Kenes armiyasyndaghy qazaq jәne músylman boludyng mәni

Tarihshy ghalym Allen Franktyng «Qyzyl Armiyadaghy qazaq músylmandary, 1939–1945» atty kitaby Ekinshi dýniyejýzilik soghys kezindegi Kenes músylmandary turaly zertteuler jinaghy. Búl monografiya soghys jyldaryndaghy qazaqtardyng – maydan shebindegi jәne tyldaghy jauyngerler men júmysshylar retinde Kenes soghys әreketterin qoldaugha júmyldyrylghandardyng ómirin bayandaydy.

Zertteu qazaq әdebiyetining erekshe janry – «hat-ólen» (qazaqsha «hat týrinde jazylghan ólen») negizinde jýrgizilgen. Búl janrdyng shyghu tegi belgisiz. Biraq búl janr  XVIII-XIX ghasyrlarda patsha armiyasynda qyzmet etken tatarlar men bashqúrttar arasynda taraghan soghys uaqytyndaghy «bayt» dep atalatyn óleng týrinen bastau aluy mýmkin. Qazaqtar 1916-1917 jyldary patsha armiyasyna shaqyryla bastaghanda osynday ólenderdi hat týrinde jaza bastady. Ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde Kenes armiyasyna mobilizasiyalanghan qazaqtar búl dәstýrdi jalghastyryp, ólen-hattaryn ýilerine joldaghanyn tarihtan bilemiz.

Búl turaly zertteuinde avtor bylay deydi: «Qazaqtar arasynda búl ólender kóbinese әnge ainalyp, әielder arqyly aitylyp, otbasy shenberinen shyghyp, el arasyna keng taraghan. Osylaysha, olar bir mezette әri jeke, әri qoghamdyq qújattargha ainaldy. Ásirese auyzsha taralghandyqtan, búl shygharmalar resmy senzuradan tys qaldy. Sondyqtan búl ólender tek soghys tәjiriybesin ghana emes, sonymen qatar qazaqtardyng әleumettik tarihy turaly da kóptegen qúndy mәlimetter beredi. Olar qazaq auyz әdebiyetining dәstýrli elementterin qamtidy jәne Kenes armiyasyndaghy qazaq jauyngerlerining dýniyetanymy men diny kózqarastaryn kórsetedi».

Onyng aituynsha, búl ólenderden biz soghysqa shaqyrylu, jaralanu jәne jaraqatynan aiyghu, Kenes armiyasyndaghy qazaq jәne músylman boludyng mәni men maghynasy, mobilizasiya kezindegi tuystyq qarym-qatynastar, kenes ýkimeti men fashistter turaly sayasy baghalaular, sonday-aq qazaq, kenes jәne islamdyq patriotizmning kórinisterin kezdesitere alamyz.

Ghalym Allen Franktyng búl zertetudi tereng zerttegeni sonshalyq Qazaq hat-ólenderi jәne kenes patriottyq poeziyasynyng mәnine de ýniledi. Shyny kerek, soghys jyldary qazaq baspasózinde patriottyq jyrlar kóptep jariyalandy. Búl resmy ólender kóbine hat-ólenderge úqsas qúrylymda jazylghanymen, olardyng basty aiyrmashylyghy – hat-ólender qoljazba týrinde jәne auyzsha taralyp, diny elementterdi qamtyghan.

«Soghys jyldarynda Kenes ýkimeti dinge qarsy sayasatty birshama júmsartqanymen, resmy basylymdarda jariyalanghan poeziya tolyqtay zayyrly sipatta boldy. Osy túrghydan alghanda, hat-ólender erekshe qúndy derekkóz bolyp tabylady, sebebi olar kenes qújattarynda nemese resmy әdebiyette kezdespeytin qazaqtardyng diny dýniyetanymyn kórsetedi» , deydi ghalym.

Soghys jәne qazaq qoghamynyng transformasiyasy

Tarih betin ashyp kórsek, biz ýshin Ekinshi dýniyejýzilik soghys erlerimiz bastan keshirgen әleumettik apattyng biri boldy. 1916-1921 jyldar aralyghynda kóterilister, soghysqa mobilizasiya, asharshylyq jәne azamattyq soghys qazaq qoghamyn әlsin-әli enserte berdi. Al 1928-1939 jyldary kollektivizasiya, kýshtep otyryqtandyru, qaruly kóterilister jәne HH ghasyrdaghy eng alapat asharshylyq oryn alyp, 1,75 million qazaq qaza tapty.

Zertteu kitabynda osynday san týrli kezender turaly qalam terbegen Allen Frank búl zúlmattardyng arasynda Kenes ýkimeti qazaq qoghamynyng negizgi әleumettik qúrylymdaryn – tuystyq jýieni jәne islamdyq dәstýrlerdi joigha baghyttalghan sayasat jýrgizgenin ashyq jazady. Kenestik sheneunikter qazaqtardyn «feodaldyq-patriarhaldyq qaldyqtaryn» týbegeyli joy maqsatynda olardy kýshtep kolhozdargha qonystandyrdy, meshitter men medreselerdi japty, dindarlardy qudalanghany da tarih betine jazylghan shyndyq.

Avtordyng dereginshe, alayda hat-ólender kórsetkendey, Kenes ýkimeti jongha tyrysqan dәl osy tuystyq qarym-qatynastar men diny senimder qazaq sarbazdary men olardyng otbasylary ýshin soghys kezinde basty qoldau kózine ainalypty. «Búl ólenderde rulyq yntymaqtastyqtyng manyzy, qazaq jauyngerlerining shayqas kezinde әulie jerlerge, aruaqtargha, sopylyq dәstýrlerge jýginui jii kezdesedi. Sonday-aq, olarda taghdyr, tәubeshilik, dýniyening jalghandyghy siyaqty islam filosofiyasyna tәn úghymdar kórinis tapqan» dep ary qaray jikteydi AQSh ghalymy óz zertteuinde.

Kenestik jәne islamdyq patriotizm arasyndaghy paradoks

Hat-ólenderde kenestik jәne qazaqtyq patriotizmning әrtýrli kórinisteri bayqalatynyn bilemiz. Olar Kenes Odaghyn fashizmge qarsy kýrestegi әdil memleket retinde sipattaydy. Biraq, qyzyghy sol, búl ólenderde «orys patriotizmi» mýlde kezdespeydi. Osy tústa Allen Frank mynaday bir tyng oidyng úshyghyn shygharady: «Búl qazaqtardyng ózderin Reseyding bir bóligi retinde sanamaghanyn kórsetedi. Búl qúbylys patshalyq jәne kenestik dәuirlerdegi qazaq sharighat sottaryndaghy pikirtalastardan da kórinedi. Sonymen qatar, ólenderde qazaqtyn HIH ghasyrdaghy orys basqynshylaryna qarsy kýresken batyrlary jii atalady. Tipti, keybir ólenderde islam tarihyndaghy jauynger túlghalar – Halifa Áli, músylman batyrlary jәne payghambarlyq túlghalar madaqtalady».

Ary qaray endigi sóz bizdi qazaqtar jәne Kenes-Islam qatynasy turaly aitugha jeteley bermek. Ekinshi dýniyejýzilik soghysta qazaq jauyngerleri últtyq jәne diny biregeylikterin saqtay otyryp, Kenes Odaghyn qoldaghany – kenestik músylmandar tarihyndaghy erekshe qúbylys. Búl derekter bizge Kenes Odaghyndaghy islamdy zertteuding standartty tәsilderinen (meshit sany, diny qyzmetkerler, resmy saualnama nәtiyjeleri) tys, músylman qauymynyng óz ishinde qalay ómir sýrgenin týsinuge mýmkindik beretini jóninde de «Qyzyl Armiyadaghy qazaq músylmandary, 1939–1945» kitabynda taygha basqan tanbaday anyq jazuly túr.

Soghys kezinde Kenes ýkimeti qazaq qoghamyn týbegeyli transformasiyalaugha tyrysqanymen, qazaq jauyngerleri ózderinin islamdyq jәne rulyq dәstýrlerin qayta janghyrtyp, osy qúndylyqtardy soghysqa beyimdedi. Kenes memleketi búl prosesti toqtata almady, kerisinshe, mobilizasiya qajettiligi olardyng qazaq qoghamyna qatysty sayasatyn júmsartugha mәjbýr etti.

Sizderge tanystyryp otyrghan búl kitap Kenes músylmandarynyng әleumettik tarihyn zertteushilerge jana baghyt úsynady. Endigi jerde zertteushiler memlekettik múraghattar men resmy ýgit-nasihat materialdarynan bólek, Kenes músylmandarynyng jeke qoljazbalary men shygharmashylyq múralaryna da kónil bólui tiyis.

Dýisenәli Álimaqyn

Abai.kz