىعىنا اينالاتىنى زاڭدىلىق. وعان دالەل پاتشالىق رەسەي مەن سوۆەتتىك توتاليتارلىق جۇيە كەزىندە يمپەريانىڭ قول استىنا قاراعان حالىقتاردىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ تاريحىن قاساقانا بۇرمالانۋى. تاريح بۇرمالانىپ قانا قويماي، سول تاريحپەن اينالىسقان قانشاما تاريحشى عالىمدار مەن زيالىلار باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى.

ءا، دەگەندە بىردەن ەسكە تۇسەتىندەر: بەك سۇلەيمەنوۆكە – «كەڭەس حالقىنىڭ مورالدىق-ساياسي بىرلىگىنە، سوتسياليستىك قۇرىلىسقا ورنى تولماس زيان كەلتىردى» دەگەن ايىپ تاعىلسا، ەرمۇحان بەكماحانوۆ – «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل» دەپ ايىپتالدى. بەلگىلى ابايتانۋشى قايىم مۇقامەدحانوۆ – «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى» دەگەن عىلىمي تاقىرىبى ءۇشىن ايىپتالىپ، ءىستى بولدى. ۇشەۋىنە دە ءبىر ۇكىم: 25 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى كەسىلدى. بۇگىنگى رف سول جۇيەنىڭ مۇراگەرى...

ال ەندى مىنانداي سۇراق تۋىندايدى: ءبىر عاسىردان بەرى قازاق تاريحىن بۇرمالاپ كەلگەن، بۇگىن دە قازاققا شەكارانى دا، مەملەكەتتىكتى دە قيماي وتىرعان، «نازارباەۆقا دەيىن قازاقتاردا نە شەكارا بولعان جوق، نە مەملەكەت بولعان جوق»، «قازاقستان قاسيەتتى ورىس جەرى»، «قازاقستان ماسكەۋدىڭ سىيى» دەپ جار سالعان ەلگە اياق استىنان قازاقستان تاريحشىلارى نە ءۇشىن قاجەت بوپ قالدى ەكەن؟

قازاقستاننىڭ تاريحشى عالىمدارى رەسەيدەگى ارىپتەستەرىمەن ونسىز دا ءوز زەرتتەپ جۇرگەن تاقىرىپتارى مەن جوبالارى بويىنشا عىلىمي بايلانىس ورناتقان. كەرەك دەسەڭىز، رەسەي تاريحشىلارى «قازاقستان تاريحىنىڭ» جاڭا 7 تومدىق اكادەميالىق باسىلىمىن دايىنداۋعا دا بەلسەندى تۇردە تارتىلىپ جاتىر. ال، ارحەولوگيا سالاسىندا بۇل ارىپتەستىك 30 جىلدان بەرى ۇزىلمەي كەلەدى.

ونسىز دا قازاقستان رف ەكونوميكاسى مەن ساياساتىنا تاۋەلدى ەمەس پە؟.. كەدەندىك وداق، ەاەو سياقتى ۇيىمدار رف ساياسي-ەكونوميكالىق مۇددەسىنەن شىققان جانە تەك رف ءۇشىن قىزمەت ىستەپ وتىرعانى ءمالىم. سول وداق قر ەشقانداي پايدا اكەلگەن جوق. قازاقستان مەن رف اراسىندا دوستىق، ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك تۋرالى قانشاما كەلىسىمدەرگە قول قويىلسا دا، قر ەكونوميكاسى رف تاۋەلدى بولىپ وتىر. ويتكەنى ول كەلىسىمدەر كوپ جاعىنان رف مۇددەسى تۇرعىسىنان جاسالدى. قر جەراستى، جەرۇستى بايلىعى مەن كەن ورىندارىنىڭ ءبارى دەرلىك رف مەن قحر مەنشىگىنە بەرىلگەن. حالىق جەر بايلىعىن يگەرىپ وتىرعان شەتەلدىك كومپانيالارمەن جاسالعان كەلىسىم شارتتى كورسەت دەسە وكىمەت «ول قۇپيا» دەپ كورسەتپەي وتىر. ءبىزدىڭ زاڭدار قانشالىقتى ءوز حالقىنا، ءوز بيزنەسىنە قارسى جۇمىس ىستەسە، سونشالىقتى رف جانە باسقا دا شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت ەتىپ وتىر.

ال ەندى بۇنىڭ ءبارى تاريحقا قانشا قاتىسى بار دەگەن ورىندى ساۋال تۋادى.

ماسەلە مىنادا، س.ۆ. لاۆروۆ مىرزانىڭ قازاقستان مەن رەسەي تاريحشىلارىنان ورتاق توپ ۇيىمداستىرۋدىڭ ارتىندا ءبىر-اق ماقسات تۇر. بۇگىن قازاقستان ەكونوميكاسى رف كىرىپتار بولسا دا تاۋەلسىزدىك جىلدارى ساناسى وياۋ، كوكىرەگى اشىق، جۇرەگى «قازاق» دەپ سوعاتىن قانشا ۇرپاق كەلدى! كەڭەستىك-توتاليتارلىق جۇيەدەن تاربيە العان اعا ۇرپاق ءتۇبى كەتەدى. سوندا قازاق قوعامىندا رەسەيدى «اعا تۇتاتىن»  بىرەۋ قالا ما جوق پا، دەگەن ماسەلە رەسەيدى الاڭداتىپ وتىرعان سياقتى. ەگەر رەسەي مەن قازاقستان تاريحشىلارىنان ورتاق توپ قۇرىلاتىن بولسا, ول قولدان «رف پروگرەسسيۆتىك ءرولىن كوتەرگەننەن» باسقا ەش نارسە تىندىرا المايدى. ورتا عاسىر مەن وتارلىق كەزەڭ ءوز ۇستانىمدارىنان اجىرامايدى. رەسەي يمپەرياسى قازاقستاندى جاۋلادى، قازاق ەلىن وتارلادى، قازاق اۋىلدارىن قانعا بوكتىردى...

قاراستىرىلۋى مۇمكىن تاعى ءبىر ماسەلە – رف 2025 جىلى «ۇلى وتان سوعىسىنىڭ» 80 جىلدىعىن اتاپ وتپەكشى. وسى سوعىسقا قاتىستى سوڭعى كەزدە جاڭا فاكتىلەر مەن ۇستانىمدار ورىن الىپ جاتىر. ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا ستالين كەزىندە قالىپتاسقان ۇستانىمدارمەن قاراپ كەلەمىز. وسىعان بايلانىستى ۋكرايناعا قارسى سوعىس باستالعالى رەسەي باسشىلىعىنىڭ سەكەم الىپ جاتقان ءبىر ماسەلە – «ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس وتىنىڭ ورشۋىنە قاي ەلدەردىڭ قاتىسى بار»، دەگەن ساۋالدىڭ كوتەرىلۋى.

پولشانى ءبولىپ العان، پريبالتيكا ەلدەرىنە كىرگەن كىم؟ رەسەي مەن قازاقستان تاريحشىلارى بۇل ماسەلەگە ەشكىم كۇمان كەلتىرمەيتىندەي «نۇكتە» قوياتىن شىعار. ەۋرووداق ەلدەرىندە حولوكوسقا كۇمان كەلتىرگەنى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ قالاي قارالسا، تۋرا سولاي «ورتاق تاريحشىلار توبى» جاساعان قورتىندىلارعا دا كۇماندانۋ قىلمىس بوپ سانالاتىن شىعار...

رەسەيدىڭ بولاشاعىنىڭ ءوزى بۇلىڭعىر. ءتۇبى پۋتين دە كەتەر. سوندا رف تاعدىرى قانداي بولماق؟ رەسەي ءوز تۇتاستىعىن ساقتاي الاما جوق پا؟ رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ سۋبەكتىلەرى قانداي دا ءبىر «ونەر» شىعارىپ جۇرە مە؟! «ورتاق تاريحشىلار توبى» بۇعان دا جاۋاپ ىزدەيتىن شىعار.

بىراق تاريحشى بولعان سوڭ وتكەن تاجىريبەگە كوز تاتاماسا بولمايدى. بولاشاقتا قۇرىلاتىن «ورتاق تاريحشىلار توبىنا» ءبىر اقىل-كەڭەس بەرە كەتەيىك. كسرو-نىڭ ءبىر وق اتىلماي ىدىراپ كەتكەنى ءبارىمىزدىڭ ەسىمىزدە. «تاۋەلسiزدiك شەرۋiن» پريبالتيكا رەسپۋبليكالارى باستادى. ولار كسرو-نىڭ I جالپىحالىقتىق سايلانعان سەز جۇمىسى كەزىندە ءماجىلىس زالىنان ءۇن-ءتۇنسىز شىعىپ كەتتى. سەبەبى ولار ۇسىنعان «وداقتىق شارتتى قايتا قاراۋ تۋرالى» ۇسىنىسى كۇن تارتىبىنە ەنبەگەن. ولار ءوز رەسپۋبليكالارىنا ورالدى دا، سسسر قۇرامىنان شىعۋ ماسەلەسىن بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمگە قويدى. رەفەرەندۋم ناتيجەسى بويىنشا، بالتىق جاعالاۋىنىڭ ءۇش رەسپۋبليكاسى سسسر قۇرامىنان شىعىپ كەتتى. ەگەر، رەسەي سول تاعدىردى قايتالاعىسى كەلمەسە، فەدەراتسيانىڭ بارلىق سۋبەكتىلەرىمەن فەدەرالدىق كەلىسىمدى جاڭارتىپ قايتا قاراۋ كەرەك. ايتپەسە ءوز مەملەكەتىندەگى از ۇلتتارعا ۇلتتىق تىلدە مەكتەپ تۇگىل سىنىپ اشپايتىن وكىمەت كىمگە اقىل ايتقانداي!

«بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الما!»، دەگەن اتام قازاقتىڭ ءسوزى بار. سونىمەن قاتار، «سورلىدان اۋلاق ءجۇر سورى جۇعار!» دەگەن قاعيدانى دا ۇمىتپايىق.

«تاريحقا ورتاق كوزقاراس» - رەسەيدىڭ كوزقاراسى!

سۋرەت ult.kz سايتىنان الىندى.

دوس كءوشىم,

ساياساتكەر:

– «تاريحقا ورتاق كوزقاراس» - رەسەيدىڭ كوزقاراسى. رەسەي مەملەكەتى ءوزىنىڭ كوزقاراسىن تمد ەلدەرىنە، ءوزىنىڭ قول استىندا بولعان، وتار بولعان ءار مەملەكەتكە قايتالاپ تاڭباقشى بولىپ وتىر.

بۇل جەردە ءبىز دە كىنالىمىز. 1991 جىلدان كەيىن تاريحتى قايتالاپ قاراپ شىعۋ كەرەك ەدى. سەبەبى، رەسەي مەملەكەتى – مەتروپوليا، ءبىزدىڭ مەملەكەت – وتار ەل بولدى. مەتروپوليانىڭ جازعان تاريحى ءار ۋاقىتتا ءوز ارەكەتتەرىن، جۇمىستارىن جاقسى دەڭگەيدە كورسەتۋ بولسا، وتار ەلدەردى سول مەملەكەتكە ءوز ەركىمەن قوسىلدى، ەش قىسىمسىز قاتارعا كىردى دەگەن نەگىزدە جاريالاۋ. بۇل بارلىق ەلدە اعىلشىندار، پورتۋگالدار، يسپاندار بولسىن كەز كەلگەن مەتروپوليا، يمپەريا بولعان ەلدەردىڭ بىرىڭعاي ساياساتى. ياعني، رەسەي مەملەكەتى سول ساياساتتى قايتا جاڭعىرتپاق.

تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، قازاق تاريحشىلارى 1991 جىلدان باستاپ تاريحتى قايتالاپ قاراۋ كەرەك ەدى. سەبەبى، وتار بولعان ەلگە مەتروپوليا ءوزىنىڭ تاريحىن ۇسىنادى، قازىر دە ۇسىنىپ وتىرعان «ورتاق تاريح» يدەولوگياسى سونىڭ جالعاسى. ارينە، ونىڭ ىشىنە «ۇلى وتان سوعىسى»، بىرگە ءومىر سۇرگەن كەزدەگى تاريحي وقيعالاردى كىرگىزەتىنى ايدان انىق. بىراق «ۇلى وتان سوعىسىنىڭ» وزىندە دە كوپتەگەن بۇرمالاۋشىلىق بار ەكەنىن كورىپ وتىرمىز.

سوندىقتان مۇنداي اقىماق يدەيانىڭ ورىندى جاۋابىن بەرۋ قاجەت. ءبىزدىڭ عىلىمي توپ بولسىن، تاريحشىلار توبى بولسىن، جاۋاپ بەرۋى كەرەك. بۇل ماسەلەنى جاۋاپسىز قالدىرۋعا بولمايدى. ءبىزدىڭ ۇنسىزدىكتى رەسەي مەملەكەتى كەلىستى دەپ ويلاۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان مەنىڭ ويىمشا، قازاقستان تاريحشىلارىنا سىن-ساعات تۋىپ تۇر. سەبەبى، تاريحتاعى دەرەكتەر ارقىلى ءوزىمىزدىڭ قازاق ەلىنىڭ تاريحىن جازىپ شىعۋ ءبىر بولەك، رەسەي مەملەكەتى ۇسىنىپ وتىرعان ساياسي يدەولوگيالىق باعىتتاعى تاريحتىڭ بۇرمالانۋىن ساقتاپ قالۋ باعىتى ءبىر بولەك. وسى ەكى بولەك ماسەلەنى اشىپ ايتاتىن ۋاقىت جەتتى.

تاۋەلسىز  ەل ءوز تاريحىن ءوزى جازۋى كەرەك!

سۋرەت بەيبىت قويشىباەۆتىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

بەيبىت قويشىباەۆ،

تاريحشى:

– انا جىلى «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» دەگەن باعدارلامالىق ماقالاسىندا بوتەن يدەولوگيانىڭ ىقپالىنا بەرىلمەي، ءوز تاريحىن ءاربىر حالىق ءوزى جازۋعا ءتيىس دەگەن ويدى شەگەلەپ پرەزيدەنت توقاەۆ تا ايتقان ەدى عوي.

رەسەيدىڭ «ورتاق تاريح وقۋلىعىن» جاساۋعا قۇمارلىعىنىڭ استارىندا سوۆەت وداعىنىڭ ىدىراۋىمەن بىرگە  كۇرت ءتۇسىپ كەتكەن «اعالىق» بەدەلىن كوتەرىپ الۋعا تىرىسۋ جاتقانى تۇسىنىكتى. بۇرىنعى مەتروپوليا كەزىندە وزىنە تاۋەلدى بولعان، قازىرگى وزىمەن تەرەزەسى تەڭ دەموكراتيالىق مەملەكەتتەرمەن ادال دا ءادىل قارىم-قاتىناس جاساعىسى كەلسە، سول «اعا» مارتەبەسىن اسا سەزدىرمەگەنى ابزال بولار ەدى عوي.

الايدا، امال نە،  ءبىزدىڭ بۇل ۇلكەن كورشىمىزدىڭ ساياساتشىلارى ءتۇرلى رەتپەن ءوز پيعىلدارىن ءبىلدىرىپ كەلەدى ەمەس پە. نەسىن جاسىرامىز، كەشەگى يمپەريا بۇرىنعى وتارىنا جۇرگىزگەن ۇستەمدىگىنەن ايرىلعىسى كەلمەي، تاريحتى، كۇللى تمد ەلدەرىنە ورتاق وقۋلىقتى وزىنە ىڭعايلى، ءوز تۇرعىسىنان جازۋدى قالايدى.

سوندىقتان دا رەسەي تاريحشىلارىمەن بىرىگىپ ورتاق تاريحىمىزدى جازۋ دەگەن ۇسىنىستى، ارينە، كەرى قاعۋ كەرەك. رەسەي پاتشالىعىنىڭ كەزىندە كورشىلەرىنىڭ جەر-سۋىن جاۋلاپ الۋمەن، ناعىز باسقىنشىلىقپەن اۋماعىن كەڭەيتكەنى ءمالىم، مۇنىسىن ولار پاتريوتيزمگە بالاعان، ءالى دە سولاي. ولار جاۋلاپالۋشىلىعىن سول باسىپ العان حالقىنا جاقسىلىق اكەلدىك دەپ ەسەپتەگەن، الەمگە سولاي دابىرالاتقان، بارشا جۇرت  ساناسىنا سولاي سىڭىرگەن. بۇعان ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز مۇلدە كەرىسىنشە عوي، سوندىقتان تاريحىمىزدى وتارلاۋشىمەن بىرلەسىپ جازۋدڭ قيسىنى كەلمەس. بۇل تاقىرىپ كوپتەن كوتەرىلىپ ءجۇر. ءار ۇلت ءوز تاريحىن ءوزى جازعانى ءجون. بۇل كەشەگى بيلەۋشىمەن جاۋلاسۋ دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك، بۇل – ءوزىڭدى-ءوزىڭ تانۋ، ءوز بولمىسىڭدى ءتۇسىنۋ، زەرتتەۋ، سارالاۋ، بۇعان دەيىن بۇرمالانىپ كەلگەن قاسىرەتتى تاريحىڭدى قالپىنا كەلتىرۋ دەگەن ءسوز.

ال رەسەيمەن بىرلەسە وتىرىپ تاريحىڭدى ءادىل جازۋ مۇمكىن ەمەس، سەبەبى بىرىگىپ جازۋعا كىرىسسەڭ، رەسەي – ءبىزدىڭ جارىلقاۋشىمىز دەگەن ەسكى سۇرلەۋگە قايتا تۇسەتىنىڭە كۇمان جوق. انىعىندا، ءالى دە تولىق قۇتىلىپ بولماعان قۇلدىق ساناعا ودان سايىن شىرمالا بەرەسىڭ. راس، بيلىك تاراپىنان بۇل ماسەلەگە ناقتى، ماردىمدى جاۋاپ بەرىلمەي ءجۇر. مويىنداۋ كەرەك، ءبىزدىڭ وكىمەت كوپ قۇبىلىسقا ساقتىقپەن قارايدى. مۇنى تۇسىنۋگە دە بولار، دەگەنمەن، قايتالاپ ايتايىن، پرەزيدەنتىمىزدىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى بەلگىلى ماقالاسىندا: «ءار حالىق ءوز تاريحىن ەشقانداي جات يدەولوگيانىڭ ىقپالىنا تۇسپەي، ءوزى جازۋى كەرەك»، – دەپ ماڭىزدى تۇجىرىم جاساعانىن ۇمىتپايىق. وسىنىڭ ءوزى ءبىز ءۇشىن ناعىز ايقىن باعىت-باعدار بولۋعا ءتيىس. بۇدان جەتى-سەگىز، الدە ون شاقتى جىل بۇرىن رەسەي تاريحشىلارى تمد حالىقتارىنىڭ تاريحىن بىرگە جازۋدى ۇسىنعان-دى. بىراق، جاپپاي قولداۋ تاپپادى عوي دەيمىن.

مەنىڭ ويىمشا، قازىر كوتەرىلىپ جاتقان وسى ءبىر قولايسىز، كەلەڭسىز ماسەلەگە قوعامدىق ۇيىمدار، تاريحشىلار، جۇرتشىلىق باتىل تويتارىس بەرسە، بيلىكتىڭ دە قۇلاق اساتىنى انىق. رەسەيدىڭ تۇتاس تاريحى وزگەنىڭ ەلىن دە، حالقىنىڭ ساناسىن دا جاۋلاپ الۋ  ساياساتىنا قۇرىلعانى، مۇنى كەڭەستىك بيلىك بىرجاقتى ينتەرناتسيوناليزم، پاتريوتيزم ۇعىمدارىمەن ەرەكشە دامىتىپ، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى، ءتىلىمىزدى توقىراۋعا تىرەگەنى بەلگىلى. جاڭا تاريحتا وسىلاردىڭ سەبەپ-سالدارلارى اشىپ ايتىلۋ كەرەك، ال ونى كەشەگى وزبىر بيلەۋشى ەشقاشان ءادىل تاراتىپ ايتپايدى. كوزقاراستارىمىزدىڭ ۇيلەسپەيتىنى، ايىرماشىلىقتار بارى ايقىن، ايتسە دە ءوز تاريحىمىزدى ءوزىمىز جازۋدىڭ بۇگىنگى ورىسپەن كۇرەسۋگە، جاۋلاسۋعا اپارمايتىنى انىق. تەك ۇلكەن كورشىمىز دەموكراتيا قۇندىلىقتارىن باعالاپ، ساقتاپ، وزگەنىڭ تاڭداۋىن قۇرمەتتەسە بولعانى. ەل بولامىز دەسەك، الدىمەن ءوزىمىز جازعان تاريح ارقىلى ءوزىمىزدى تانىعانىمىز ءجون.

مۇنىمەن رەسەي تاريحشىلارىنىڭ ساناسقانى، وتكەن جولداعى استامشىلىقتار زاردابىن مويىنداپ،  تۇسىنگەنى ءجون، سوندا ەكى ەل اراسىندا ناعىز تاتۋلىق، بەيبىت كەلىسىم، ازاماتتىق ءادىل قاتىناس ءشۇباسىز ورنايدى.

كەزىندە كەڭەس بيلىگى تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگىنەن قاتتى قورىققان. سوندىقتان دا مۇستافا شوقاي باسقارعان تۇركىستان اۆتونومياسىن 1918 جىلى قانعا بويادى، 1920 جىلى تۇركى كەڭەس رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ يدەياسىنا قارسى بولىپ، اقىرى تۇركىستان ولكەسىن، كۇللى ورتا ازيانى 1924 جىلى ۇلتتىق رەسپۋبليكالارعا بولشەكتەدى. ورتاازيالىق فەدەراتسيا قۇرۋ ماسەلەسى قوزعالعان كەزدە دە، ولاردى تۇركى ەلدەرىنىڭ جاڭاشا بىرلىگى شوشىتتى، جول بەرمەدى. سوناۋ وتكەن تاريحتان ساباق الماعاندىقتان، 1991 جىلى سلاۆيان مەملەكەتتەرى وداقتاسىپ كەڭەس وداعىن تاراتقاندا، ورتا ازياداعى  رەسپۋبليكالار (تۇركىلەر جانە ولارمەن تاعدىرلاس تاجىك  پەن قازاقستان) قاۋىمداسىپ، سلاۆيان بىرلىگىمەن تەڭ دارەجەدە دوستاستىق قۇرۋ ماسەلەسىن كوتەرمەدى. ونىڭ ورنىنا جەتەكشى ورىندا ماسكەۋ تۇرعان تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى دەپ اتالعان بىرلەستىككە بۇرىنعىشا جەكە-جەكە كوگەندەلگەندى قوش كوردى. سوندىقتان دا بۇل قۇرىلىمدا بىزگە قولايسىز تيەرىن ەسكەرمەستەن، ورتاق تاريح جازۋ قاجەتتىگى ءتۇرلى جولمەن كوتەرىلىپ كەلەدى. شۇكىر، ون بەس جىلدان بەرى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇيىمى جۇمىس ىستەۋدە عوي، بالكىم يمپەريادان تارتقان ازابى، زاردابى ۇقساس وسى ەلدەر ورتاق تاريح جازامىز دەسە قولداۋعا بولار، وندا دا مۇنى بۇرىنعى مەتروپوليانى ارالاستىرماي جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسۋ كەرەك، ويتكەنى  ونىڭ مۇددەسى بۇرىن وتارى بولعان ەلدەردىڭ شىنايى تاريحىمەن ەش ۇيلەسپەيدى.

ماتەريالدى دايىنداعان: ارۋجان بايجان

Abai.kz