كەڭەس ارمياسىنداعى قازاق جانە مۇسىلمان بولۋدىڭ ءمانى

تاريحشى عالىم اللەن فرانكتىڭ «قىزىل ارمياداعى قازاق مۇسىلماندارى، 1939–1945» اتتى كىتابى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى كەڭەس مۇسىلماندارى تۋرالى زەرتتەۋلەر جيناعى. بۇل مونوگرافيا سوعىس جىلدارىنداعى قازاقتاردىڭ – مايدان شەبىندەگى جانە تىلداعى جاۋىنگەرلەر مەن جۇمىسشىلار رەتىندە كەڭەس سوعىس ارەكەتتەرىن قولداۋعا جۇمىلدىرىلعانداردىڭ ءومىرىن باياندايدى.

زەرتتەۋ قازاق ادەبيەتىنىڭ ەرەكشە جانرى – «حات-ولەڭ» (قازاقشا «حات تۇرىندە جازىلعان ولەڭ») نەگىزىندە جۇرگىزىلگەن. بۇل جانردىڭ شىعۋ تەگى بەلگىسىز. بىراق بۇل جانر  XVIII-XIX عاسىرلاردا پاتشا ارمياسىندا قىزمەت ەتكەن تاتارلار مەن باشقۇرتتار اراسىندا تاراعان سوعىس ۋاقىتىنداعى «بايت» دەپ اتالاتىن ولەڭ تۇرىنەن باستاۋ الۋى مۇمكىن. قازاقتار 1916-1917 جىلدارى پاتشا ارمياسىنا شاقىرىلا باستاعاندا وسىنداي ولەڭدەردى حات تۇرىندە جازا باستادى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە كەڭەس ارمياسىنا موبيليزاتسيالانعان قازاقتار بۇل ءداستۇردى جالعاستىرىپ، ولەڭ-حاتتارىن ۇيلەرىنە جولداعانىن تاريحتان بىلەمىز.

بۇل تۋرالى زەرتتەۋىندە اۆتور بىلاي دەيدى: «قازاقتار اراسىندا بۇل ولەڭدەر كوبىنەسە انگە اينالىپ، ايەلدەر ارقىلى ايتىلىپ، وتباسى شەڭبەرىنەن شىعىپ، ەل اراسىنا كەڭ تاراعان. وسىلايشا، ولار ءبىر مەزەتتە ءارى جەكە، ءارى قوعامدىق قۇجاتتارعا اينالدى. اسىرەسە اۋىزشا تارالعاندىقتان، بۇل شىعارمالار رەسمي تسەنزۋرادان تىس قالدى. سوندىقتان بۇل ولەڭدەر تەك سوعىس تاجىريبەسىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك تاريحى تۋرالى دا كوپتەگەن قۇندى مالىمەتتەر بەرەدى. ولار قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءداستۇرلى ەلەمەنتتەرىن قامتيدى جانە كەڭەس ارمياسىنداعى قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ دۇنيەتانىمى مەن ءدىني كوزقاراستارىن كورسەتەدى».

ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل ولەڭدەردەن ءبىز سوعىسقا شاقىرىلۋ، جارالانۋ جانە جاراقاتىنان ايىعۋ، كەڭەس ارمياسىنداعى قازاق جانە مۇسىلمان بولۋدىڭ ءمانى مەن ماعىناسى، موبيليزاتسيا كەزىندەگى تۋىستىق قارىم-قاتىناستار، كەڭەس ۇكىمەتى مەن فاشيستتەر تۋرالى ساياسي باعالاۋلار، سونداي-اق قازاق، كەڭەس جانە يسلامدىق ءپاتريوتيزمنىڭ كورىنىستەرىن كەزدەسىتەرە الامىز.

عالىم اللەن فرانكتىڭ بۇل زەرتەتۋدى تەرەڭ زەرتتەگەنى سونشالىق قازاق حات-ولەڭدەرى جانە كەڭەس پاتريوتتىق پوەزياسىنىڭ مانىنە دە ۇڭىلەدى. شىنى كەرەك، سوعىس جىلدارى قازاق باسپاسوزىندە پاتريوتتىق جىرلار كوپتەپ جاريالاندى. بۇل رەسمي ولەڭدەر كوبىنە حات-ولەڭدەرگە ۇقساس قۇرىلىمدا جازىلعانىمەن، ولاردىڭ باستى ايىرماشىلىعى – حات-ولەڭدەر قولجازبا تۇرىندە جانە اۋىزشا تارالىپ، ءدىني ەلەمەنتتەردى قامتىعان.

«سوعىس جىلدارىندا كەڭەس ۇكىمەتى دىنگە قارسى ساياساتتى ءبىرشاما جۇمسارتقانىمەن، رەسمي باسىلىمداردا جاريالانعان پوەزيا تولىقتاي زايىرلى سيپاتتا بولدى. وسى تۇرعىدان العاندا، حات-ولەڭدەر ەرەكشە قۇندى دەرەككوز بولىپ تابىلادى، سەبەبى ولار كەڭەس قۇجاتتارىندا نەمەسە رەسمي ادەبيەتتە كەزدەسپەيتىن قازاقتاردىڭ ءدىني دۇنيەتانىمىن كورسەتەدى» ، دەيدى عالىم.

سوعىس جانە قازاق قوعامىنىڭ ترانسفورماتسياسى

تاريح بەتىن اشىپ كورسەك، ءبىز ءۇشىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ەرلەرىمىز باستان كەشىرگەن الەۋمەتتىك اپاتتىڭ ءبىرى بولدى. 1916-1921 جىلدار ارالىعىندا كوتەرىلىستەر، سوعىسقا موبيليزاتسيا، اشارشىلىق جانە ازاماتتىق سوعىس قازاق قوعامىن ءالسىن-ءالى ەڭسەرتە بەردى. ال 1928-1939 جىلدارى كوللەكتيۆيزاتسيا، كۇشتەپ وتىرىقتاندىرۋ، قارۋلى كوتەرىلىستەر جانە حح عاسىرداعى ەڭ الاپات اشارشىلىق ورىن الىپ، 1,75 ميلليون قازاق قازا تاپتى.

زەرتتەۋ كىتابىندا وسىنداي سان ءتۇرلى كەزەڭدەر تۋرالى قالام تەربەگەن اللەن فرانك بۇل زۇلماتتاردىڭ اراسىندا كەڭەس ۇكىمەتى قازاق قوعامىنىڭ نەگىزگى الەۋمەتتىك قۇرىلىمدارىن – تۋىستىق جۇيەنى جانە يسلامدىق داستۇرلەردى جويۋعا باعىتتالعان ساياسات جۇرگىزگەنىن اشىق جازادى. كەڭەستىك شەنەۋنىكتەر قازاقتاردىڭ «فەودالدىق-پاتريارحالدىق قالدىقتارىن» تۇبەگەيلى جويۋ ماقساتىندا ولاردى كۇشتەپ كولحوزدارعا قونىستاندىردى، مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەردى جاپتى، ءدىندارلاردى قۋدالانعانى دا تاريح بەتىنە جازىلعان شىندىق.

اۆتوردىڭ دەرەگىنشە، الايدا حات-ولەڭدەر كورسەتكەندەي، كەڭەس ۇكىمەتى جويۋعا تىرىسقان ءدال وسى تۋىستىق قارىم-قاتىناستار مەن ءدىني سەنىمدەر قازاق ساربازدارى مەن ولاردىڭ وتباسىلارى ءۇشىن سوعىس كەزىندە باستى قولداۋ كوزىنە اينالىپتى. «بۇل ولەڭدەردە رۋلىق ىنتىماقتاستىقتىڭ ماڭىزى، قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ شايقاس كەزىندە اۋليە جەرلەرگە، ارۋاقتارعا، سوپىلىق داستۇرلەرگە جۇگىنۋى ءجيى كەزدەسەدى. سونداي-اق، ولاردا تاعدىر، تاۋبەشىلىك، دۇنيەنىڭ جالعاندىعى سياقتى يسلام فيلوسوفياسىنا ءتان ۇعىمدار كورىنىس تاپقان» دەپ ارى قاراي جىكتەيدى اقش عالىمى ءوز زەرتتەۋىندە.

كەڭەستىك جانە يسلامدىق پاتريوتيزم اراسىنداعى پارادوكس

حات-ولەڭدەردە كەڭەستىك جانە قازاقتىق ءپاتريوتيزمنىڭ ءارتۇرلى كورىنىستەرى بايقالاتىنىن بىلەمىز. ولار كەڭەس وداعىن فاشيزمگە قارسى كۇرەستەگى ءادىل مەملەكەت رەتىندە سيپاتتايدى. بىراق، قىزىعى سول، بۇل ولەڭدەردە «ورىس ءپاتريوتيزمى» مۇلدە كەزدەسپەيدى. وسى تۇستا اللەن فرانك مىناداي ءبىر تىڭ ويدىڭ ۇشىعىن شىعارادى: «بۇل قازاقتاردىڭ وزدەرىن رەسەيدىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ساناماعانىن كورسەتەدى. بۇل قۇبىلىس پاتشالىق جانە كەڭەستىك داۋىرلەردەگى قازاق شاريعات سوتتارىنداعى پىكىرتالاستاردان دا كورىنەدى. سونىمەن قاتار، ولەڭدەردە قازاقتىڭ حىح عاسىرداعى ورىس باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەسكەن باتىرلارى جيى اتالادى. ءتىپتى، كەيبىر ولەڭدەردە يسلام تاريحىنداعى جاۋىنگەر تۇلعالار – حاليفا ءالي، مۇسىلمان باتىرلارى جانە پايعامبارلىق تۇلعالار ماداقتالادى».

ارى قاراي ەندىگى ءسوز ءبىزدى قازاقتار جانە كەڭەس-يسلام قاتىناسى تۋرالى ايتۋعا جەتەلەي بەرمەك. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قازاق جاۋىنگەرلەرى ۇلتتىق جانە ءدىني بىرەگەيلىكتەرىن ساقتاي وتىرىپ، كەڭەس وداعىن قولداعانى – كەڭەستىك مۇسىلماندار تاريحىنداعى ەرەكشە قۇبىلىس. بۇل دەرەكتەر بىزگە كەڭەس وداعىنداعى يسلامدى زەرتتەۋدىڭ ستاندارتتى تاسىلدەرىنەن (مەشىت سانى، ءدىني قىزمەتكەرلەر، رەسمي ساۋالناما ناتيجەلەرى) تىس، مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ ءوز ىشىندە قالاي ءومىر سۇرگەنىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەتىنى جونىندە دە «قىزىل ارمياداعى قازاق مۇسىلماندارى، 1939–1945» كىتابىندا تايعا باسقان تاڭباداي انىق جازۋلى تۇر.

سوعىس كەزىندە كەڭەس ۇكىمەتى قازاق قوعامىن تۇبەگەيلى ترانسفورماتسيالاۋعا تىرىسقانىمەن، قازاق جاۋىنگەرلەرى وزدەرىنىڭ يسلامدىق جانە رۋلىق داستۇرلەرىن قايتا جاڭعىرتىپ، وسى قۇندىلىقتاردى سوعىسقا بەيىمدەدى. كەڭەس مەملەكەتى بۇل پروتسەستى توقتاتا المادى، كەرىسىنشە، موبيليزاتسيا قاجەتتىلىگى ولاردىڭ قازاق قوعامىنا قاتىستى ساياساتىن جۇمسارتۋعا ءماجبۇر ەتتى.

سىزدەرگە تانىستىرىپ وتىرعان بۇل كىتاپ كەڭەس مۇسىلماندارىنىڭ الەۋمەتتىك تاريحىن زەرتتەۋشىلەرگە جاڭا باعىت ۇسىنادى. ەندىگى جەردە زەرتتەۋشىلەر مەملەكەتتىك مۇراعاتتار مەن رەسمي ۇگىت-ناسيحات ماتەريالدارىنان بولەك، كەڭەس مۇسىلماندارىنىڭ جەكە قولجازبالارى مەن شىعارماشىلىق مۇرالارىنا دا كوڭىل ءبولۋى ءتيىس.

دۇيسەنالى الىماقىن

Abai.kz